Na hun aankomst op het perron in Auschwitz-Birkenau worden de onderduikers geselecteerd voor dwangarbeid, geregistreerd en genummerd. De vrouwen blijven bij elkaar in het vrouwenkamp in Birkenau. De mannen gaan te voet naar Auschwitz I, een ander kamp 3,5 kilometer verderop. Een maand later wordt Hermann van Pels in de gaskamer vermoord.

Na de aankomst van de acht onderduikers in Auschwitz-Birkenau in de nacht van dinsdag 5 op woensdag 6 september 1944&nbsp;vond&nbsp;op de Rampe (laadperron) de eerste selectie plaats&nbsp;waarbij mannen en vrouwen werden gescheiden.&nbsp;Anne zag hier&nbsp;haar vader voor het laatst.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Vervolgens volgde een selectie&nbsp;waarbij de kamparts bepaalde wie geschikt was om te werken en wie er direct naar de gaskamer ging.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Volgens de geldende&nbsp;selectiecriteria werden mannen en vrouwen&nbsp;grofweg tussen de 15 en 50 jaar geselecteerd voor arbeid.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Ongeacht hun leeftijd gingen&nbsp;moeders met kinderen jonger dan 15 jaar ook naar de gaskamer. Toch kon ook de goede fysieke indruk van een ouder iemand doorslaggevend zijn om niet naar de gaskamer gestuurd te worden.&nbsp;De&nbsp;selectie gebeurde&nbsp;haastig, in het donker, zonder enig onderzoek en met grote willekeur. Door het transport waren de gevangenen vaak fysiek en/of uiterlijk (ongeacht hun leeftijd) in een slechte conditie.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Circa 370 personen van dit transport zijn direct na aankomst vergast. Op basis van de gebruikte kampnummers is te herleiden dat 648 (399 mannen en 249 vrouwen) van de 1019 personen op de transportlijst in de kampadministratie zijn opgenomen. Dit betekent dat na de eerste selectie 371 personen direct zijn omgebracht: 231 vrouwen en 140 mannen. Dat is ongeveer 36,5% van het hele transport.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Alle acht onderduikers overleefden deze selectie voor de gaskamer.

Van hieruit kwamen de mannen in een mannenkamp in Auschwitz I, terwijl de vrouwen in Birkenau bleven en terechtkwamen in een vrouwenkamp .&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5vu8r" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 8 juni 1945. Zie ook: Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg.code OFA_071: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 23 februari 1945 (&lsquo;Wir sind seit 5. Sept. 44 getrennt&rsquo;).</cite></li>
	<li data-footnote-id="sbv16" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Enkele getuigen van het transport van 3 september noemen de aanwezigheid van Mengele bij de tweede selectie: Ronnie Goldstein-van Kleef, Lenie de Jong-van Naarden, Anita Mayer-Roos, Rachel van Amerongen-Frankfoorder, in: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversuim: Gooi &amp; Sticht, 1988.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8pwej" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>De bewering in de brochure van het Nederlandse Rode Kruis, dat standaard iedereen boven de vijftig en onder de vijftien jaar voor de gaskamer werd geselecteerd, klopt niet. Otto Frank was ten tijde van deze selectie 55 jaar.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1bqjm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel II, p. 18-19.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="z69jp" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Berekeningen zijn gebaseerd op de transportlijst van het Nederlandse Rode Kruis en tatoeagenummers zoals vermeld in: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, Reinbek bei Hamburg: Roohlt, 1989.&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

After the arrival of the eight people from the Secret Annex at Auschwitz-Birkenau on the night of Tuesday 5 to Wednesday 6 September 1944, the first selection took place on the Rampe (loading platform) where men and women were separated. Anne last saw her father there.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

This was&nbsp;followed by a selection in which&nbsp;the camp doctor determined who was fit to work and who would be sent straight to the gas chambers.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> According to the applicable selection criteria, men and women roughly between the ages of 15 and 50 were selected for labour.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Regardless of their age, mothers with children under 15 were also sent to the gas chamber. Yet even the good physical impression of an older person could be decisive for not being sent to the gas chamber. The selection was done hastily, in the dark, without any proper inspection and with great randomness. Because of the transport, prisoners were often in poor physical and/or visible condition (regardless of their age).<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Some 370 persons from this transport were gassed immediately upon arrival. On the basis of the camp numbers used, it can be deduced that 648 (399 men and 249 women) of the 1019 persons on the transport list entered the camp administration. This means that after the initial selection, 371 persons were directly killed: 231 women and 140 men. That is about 36.5% of the entire transport.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> All eight people from the Secret Annex survived this selection for the gas chamber.

From here, the men were sent to a men&#39;s camp at Auschwitz I, while the women remained in Birkenau and ended up in a women&#39;s camp.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5vu8r" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 8 juni 1945. Zie ook: Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg.code OFA_071: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 23 februari 1945 (&lsquo;Wir sind seit 5. Sept. 44 getrennt&rsquo;).</cite></li>
	<li data-footnote-id="sbv16" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Enkele getuigen van het transport van 3 september noemen de aanwezigheid van Mengele bij de tweede selectie: Ronnie Goldstein-van Kleef, Lenie de Jong-van Naarden, Anita Mayer-Roos, Rachel van Amerongen-Frankfoorder, in: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversuim: Gooi &amp; Sticht, 1988.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8pwej" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>De bewering in de brochure van het Nederlandse Rode Kruis, dat standaard iedereen boven de vijftig en onder de vijftien jaar voor de gaskamer werd geselecteerd, klopt niet. Otto Frank was ten tijde van deze selectie 55 jaar.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1bqjm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel II, p. 18-19.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="z69jp" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Berekeningen zijn gebaseerd op de transportlijst van het Nederlandse Rode Kruis en tatoeagenummers zoals vermeld in: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, Reinbek bei Hamburg: Roohlt, 1989.&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

Dit aankomstperron van Auschwitz II-Birkenau werd pas in mei 1944 in gebruik genomen. Voordien was de Alte Judenrampe tussen Auschwitz I en Auschwitz II-Birkenau de aankomstplek. Vanaf de Alte Judenrampe werd een verbindingsspoortje gelegd naar de Neue Rampe.

This arrival platform at Auschwitz II-Birkenau was not put into operation until May 1944. Before that, the Alte Judenrampe between Auschwitz I and Auschwitz II-Birkenau was the arrival area. A connecting gate was laid from the Alte Judenrampe to the Neue Rampe.

Selecties bij aankomst in Auschwitz-Birkenau

Na aankomst in Auschwitz-Birkenau werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en werden de onderduikers geselecteerd voor het kamp. De vrouwen bleven in Auschwitz-Birkenau. De mannen gingen later naar Auschwitz I.

After arriving at Auschwitz-Birkenau, the men and women were separated and the people from the Secret Annex were selected for the camp. The women stayed in Auschwitz-Birkenau, while the men later went to Auschwitz I.

Kamp Auschwitz-Birkenau - Neue Rampe

Aankomst en vertrekplaats van de deportatietreinen in Auschwitz-Birkenau.

Arrival and departure platform of deportation trains at Auschwitz-Birkenau.

Annelies Marie (Anne) Frank werd op 12 juni 1929 geboren in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was het tweede kind van Otto Frank en Edith Holl&auml;nder en werd&nbsp;voorafgegaan door Margot. Net als haar zus Margot kwam ze ter wereld in de kliniek van de Vaterl&auml;ndische Frauenverein.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Ze was 54 centimeter lang en woog 8&frac14; pond.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In een register van de kliniek is aangegeven dat &#39;Saugling&#39; Frank een &#39;Junge&#39; (jongen) was&nbsp;en dat Anne met Edith na de geboorte twaalf dagen in de kliniek bleef.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Volgens dienstmeisje&nbsp;K&auml;thi Stilgenbauer was&nbsp;de verloskundige professor Traugott.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

Na het besluit van haar ouders om Duitsland te verlaten, woonde Anne aanvankelijk met haar moeder en Margot bij haar grootmoeder in Aken. Margot ging in december 1933 definitief naar Amsterdam; Anne moest nog tot februari 1934 wachten. Van april 1934 tot juli 1935 ging ze naar de kleuterklas van de 6e Montessorischool. In augustus 1935 ging Anne naar eerste klas van dezelfde school. Na de zesde klas moest ze eigenlijk nog een zevende jaar op de school blijven, maar als gevolg van de segregatie in het onderwijs ging dat niet door. Ze werd aangenomen op het Joods Lyceum en ging dus toch middelbaar onderwijs volgen. Haar klasgenoten en verschillende voorvallen op het Joods Lyceum beschreef Anne in haar dagboek en in haar Verhaaltjesboek. Anne had geen erg goede gezondheid. Ze was vaak ziek en ze kon niet aan gym meedoen omdat haar armen en benen snel uit de kom schoten. Ook toen ze in het Achterhuis aan gymnastiek wilde doen, kreeg ze hier last van.

Anne was de enige die de onderduikperiode in het Achterhuis uitgebreid heeft gedocumenteerd. Alleen Otto Frank en Miep Gies hebben hierop enige aanvullingen en correcties gegeven. Dit betekent dat alles wat we over de onderduikperiode weten in hoge mate door Annes perceptie is gekleurd. Ook Margot hield een dagboek bij, maar dat is niet bewaard geleven.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam Anne via Westerbork in Auschwitz terecht. De eerste acht weken was Anne samen met haar moeder en Margot. Eind oktober of begin november werden de meisjes op transport gezet naar Duitsland en belandden in Bergen-Belsen. Anne kreeg net als Margot vlektyfus en overleed in februari 1945, kort na haar zuster, op 15-jarige leeftijd.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ns0k8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Frankfurt am Main, Geboorteakte nr. 484, 17 juni 1929.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sr3a8" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het heet nu het Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 opende het &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; hier het Maingau-Krankenhaus. Zie: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/ueber-uns/geschichte" target="_blank">Geschichte Franffurter Rot-Kreuz Klinken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g88l1" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_III_027: Fotoalbum met foto&#39;s gemaakt tussen 1929 en 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uaywr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Research Von Wolzogen voor:&nbsp;J&uuml;rgen Steen, Wolf von Wolzogen,&nbsp;Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks,&nbsp;Frankfurt am Main:&nbsp;Historisches Museum, 1990, Historisches Museum Frankfurt am Main, 2.4.1./1. Volgens de notatie van Von Wolzogen komt dit uit het &#39;Soc.Druck.-Archiv&#39;. Volgens H.P. Dieterich van &#39;Societ&auml;ts Verlag&#39; is alle archief in WO2 verwoest (email 17 november 2009). Hij verwijst naar het archief van de kliniek, maar daarvoor geldt hetzelfde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="615mu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer,&nbsp; 1958, p. 15. Dit moet ongetwijfeld zijn professor Traugott, gynaecoloog en verloskundige, die ook bij de geboorte van Margot was. Von Wolzogen noemt ook Traugott (zie noot 4).</cite></li>
	<li data-footnote-id="nx0mp" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literatuur: Mirjam Pressler, Daar verlang ik zo naar: het levensverhaal van Anne Frank, Amsterdam: Bert Bakker, 1993 Carol Ann Lee, Anne Frank 1929-1945: pluk rozen op aarde en vergeet mij niet, Amsterdam: Olympus, 2001; Carol Ann Lee, Anne Frank, 1929-1945: het leven van een jong meisje: de definitieve biografie, Amsterdam: Balans, 2009; Francine Prose, Anne Frank: haar boek, haar leven, haar voortbestaan, Amsterdam: Atlas, 2009; Hans Ulrich, Wie was Anne Frank? Haar leven, het Achterhuis en haar door: een korte biografie voor jong en oud, Laren: Verbum, 2010; Bart Funnekotter, Anne Frank in een notendop, Amsterdam: Bert Bakker, 2011; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: de biografie, 5e, geheel herz. dr., Amsterdam: Bert Bakker, 2013; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014; David Barnouw, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Frank" target="_blank">Frank, Annelies Marie</a>, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, 2018; Martin van Gelderen &amp; Frank van Vree, &#39;Joods kind dat weet van eeuwen heeft&#39;: Anne Frank als vluchtelinge, schrijfster en icoon, Amsterdam: Prometheus, 2022; Ronald Leopold e.a., Anne Frank: leven, werk en betekenis, Amsterdam: Queriod, 2023.</cite></li>
</ol>
</section>

Annelies Marie (Anne) Frank was born on 12 June 1929, in the Germany city Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was the second child of Otto Frank and Edith Holl&auml;nder and was preceded by Margot. Like her sister Margot, Anne was born in the clinic of the Vaterl&auml;ndische Frauenverein.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> She was 54 centimetres long and weighed 8&frac14; pounds.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> A clinic register indicates that &#39;Saugling&#39; Frank was a &#39;Junge&#39; (boy) and that Anne remained at the clinic with Edith for twelve days after the birth.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;According to maid K&auml;thi Stilgenbauer, the obstetrician was Professor Traugott.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

After her parents&#39; decision to leave Germany, Anne initially lived with her mother and Margot with her grandmother in Aachen. Margot moved permanently to Amsterdam in December 1933; Anne had to wait until February 1934. From April 1934 to July 1935 she went to the kindergarten class at the 6th Montessori school. In August 1935 Anne went to the first grade of said school. After the sixth grade she was supposed to stay at the school for a seventh year, but due to educational segregation this was not possible. She was accepted at the Jewish Lyceum, and so went to secondary school after all. Anne described her classmates and various incidents at the Jewish Lyceum in her diary and Verhaaltjesboek (Book of tales). Anne&#39;s health was not very good. She was often ill and couldn&#39;t take part in gymnastics because her arms and legs dislocated easily. This also affected her when she wanted to do gymnastics in the Secret Annex.

Anne was the only person who documented the hiding period in the Secret Annex extensively. Only Otto Frank and Miep Gies have added to and corrected this information. This means that everything we know about the hiding period is highly coloured by Anne&#39;s perception. Margot also kept a diary, but it has not survived.

After the arrest on 4 August 1944, Anne ended up in Auschwitz via Westerbork. For the first eight weeks Anne was with her mother and Margot. In late October or early November the girls were put on a transport to Germany and ended up in Bergen Belsen. Like Margot, Anne contracted typhus and died in February 1945, shortly after her sister, at the age of 15.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wvqif" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Frankfurt am Main, Geboorteakte nr. 484, 17 juni 1929.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3k121" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Is is now called Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 the &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; opened the Maingau-Krankenhaus here. See: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/geschichte.html (geraadpleegd december 2015)" target="_blank">Geschichte Frankfurter Rot-Kreiuz Kliniken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v9ruq" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_III_027: Fotoalbum met foto&#39;s gemaakt tussen 1929 en 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3d436" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Research Von Wolzogen voor:&nbsp;J&uuml;rgen Steen, Wolf von Wolzogen,&nbsp;Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks,&nbsp;Frankfurt am Main:&nbsp;Historisches Museum, 1990, Historisches Museum Frankfurt am Main, 2.4.1./1. Volgens de notatie van Von Wolzogen komt dit uit het &#39;Soc.Druck.-Archiv&#39;. Volgens H.P. Dieterich van &#39;Societ&auml;ts Verlag&#39; is alle archief in WO2 verwoest (email 17 november 2009). Hij verwijst naar het archief van de kliniek, maar daarvoor geldt hetzelfde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zicjx" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer,&nbsp; 1958, p. 15. Dit moet ongetwijfeld zijn professor Traugott, gynaecoloog en verloskundige, die ook bij de geboorte van Margot was. Von Wolzogen noemt ook Traugott (zie noot 4).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvqo8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literature: Mirjam Pressler, The story of Anne Frank, London: MacMillan Children&#39;s Books, 1999; Carol Ann Lee, Roses from the earth: the biography of Anne Frank, London : Viking, 1999; Francine Prose, Anne Frank: the book, the life, the afterlife, New York, NY: HarperCollins, 2009; Hans Ulrich, Who was Anne Frank? Her life, the Annex and her death: a short biography, Laren: Verbum, 2010; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: the biography,&nbsp;upd. and exp. ed., London: Bloomsbury, 2013; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015; David Barnouw, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Frank" target="_blank">Frank, Annelies Marie</a>, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, 2018.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Anne Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1942, foto op p.55 in album van Anne Frank met groene kaft met foto's gemaakt tussen 1929 en 1942.
Bijschrift in handschrift Anne: 'Mei 1942'.

A_AFrank_III_027.098

Anne Frank, Amsterdam, mei 1942

Anne Frank was een Joods meisje dat wereldberoemd is geworden door het dagboek dat ze schreef tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen ze ondergedoken zat in het Achterhuis aan de Prinsengracht in Amsterdam.

Anne Frank was a Jewish girl who became world-famous thanks to the diary she wrote during the Second World War, while she was in hiding in the Achterhuis (the Annex) on Prinsengracht in Amsterdam.

Anne Frank

Auguste R&ouml;ttgen werd&nbsp;op 29 september 1900 geboren in Buer, Kreis (district) Recklinghausen, Duitsland.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> &nbsp;Ze was&nbsp;de dochter van Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Auguste had vier&nbsp;zussen: Else,&nbsp;Gertrude, Margaretha&nbsp;en Lotte. Na de oorlog verklaarde Margaretha dat Auguste economie had&nbsp;gestudeerd in Keulen en deze studie succesvol afrondde. Volgens het universiteitsarchief van Keulen schreef Auguste zich na een semester uit.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 5 december 1925 trouwde&nbsp;Auguste R&ouml;ttgen in haar woonplaats Elberfeld met Hermann van Pels. Ze kreeg&nbsp;hierdoor automatisch de Nederlandse nationaliteit. Op 8 november 1926 werd&nbsp;zoon Peter geboren. Hij bleef&nbsp;enig kind. In 1937 kwam&nbsp;Auguste met haar gezin naar Nederland. Na enkele verhuizingen kwamen ze terecht in een ruime vierkamerwoning aan de Zuider Amstellaan, ingericht met uit Duitsland meegebracht meubilair. Op 30 oktober 1942, toen ze al enkele maanden waren&nbsp;ondergedoken, werd&nbsp;de woning leeggehaald.

In juli 1942 ging&nbsp;ook Auguste van Pels onderduiken in het Achterhuis aan de Prinsengracht. Wat we uit deze periode over haar weten komt uit Annes dagboek, met enige correcties en aanvullingen van Otto Frank en Miep Gies.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Auguste van Pels via Westerbork in Auschwitz-Birkenau terecht. Later werd&nbsp;ze doorgestuurd naar Bergen-Belsen, naar Raguhn en vandaar naar Theresienstadt. Onderweg naar Theresienstadt kwam&nbsp;ze om.&nbsp;Ze was bij overlijden 44 jaar.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7dq4a" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Elberfeld (Wuppertal), Huwelijksafkondigingregister nr. 1767, Aktenummer 1374; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_vPels_I_002): Afschrift (d.d. 14 februari 1996) van trouwakte Hermann van Pels en Auguste R&ouml;ttgen d.d. 5 december 1925.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uhwth" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="bewos" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Details over Auguste R&ouml;ttgens loopbaan in Landesarchiv NRW &ndash; Standort Hannover, Nds 110 W Akz 105/93 Nr. 959. Rechtsanw&auml;ltin Elisabeth Sp&auml;th aan de Regierungspr&auml;sident Hannover, 7 april 1960. Zie ook: Anne Frank Stichting, Anne Frank Colllectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_079: Rechtsanwaltin Elisabeth Sp&auml;th aan Otto Frank, 27 februari 1961;&nbsp;Universit&auml;tsarchiv K&ouml;ln, Zugang 600/64-R&ouml;ttgen, Auguste. Zie ook schriftelijke toelichting Andreas Freitr&auml;ger, 5 februari 2020.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3ryiy" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Een ego&iuml;stische vader, een ijdele moeder en een verlegen jongen? De familie van Pels: medeschuilers in het Achterhuis&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Auguste&nbsp;R&ouml;ttgen was born on 29th of&nbsp;September 1900 in Buer, Germany.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She was the daughter of Leo R&ouml;ttgen and Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Auguste had four sisters:&nbsp;Else, Gertrude, Margaretha and&nbsp;Lotte. After the war her&nbsp;sister Margaretha declared that Auguste had studied economics in Cologne and&nbsp;successfully completed this&nbsp;course. According to Cologne university archives, she was deregistered after one semester.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 5 December 1925, Auguste R&ouml;ttgen married Hermann van Pels in her hometown of Elberfeld. She automatically received Dutch nationality. On 8 November 1926, her son Peter was born. He remained an only child. In 1937, Auguste and her family came to the Netherlands. After several moves, they ended up in a spacious four-room house on Zuider Amstellaan, furnished with furniture brought from Germany. On 30 October 1942, after they had been in hiding for a few months, the house was cleared out.

In July 1942, Auguste van Pels also went into hiding in the Secret Annex on Prinsengracht. What we know about her from this period comes from Anne&#39;s diary, with some corrections and additions from Otto Frank and Miep Gies.

After the arrest on 4 August 1944, Auguste van Pels ended up in Auschwitz via Westerbork. She was later shipped on to Bergen-Belsen and Theresienstadt. Somewhere along the way to Theresienstadt she died. She was 44 years old when she died.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="v8sz4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Elberfeld (Wuppertal), Huwelijksafkondigingregister nr. 1767, Aktenummer 1374; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_vPels_I_002): Afschrift (d.d. 14 februari 1996) van trouwakte Hermann van Pels en Auguste R&ouml;ttgen d.d. 5 december 1925.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l7yse" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.</cite></li>
	<li data-footnote-id="df11a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Details over Auguste R&ouml;ttgens loopbaan in Landesarchiv NRW &ndash; Standort Hannover, Nds 110 W Akz 105/93 Nr. 959. Rechtsanw&auml;ltin Elisabeth Sp&auml;th aan de Regierungspr&auml;sident Hannover, 7 april 1960. Zie ook: Anne Frank Stichting, Anne Frank Colllectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_079: Rechtsanwaltin Elisabeth Sp&auml;th aan Otto Frank, 27 februari 1961;&nbsp;Universit&auml;tsarchiv K&ouml;ln, Zugang 600/64-R&ouml;ttgen, Auguste. Zie ook schriftelijke toelichting Andreas Freitr&auml;ger, 5 februari 2020.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ejh4s" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;An egotistical father, a vain mother and a shy boy. The van Pels family: also in hiding in the Secret Annexe&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13;Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Auguste van Pels, Amsterdam, 16 juli 1941

undefined

Auguste van Pels, 16 juli 1941

Auguste van Pels was één van de acht onderduikers in het Achterhuis.

Auguste van Pels was one of the eight people hiding in the Secret Annex.

Auguste van Pels - Röttgen

Volgens haar geboorteakte werd&nbsp;Edith Holl&auml;nder&nbsp;geboren op 16 januari 1900 in Aachen, op het adres Heinrichsallee 50. Zij was&nbsp;een dochter van Abraham Holl&auml;nder en Rosalie Holl&auml;nder-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Edith was de jongste van vier kinderen. Zij had&nbsp;twee broers: Julius en Walter. Bettina, de enige zuster, overleed&nbsp;op 16-jarige leeftijd.

Edith bezocht de evangelische Viktoriaschule aan de Warmweiherstrasse in haar geboorteplaats. In 1916 deed&nbsp;ze eindexamen. Ze was sportief en ze deed&nbsp;onder meer aan tennis. Voor haar huwelijk werkte ze enige tijd in het familiebedrijf. De door haar grootvader opgerichte firma B. Holl&auml;nder Rohproduktenhandlung&nbsp;handelde&nbsp;in stoomketels, apparaten en industri&euml;le installaties, maar ook in oud ijzer, oud papier en lompen. Er was een nevenvestiging in Keulen en sinds 1914 had&nbsp;het bedrijf ook een wagonfabriek bij Hannover, waar Ediths broer&nbsp;Walter&nbsp;werkte. Op 12 mei 1925 trouwde&nbsp;Edith met&nbsp;Otto Frank&nbsp;en verhuisde&nbsp;naar Frankfurt. In 1926 werd&nbsp;Margot&nbsp;geboren en in 1929 volgde&nbsp;Anne. Nadat zij en Otto in 1933 besloten Duitsland te verlaten, ging Edith met de kinderen eerst enige tijd bij haar moeder in Aken wonen. Ze reisde&nbsp;veel naar Amsterdam heen en weer. Ze was daar onder meer druk met het zoeken naar een woning. In december 1933 vertrok&nbsp;ze definitief naar Nederland.

Het gemis van haar oude leven viel Edith zwaar. Ze correspondeerde&nbsp;regelmatig met het vroegere Frankfurtse buurmeisje Gertrud Naumann en ze richtte zich verder vooral op haar gezin. Vanaf september 1938 ondernam&nbsp;ze met Otto pogingen haar moeder naar Nederland te halen. Kort na de Kristallnacht verleende&nbsp;het Ministerie van Justitie hiervoor ook toestemming. Ediths broers Walter en&nbsp;Julius&nbsp;slaagden erin naar Amerika te emigreren. Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Edith via Westerbork in Auschwitz terecht. Ze was aanvankelijk samen met haar dochters, maar die werden na ongeveer acht weken doorgestuurd naar Bergen-Belsen. Edith leed&nbsp;hier erg onder. Over haar verdere lotgevallen is weinig bekend, maar een vriendin zag&nbsp;haar later in een ziekenbarak. Ze had&nbsp;hoge koorts en was door voedselgebrek en ziekte totaal uitgeput. Ze stierf&nbsp;enkele dagen later op 44-jarige leeftijd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="6lvfd" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_EFrank_I_001: Standesamt Aachen I, Geburterbuch, register A II nr. 211: Geburtsurkunde Edith Holl&auml;nder (kopie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="5lyeg" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literatuur: Dineke Stam, &#39;Wie was Edith Frank-Holl&auml;nder?&#39;, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 52-55; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

According to her birth certificate, Edith Holl&auml;nder was born on 16 January 1900 in Aachen, at Heinrichsallee 50. She was&nbsp;a daughter of Abraham Holl&auml;nder and Rosalie Holl&auml;nder-Stern. Edith was the youngest of four children.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She had two brothers: Julius and Walter. Bettina, the only sister, died at the age of 16.

Edith attended the evangelical Viktoriaschule at Warmweiherstrasse in her birthplace. In 1916 she took her school diploma. She was a sporty girl and played tennis. Before her marriage she worked for some time in the family business. The company B. Holl&auml;nder Rohproduktenhandlung, founded by her grandfather, traded in boilers, equipment and industrial plants as well as old iron, paper and rags. There was a branch in Cologne and from&nbsp;1914 the company also had a wagon factory near Hanover, where Edith&#39;s brother Walter worked. On 12 May 1925 Edith married Otto Frank and moved to Frankfurt. Margot was born in 1926 and Anne followed in 1929. After she and Otto decided to leave Germany in 1933, Edith went to live with her mother in Aachen for a while. She travelled frequently to Amsterdam, where she looked for accommodation. In December 1933 she left for the Netherlands permanently.

The loss of her old life was hard for Edith. She corresponded regularly with Gertrud Naumann, a girl who had lived next door to her in Frankfurt, and otherwise focused on her family. From September 1938 she and Otto tried to bring her mother to the Netherlands. Shortly after Kristallnacht the Ministry of Justice gave permission for this. Edith&#39;s brothers Walter and Julius managed to emigrate to America. After the arrest on 4 August 1944, Edith went via Westerbork to Auschwitz. At first she was with her daughters, but after about eight weeks they were sent on to Bergen-Belsen. Edith suffered greatly from this. Little is known about her further fate, but a friend saw her later in a sick bay. She had a high fever and was totally exhausted due to lack of food and illness. She died a few days later at the age of 44.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="km9st" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_EFrank_I_001: Standesamt Aachen I, Geburterbuch, register A II nr. 211: Geburtsurkunde Edith Holl&auml;nder (kopie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="nl0pq" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literature: Dineke Stam, &#39;Who was Edith Frank-Holl&auml;nder?, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 52-55; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Edith Frank-Holländer uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1935 of 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1935'. De datering is niet duidelijk: Anne dateert deze foto mei 1935, Otto andere foto's van dit vel mei 1936.

A_AFrank_III_055.134

Edith Frank-Holländer, Amsterdam, mei 1935 of 1936

Edith Frank-Holländer was de moeder van Margot en Anne Frank.

Edith Frank-Holländer was the mother of Margot and Anne Frank.

Edith Frank - Holländer

Fritz Pfeffer werd&nbsp;op 30 april 1889&nbsp;in Giessen geboren als&nbsp;een zoon van textielhandelaar Ignatz Pfeffer&nbsp;en Jeanette Pfeffer-Hirsch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Hij had een zus en vier broers:&nbsp;Minna,&nbsp;Julius, Emil, Ernst en Hans.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Na het gymnasium in zijn geboortestad volgde&nbsp;hij in de jaren 1908-1911 een tandartsopleiding aan de universiteit van W&uuml;rzburg.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a><a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Van 1913 tot 1938 had&nbsp;hij een eigen praktijk in Berlijn-Charlottenburg.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Tijdens de Eerste Wereldoorlog maakte hij onder meer deel uit van het 116e Infanterieregiment. De divisie waar dit regiment toe behoorde, nam&nbsp;deel aan de slagen om Verdun en aan de Somme. Terug in Berlijn hervatte hij zijn praktijk. Verder was hij een actief sporter, en deed&nbsp;vooral veel aan roeien in de waterrijke gebieden rond Berlijn.

In 1926 trouwde&nbsp;Pfeffer met Vera Henriette Bythiner, met wie hij in 1927 een zoon genaamd Werner kreeg. Het huwelijk werd&nbsp;in 1933 ontbonden.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Midden jaren dertig leerde&nbsp;hij Charlotte Kaletta kennen. Zij konden niet trouwen omdat inmiddels de rassenwetten van Neurenberg van kracht waren. Een onderdeel hiervan was een verbod op huwelijken tussen Joden en niet-Joodse Duitsers.

Pfeffer deed een poging naar het Verenigd Koninkrijk te emigreren, maar op 5&nbsp;mei 1937&nbsp;werd zijn aanvraag tot registratie als tandarts&nbsp;door de General Medical Council (GMC) in Londen afgewezen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Zijn jongere broer Ernst Pfeffer had anderhalf jaar eerder een zelfde verzoek gedaan en was&nbsp;wel toegelaten.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Na de Kristallnacht (9-10 november 1938) vluchtte&nbsp;Pfeffer naar Nederland. Hij wilde&nbsp;naar Chili om zich daar op de paardenfokkerij toe te leggen. Zijn verzoek om die aanvraag in Nederland te mogen afwachten wees&nbsp;minister Goseling in juni 1939 af.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Een huwelijk met Charlotte Kaletta kon ook niet in Nederland gesloten worden omdat hier als gevolg van een verdrag uit 1902 toestemming van de Duitse overheid voor nodig was.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Pfeffer onderzocht&nbsp;de mogelijkheid in een ander land te trouwen, maar omdat&nbsp;hij sinds januari 1939 niet meer over een geldig paspoort beschikte was dat bij voorbaat kansloos.

Otto Frank ontmoette Pfeffer voor het eerst in het voorjaar van 1940. Pfeffer woonde toen&nbsp;in bij Otto&rsquo;s jeugdvriendin Stephanie Schuster.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Later betrok&nbsp;hij een kamer aan de Bernard Zweerskade.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Ondanks de ontzegging van verblijf in Nederland is Pfeffer niet vertrokken. Hij werd&nbsp;ook niet uitgezet. Hij werkte in de praktijk van de tandarts&nbsp;Samuel van der Hoeden. In de herfst van 1942 werd&nbsp;de situatie voor hem gevaarlijk, daar hij formeel niet de relatief veilige status van gemengd gehuwde had. Door bemiddeling van Miep Gies, die patient bij hem was,&nbsp;kon hij op 16 november 1942 in het Achterhuis terecht. Hij vertelde&nbsp;zijn hospes dat hij voor een nierkwaal naar het ziekenhuis moest en verdween. Via Miep hield&nbsp;hij het contact met Charlotte Kaletta in stand.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Pfeffer in Westerbork terecht. Met het transport van 3 september 1944 ging hij naar Auschwitz. Een kampoverlevende verklaarde&nbsp;later dat Pfeffer met een transport bestaande uit tandartsen en tandheelkundigen uit Auschwitz naar Neuengamme was vertrokken. Daar overleed&nbsp;Fritz Pfeffer op 55-jarige leeftijd, volgens de overlijdensakte ten gevolge van een darmontsteking.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="aqpo4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SSA), Dienst Bevolkngsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer; Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie: Rijksvreemdelingendienst (RVD) en Taakvoorgangers, nummer toegang 2.09.45, inv. nr. 1031:&nbsp; Fritz Pfeffer aan &#39;Comit&eacute; de Proteccion a los Immigrantes Israelitas&#39; in Santiago de Chile, 13 januari 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vpuoa" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literatuur; Menno Metselaar, &quot;&#39;Hij stond er alleen voor&#39;: Fritz Pfeffer, de kamergenoot van Anne Frank&quot;, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 44-49; Bernd Lindenthal, &#39;Fritz Pfeffer war der Zimmergenosse von Anne Frank: zur Erinnerung an der Zahnartz aus Gie&szlig;en&#39;, in: Mittteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins, (2000) NF 85, p. 97-131; &nbsp;Nanda van der Zee, De kamergenoot van Anne Frank, Soesterberg: Aspekt, 2001 (herdruk); J&uuml;rgen Dauernheim, &#39;Dr. Fritz Pfeffer aus Gie&szlig;en: Anne Franks &quot;Dr. Dussel&quot;: (eine Erg&auml;nzung)&#39;, in: Mitteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins, (2012) NF 97, p. 221-227; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="87ab9" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Schularchiv Landgraf-Ludwigs-Gymnasium, Gie&szlig;en: Fritz Pfeffer, Zeugnis der Reife zum Besuch der Universit&auml;t, 26 februari 1908.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e1mcm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Universit&auml;tsarchiv, Universit&auml;t W&uuml;rzburg, Archiv des Rektorats (ARS), signatuurnrs. 4190, 4192, 4196 en 4198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h5461" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Berliner Adre&szlig;buch 1913. Unter Benutzung von Amtlicher Quellen, jaargangen 1913-1938 (http://adressbuch.zlb.de).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y6nm5" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Stadhuis Sopot, Polen, Archief Standesamt Zoppot, Huwelijksakten 1926, akte B 48, 30 april 1926;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart Fritz Pfeffer;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregiser, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Vera H. Bythiner.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qshcp" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>The minutes of the General Medical Council (G.M.C. London) Volume 74 - 1937. Reports on Applications for Registration of Foreign dentists under the Dentists Act 1878, p. 239-242.</cite></li>
	<li data-footnote-id="alz9l" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>The minutes of the General Medical Council (G.M.C. London) Volume 72 - 1935. Reports on Applications for Registration of Foreign dentists under the Dentists Act 1878, p. 245-251.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1zl22" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag (NL-HaNA), Justitie / Rijksvreemdelingendienst, 2.09.45, inv.nr.: Aanvraag emigratievergunning.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1oipb" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>&quot;Het Duitsche Ari&euml;rhuwelijksverbod sluit een huwelijk in Nederland uit&quot;,&nbsp;Het Vaderland, 17 september 1935 (avondblad), p. 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nlnr8" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 4046, Vreemdelingenkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3ib2l" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 4046: Vreemdelingenkaart Fritz Pfeffer;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2mfz1" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold,&nbsp;Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y85jh" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Gedenkst&auml;tte Neuengamme,&nbsp;&quot;H&auml;ftlings-Toten-Nachweis&quot;, 17.12.1944-19.1.1945 (kopie:&nbsp;Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Pfeffer_I_0150).</cite></li>
	<li data-footnote-id="6efpt" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkngsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritz Pfeffer was born on 30&nbsp;April 1889 in Giessen as the son of textile merchant Ignatz Pfeffer and Jeanette Hirsch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;He had a sister and four brothers: Minna, Julius, Emil, Ernst and Hans.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

After attending grammar school in his home town, he trained as a dentist at the University of W&uuml;rzburg from 1908 to 1911.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a><a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> From 1913 to 1938 he had his own practice in Berlin-Charlottenburg.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

During the First World War, he was a member of the 116th Infantry Regiment. The division to which this regiment belonged took part in the battles of Verdun and the Somme. Back in Berlin, he resumed his practice. He was also an active sportsman, and was particularly into rowing in&nbsp;the waters around Berlin.

In 1926, Pfeffer married Vera Henriette Bythiner, with whom he had a son named Werner in 1927.&nbsp;The marriage was dissolved in 1933.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In the mid-1930s he met Charlotte Kaletta. They could not marry because by now the racist Nuremberg Laws were in effect. Part of this was a ban on marriages between Jews and non-Jewish Germans.

Pfeffer made an attempt to emigrate to the United Kingdom, but on&nbsp;5&nbsp;May 1937 his application for registration as a dentist was rejected by the General Medical Council (GMC) in London.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> His younger brother Ernst Pfeffer had made the same request a year and a half earlier and was admitted.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After Kristallnacht (9-10 November 1938), Pfeffer came to the Netherlands. He wanted to go to Chile to work as a horse breeder. In June 1939 minister Goseling rejected his request to be allowed to stay in the Netherlands while awaiting a decision on this.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> A marriage to Charlotte Kaletta could not be arranged in the Netherlands either, as a treaty from 1902 required permission from the German government.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Pfeffer investigated the possibility of marrying in another country, but since he had not held a valid passport since January 1939, that was out of the question.

Otto Frank first met Pfeffer in the spring of 1940. At that time, Pfeffer was living with Otto&#39;s childhood friend Stephanie Schuster.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Later he moved into a room on the Bernard Zweerskade.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Despite the denial of residence in the Netherlands, Pfeffer did not leave. Nor was he deported. He worked in the dental practice of Samuel van der Hoeden. In the autumn of 1942, the situation became dangerous for him, as he did not have the relatively safe status of a mixed marriage. Through the mediation of Miep Gies, who was a patient with him, he was able to move into the Secret Annex. He told his landlady that he had to go to the hospital for a kidney complaint and disappeared. Through Miep, he kept in touch with Charlotte Kaletta.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

After the arrest on 4 August 1944, Pfeffer ended up in Westerbork. He was transported to Auschwitz on 3 September 1944. A camp survivor later stated that Pfeffer had left Auschwitz with a transport consisting of dentists and dental technicians to Neuengamme. There Fritz Pfeffer died at the age of 55, according to the death certificate as a result of an intestinal infection.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ozepg" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer; Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie: Rijksvreemdelingendienst (RVD) en Taakvoorgangers, nummer toegang 2.09.45, inv. nr. 1031:&nbsp; Fritz Pfeffer aan &#39;Comit&eacute; de Proteccion a los Immigrantes Israelitas&#39; in Santiago de Chile, 13 januari 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lw0uf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &quot;&#39;He was all alone&#39;: Fritz Pfeffer, the roommate of Anne Frank&quot;, in &nbsp;Anne Frank Magazine 1999, p. 44-49; ; Bernd Lindenthal, &#39;Fritz Pfeffer war der Zimmergenosse von Anne Frank: zur Erinnerung an der Zahnartz aus Gie&szlig;en&#39;, in: Mittteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins, (2000) NF 85, p. 97-131; Nanda van der Zee, The roommate of Anne Frank, Soesterberg: Aspekt, 2003; J&uuml;rgen Dauernheim, &#39;Dr. Fritz Pfeffer aus Gie&szlig;en: Anne Franks &quot;Dr. Dussel&quot;: (eine Erg&auml;nzung)&#39;, in: Mitteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins, (2012) NF 97, p. 221-227; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gnlp3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Schularchiv Landgraf-Ludwigs-Gymnasium, Gie&szlig;en: Fritz Pfeffer, Zeugnis der Reife zum Besuch der Universit&auml;t, 26 februari 1908.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qd6n0" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Universit&auml;tsarchiv, Universit&auml;t W&uuml;rzburg, Archiv des Rektorats (ARS), signatuurnrs. 4190, 4192, 4196 en 4198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="30xeu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Berliner Adre&szlig;buch 1913. Unter Benutzung von Amtlicher Quellen, jaargangen 1913-1938 (http://adressbuch.zlb.de).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hez1t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Stadhuis Sopot, Polen, Archief Standesamt Zoppot, Huwelijksakten 1926, akte B 48, 30 april 1926;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart Fritz Pfeffer;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregiser, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Vera H. Bythiner.</cite></li>
	<li data-footnote-id="td4lw" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>The minutes of the General Medical Council (G.M.C. London) Volume 74 - 1937. Reports on Applications for Registration of Foreign dentists under the Dentists Act 1878, p. 239-242.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8m5c" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>The minutes of the General Medical Council (G.M.C. London) Volume 72 - 1935. Reports on Applications for Registration of Foreign dentists under the Dentists Act 1878, p. 245-251.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6b04a" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag (NL-HaNA), Justitie / Rijksvreemdelingendienst, 2.09.45, inv.nr.: Aanvraag emigratievergunning.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9ijcv" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>&quot;Het Duitsche Ari&euml;rhuwelijksverbod sluit een huwelijk in Nederland uit&quot;,&nbsp;Het Vaderland, 17 september 1935 (avondblad), p. 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uyhz9" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 4046, Vreemdelingenkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1fj8i" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 4046: Vreemdelingenkaart Fritz Pfeffer;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8knyp" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold,&nbsp;Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xroim" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Gedenkst&auml;tte Neuengamme,&nbsp;&quot;H&auml;ftlings-Toten-Nachweis&quot;, 17.12.1944-19.1.1945 (kopie:&nbsp;Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Pfeffer_I_0150).</cite></li>
	<li data-footnote-id="2ugb6" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkngsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer</cite></li>
</ol>
</section>

Fritz Pfeffer wordt in 1889 geboren in Giessen als zoon van Ignatz Pfeffer en zijn vrouw Jeanette Hirsch-Pfeffer. Zoals veel Duitse Joden was ook Fritz Pfeffer voorafgaand aan de machtsovername door de NSDAP in 1933 volledig geïntegreerd in de Duitse maatschappij en samenleving. Zo dient hij als dienstplichtig militair tijdens de Eerste Wereldoorlog in het Duitse leger, en richt hij in 1913 een tandartspraktijk op in Berlijn. Na het einde van de vijandelijkheden pakt hij zijn werk weer op en houdt tot 1938 deze praktijk aan. In dat jaar vlucht hij naar Nederland, nadat hij en veel andere Joden na de gebeurtenissen van de Kristallnacht Duitsland ontvluchten. Voorafgaand aan zijn eigen vlucht stuurt Fritz Pfeffer zijn elfjarige zoon Werner naar zijn broer Ernst Pfeffer in Engeland. Fritz Pfeffer heeft voogdij over zijn zoon, nadat hij in 1933 na een huwelijk van zeven jaar gescheiden is van Werner's moeder Vera Henriette Bythiner. Deze foto komt uit de persoonlijke collectie van Fritz Pfeffer of Charlotte Kaletta.

A_Pfeffer_III_054

Portretfoto van Fritz Pfeffer, jaren '30

Fritz Pfeffer was één van de onderduikers in het Achterhuis.

Fritz Pfeffer was one of those hiding in the Secret Annex.

Fritz Pfeffer

Hermann van Pels werd&nbsp;op 31 maart 1898 in Gehrde geboren.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Gehrde is een plaats tussen Osnabr&uuml;ck en Oldenburg.&nbsp;Op de persoons- en gezinskaart van Hermann van Pels staat foutief 31 maart 1890.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Dit is een administratieve vergissing die een eigen leven is gaan leiden.&nbsp;Hermann was&nbsp;een zoon van A&auml;ron van Pels en Lina Vors&auml;nger.&nbsp;Hij was&nbsp;de vierde van zes kinderen. Zijn broer en zussen waren:&nbsp;David Max,&nbsp;Henny,&nbsp;Ida Henri&euml;tte,&nbsp;Clara en&nbsp;Meta.

Over de jonge jaren en schoolopleiding van Hermann van Pels is niets bekend.&nbsp;Uit verklaringen van zijn zuster Ida weten we van een stage bij de firma Alsberg en van een werkkring bij Karstadt in Kiel. Het is zeker dat hij van maart tot en met augustus 1917 in Kiel woonde&nbsp;en vandaar naar Hamburg ging. In december 1925 trouwde&nbsp;hij in Elberfeld met Auguste R&ouml;ttgen. Uit het huwelijk werd&nbsp;in 1926 zoon Peter geboren.

Hermann van Pels woonde&nbsp;met zijn gezin jarenlang in Osnabr&uuml;ck. Toen voor Joden het leven door het nazisme in toenemende mate moeilijk werd, vertrok&nbsp;hij in 1937 naar Nederland en streek&nbsp;in Amsterdam-Zuid neer. Hij had&nbsp;door de jaren heen veel inwoning, onder meer van zijn schoonouders. De komst naar Nederland leverde&nbsp;geen bijzondere moeilijkheden op omdat van Pels de Nederlandse nationaliteit had. Omdat hij Nederlander was, viel&nbsp;hij onder de dienstplichtwet. Welke praktische gevolgen dat voor hem heeft gehad&nbsp;is niet duidelijk. Wel werd&nbsp;hij begin 1939 aangehouden omdat hij gesignaleerd stond&nbsp;als deserteur, maar die kwestie liep&nbsp;met een sisser af. Rond dezelfde tijd plaatste het Amerikaanse consulaat hem op de wachtlijst voor emigratie &ldquo;under the German quota&rdquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Van Pels had&nbsp;met zijn zwager Max Goldschmidt een handel in textielgoederen. Hier stapte hij begin 1939 uit, en ging&nbsp;bij Otto Franks bedrijf Pectacon werken. In juli 1942 dook Hermann van Pels met zijn gezin onder in het Achterhuis. Wat over deze periode over Van Pels bekend is, komt uit het dagboek van Anne, met enige aanvulling en correctie door Otto en Miep.

Van Pels kwam&nbsp;na de arrestatie in Westerbork terecht. Hij ging&nbsp;vandaar met het transport van 3 september 1944 naar Auschwitz. In het mannenkamp deed&nbsp;hij zwaar werk, waarbij hij zijn duim ernstig bezeerde. Hij vroeg&nbsp;om Stubendienst&nbsp;maar werd&nbsp;daardoor slachtoffer van een tussentijdse selectie en het is vrijwel zeker dat hij in de gaskamer werd vermoord. Hermann van Pels was toen&nbsp;46&nbsp;jaar.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wj5sk" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Gehrde, Geboorteregister 6 juli 1948 (afschrift); Nationaal Archief, Den Haag, Nederlands Beheersinstituut (NBI): Beheersdossiers, nummer toegang 2.09.16, inv. nr. 141144.</cite></li>
	<li data-footnote-id="261ka" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart H. van Pels; Gezinskaarten, Gezinskaart H. van Pels.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uoomf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code&nbsp; A_vPels_I_001: Amerikaanse Consul aan H. van Pels, 25 april 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wgolo" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Een ego&iuml;stische vader, een ijdele moeder en een verlegen jongen? De familie van Pels: medeschuilers in het Achterhuis&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Hermann van Pels was born in Gehrde on 31 March 1898.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Gehrde is a place between Osnabr&uuml;ck and Oldenburg. The personal and family card of Hermann van Pels incorrectly states 31 March 1890.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;This is an administrative error that has taken on a life of its own. Hermann was a son of A&auml;ron van Pels and Lina Vors&auml;nger. He was the fourth of six children. His brother and sisters were: David Max, Henny, Ida Henri&euml;tte, Clara and Meta.

Nothing is known about Hermann van Pels&#39; childhood and schooling.&nbsp;From statements by his sister Ida we know of an apprenticeship with the firm Alsberg and of a job with Karstadt in Kiel. It is certain that he lived in Kiel from March to August 1917 and moved from there to Hamburg. In December 1925 he married Auguste R&ouml;ttgen in Elberfeld. Their son Peter was born in 1926.

Hermann van Pels and his family lived in Osnabr&uuml;ck for years. When life became increasingly difficult for Jews under Nazi rule, he left for the Netherlands in 1937 and settled in Amsterdam-Zuid. Over the years he lived at many addresses, including with his parents-in-law. His arrival in the Netherlands did not cause any particular problems, because Van Pels had Dutch nationality. Because he was a Dutchman, he was subject to conscription. What practical consequences this had for him is not clear. In early 1939 he was arrested as a deserter, but the matter ended quietly. Around the same time, the American consulate put him on the waiting list for emigration &#39;under the German quota&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Together with his brother-in-law Max Goldschmidt, Van Pels had a trade in textile goods. He left this business in early 1939 and went to work for Otto Frank&#39;s company Pectacon. In July 1942, Hermann van Pels and his family went into hiding in the Secret Annex. What is known about Van Pels during this period comes from Anne&#39;s diary, with some additions and corrections by Otto and Miep.

Van Pels ended up in Westerbork after the arrest. From there he was transported to Auschwitz on 3 September 1944. In the men&#39;s camp he did heavy work, seriously hurting his thumb. He asked for Stubendienst&nbsp;but thus became a victim of an interim selection&nbsp;and it is almost certain that he was killed in the gas chamber. Hermann van Pels was 46&nbsp;years old at the time.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="fm4vk" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Gehrde, Geboorteregister 6 juli 1948 (afschrift); Nationaal Archief, Den Haag, Nederlands Beheersinstituut (NBI): Beheersdossiers, nummer toegang 2.09.16, inv. nr. 141144.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x9ikh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart H. van Pels; Gezinskaarten, Gezinskaart H. van Pels</cite></li>
	<li data-footnote-id="uoomf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code&nbsp; A_vPels_I_001: Amerikaanse Consul aan H. van Pels, 25 april 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0z7p9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;An egotistical father, a vain mother and a shy boy. The van Pels family: also in hiding in the Secret Annexe&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13;Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Foto van de Opekta kantoormedewerkers in mei 1941. V.l.n.r. Esther Troeder, Bep Voskuijl, v. Pels en Miep Gies: op de achtergrond is een reclame affiche van Opekta te zien. (in handschrift van Bep: Hr. v. Pels, Esther, Miep en ik, op kantoor 1940).

A_Opekta_III_008 of A_Opekta_III_009 is 'deze' foto / of 'dezelfde' maar andere oplage. Fysiek maar één foto aanwezig.

A_Voskuijl_III_036

Achter: Esther Troeder, Herman van Pels, Miep Gies. Voor: Bep Voskuijl, Prinsengracht 263, Amsterdam, mei 1941

Hermann van Pels was medewerker van Pectacon en was één van de onderduikers in het Achterhuis.

Hermann van Pels was an employee of Pectacon and was one of the people hiding in the Secret Annex.

Hermann van Pels

Margot kwam op 16 februari 1926 ter wereld in de kliniek van de Vaterl&auml;ndische Frauenverein&nbsp;te Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Ze was 54 centimeter lang en woog&nbsp;8 pond.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Ze was het eerste kind van Otto Frank en Edith H&ouml;llander.

Ze bezocht&nbsp;van&nbsp;april 1932&nbsp;tot maart&nbsp;1933&nbsp;de&nbsp;Ludwig Richterschule. In die maand stapte ze over naar de&nbsp;Varrentrappschule. Deze overstap viel samen met de verhuizing van het gezin naar de Dantestrasse, en hing&nbsp;er ongetwijfeld mee samen. Toen haar ouders besloten Duitsland te verlaten, ging&nbsp;Margot eerst naar haar oma in Aken. Daar bezocht ze tot&nbsp;22 december&nbsp;de J&uuml;dische Volksschule&nbsp;aan de Bergdriesch.

In Amsterdam ging Margot naar de&nbsp;Jekerschool, en vervolgens naar het &lsquo;Gemeentelijk Lyceum voor Meisjes&rsquo;. Al vrij snel haalde&nbsp;ze voor de meeste vakken goede cijfers, wat aantoonde&nbsp;dat ze zich de Nederlandse taal gemakkelijk eigen maakte. In de zomer van 1941 werd&nbsp;de segregatie van het onderwijs in gang gezet en moesten Margot en haar vriendin Jetteke Frijda het Meisjeslyceum verlaten. Beiden gingen&nbsp;naar het&nbsp;Joods Lyceum.

Margot was sportief. Ze deed&nbsp;onder meer aan roeien en tennis. Met enkele klasgenoten van het Meisjeslyceum roeide&nbsp;ze bij een club onder de Berlagebrug. Toen Margot en de - ook Joodse - coach van sportbeoefening werden uitgesloten, hielden ook de andere meisjes het voor gezien.

Op&nbsp;5 juli 1942 werd&nbsp;Margot opgeroepen zich voor een Duits werkkamp te melden. Haar ouders besloten de al langer bestaande onderduikplannen te versnellen. In de ochtend van&nbsp;6 juli&nbsp;fietste Margot onder begeleiding van&nbsp;Miep Gies naar Prinsengracht 263. De rest van het gezin volgde&nbsp;lopend.

Margot was stil en teruggetrokken van aard. In het Achterhuis las&nbsp;en leerde&nbsp;ze vooral. Ze volgde&nbsp;met goede resultaten een cursus Latijn bij het LOI. Wat bekend is over Margots leven in het Achterhuis komt vooral uit het dagboek van Anne. Alleen&nbsp;Otto Frank en&nbsp;Miep Gies hebben daar nog iets over gezegd. Miep herinnerde&nbsp;zich niet in deze periode een woord met haar te hebben gewisseld. Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Margot via Westerbork in Auschwitz terecht. De eerste acht weken was ze samen met haar moeder en&nbsp;Anne. Eind oktober of begin november werden de meisjes op transport gezet naar Duitsland en belandden in Bergen-Belsen. Margot kreeg&nbsp;vlektyfus en overleed&nbsp;in februari 1945, waarschijnlijk kort voor haar&nbsp;19e verjaardag.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="kcv9v" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het heet nu het Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 opende het &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; hier het Maingau-Krankenhaus. Zie: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/ueber-uns/geschichte" target="_blank">Geschichte Franffurter Rot-Kreuz Klinken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bifsf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_MFrank_III_045: Fotoalbum &ldquo;Unser Kind&rdquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6qt2b" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Het Margot Frank Huis? De vergeten zus van Anne&#39;, in: Anne Frank Magazine 2000, p. 28-35; Anco Mali, Margot Frank en de anderen, Soesterberg: Aspekt, 2005; Sophie&nbsp; Zijlstra, Margot, Amsterdam: Querido, 2012; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Margot was born on 16 February 1926 in the Vaterl&auml;ndische Frauenverein clinic in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She was 54 centimetres long and weighed 8 pounds.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> She was the frst child of Otto Frank and Edith Holl&auml;nder.

She attended the Ludwig Richterschule from April 1932 to March 1933. In that month she transferred to the Varrentrappschule. This transfer coincided with the family&#39;s move to Dantestrasse and was undoubtedly related to it. When her parents decided to leave Germany, Margot first went to stay with her grandmother in Aachen. There she attended the J&uuml;dische Volksschule on Bergdriesch until 22 December.

In Amsterdam Margot went to the Jeker School and subsequently to the Municipal Lyceum for Girls. Pretty soon she was getting good grades in most subjects, which indicates that she had had no trouble mastering the Dutch language. In the summer of 1941, segregation of education was imposed and Margot and her friend Jetteke Frijda had to leave the Girls&#39; Lyceum. They both went to the Jewish Lyceum.

Margot was a sporty person. Among other things, she rowed&nbsp;and played tennis. With some classmates from the Girls&#39; Lyceum, she rowed with a club located under the Berlage Bridge. When Margot and the coach &mdash; who was also Jewish &mdash; were banned from sports, the other girls also stopped.

On 5 July 1942 Margot was summoned to report for a German labour camp. Her parents decided to accelerate their long-standing plans to go into hiding. On the morning of 6 July, Margot cycled to Prinsengracht 263, accompanied by Miep Gies. The rest of the family followed on foot.

Margot was quiet and withdrawn by nature. In the Secret Annex, she mainly read and did schoolwork. She took a Latin course through LOI, obtaining good marks. What is known about Margot&#39;s life in the Secret Annex comes mainly from Anne&#39;s diary. Only Otto Frank and Miep Gies have said anything more about it. Miep did not remember having exchanged a word with her during this period. After the arrest on 4 August 1944, Margot was sent via Westerbork to Auschwitz. For the first eight weeks she was with her mother and Anne. In late October or early November, the girls were put on a transport to Germany and ended up in Bergen Belsen. Margot contracted typhus and died in Februay 1945, probably shortly&nbsp;before her 19th birthday.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="hqkew" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het heet nu het Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 opende het &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; hier het Maingau-Krankenhaus. Zie: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/ueber-uns/geschichte" target="_blank">Geschichte Franffurter Rot-Kreuz Klinken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jfoq8" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_MFrank_III_045: Fotoalbum &ldquo;Unser Kind&rdquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aqo39" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;A Margot Frank House? The forgotten sister of Anne&#39;, in Anne Frank Magazine 2000, p. 28-35; Anco Mali, Margot Frank en de anderen, Soesterberg: Aspekt, 2005; Sophie Zijlstra, Margot, Amsterdam: Querido, 2012; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Margot Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam op mei 1939, foto op p.54 in album van Anne Frank met groene kaft met foto's gemaakt tussen 1929 en 1942.
Bijschrift in handschrift Anne: 'Mei 1939'.

A_AFrank_III_027.086

Margot Frank, Amsterdam, mei 1939

Margot Frank was the sister of Anne Frank.

Margot Frank

Otto Heinrich Frank werd&nbsp;geboren op zondag 12 mei 1889 in Frankfurt am Main, als zoon van&nbsp;Kaufman (koopman) Michael Frank en Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
Otto Heinrich was&nbsp;het tweede kind uit een gezin van vier kinderen, allen geboren in Frankfurt am Main. Hij had twee broers,&nbsp;Robert Hermann en Herbert August,&nbsp;en een zus, genaamd Hel&egrave;ne. Ten tijde van Otto Franks geboorte woonde&nbsp;het gezin Frank op G&auml;rtnerweg 58&nbsp;te Frankfurt am Main.

De Joodse familie Frank behoorde&nbsp;tot de gegoede kringen van Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&rsquo;s vader Michael slaagde&nbsp;erin de laatste decennia van de negentiende eeuw in een succesvol bankbedrijf op te zetten. De familie was een typisch product van het Duitse Bildungsb&uuml;rgertum. Na het doorlopen van het Lessing Gymnasium ging&nbsp;Otto voor een zomersemester naar de universiteit van Heidelberg, waar hij colleges kunstgeschiedenis volgde. Hierna doorliep&nbsp;hij een leertijd bij de bank Ferdinand Sander in Frankfurt. Vervolgens vertrok&nbsp;hij naar New York. Hij werkte als stagiair in Macy&rsquo;s en bij een bank in het Financial District. Terug in Duitsland werkte hij bij Fenestra, een fabrikant van allerhande staalconstructies en industri&euml;le installaties. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werkte Otto, alvorens in het leger te gaan, bij een hoefijzerfabriek.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In augustus 1915 kwam&nbsp;hij terecht bij het derde Regiment Fu&szlig;artillerie in Mainz. Na zijn opleiding kwam&nbsp;zijn eenheid in de omgeving van Bapaume terecht. Otto was telefonist en waarnemer, waardoor hij op enige afstand van de daadwerkelijke gevechtslinie zat. Na zijn demobilisatie nam&nbsp;hij de leiding van de familiebank op zich. Het bedrijf was door de economische en politieke chaos in Duitsland in zwaar weer terechtgekomen. In 1923 richtten Otto en enkele familieleden in Amsterdam twee bedrijven op die zich in de financi&euml;le sector bewogen. Jo Kleiman was bij beide bedrijven als directeur en procuratiehouder betrokken.

In 1925 trouwde&nbsp;Otto met&nbsp;Edith Holl&auml;nder. Haar familie had&nbsp;een bedrijf dat grote overeenkomsten vertoonde&nbsp;met Fenestra. Uit het huwelijk werden de dochters Margot en Anne geboren. Na 1929 werd&nbsp;de economische situatie slechter. Ook het politieke klimaat in Duitsland verslechterde&nbsp;snel. Na Hitlers machtsovername vertrokken Otto en zijn gezin naar Amsterdam. Otto richtte in de zomer van 1933 de Nederlandsche Opekta Maatschappij op. In december 1933 werd&nbsp;hij commissaris van de &lsquo;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&rsquo;, waarvan&nbsp;Kleiman&nbsp;directeur was. Eind jaren dertig liep&nbsp;een poging een zaak in Engeland op te zetten op niets uit. De &lsquo;Centrale Maatschappij&rsquo; verdween, waarna Otto en Kleiman zich op de opbouw van Pectacon toelegden.

In de beginfase van de oorlog probeerde&nbsp;Otto met zijn gezin naar de Verenigde Staten te emigreren, wat als gevolg van de onmogelijke procedure en bureaucratie mislukte. Toen de vervolgingsmaatregelen toenamen, ontstond&nbsp;het plan om onder te duiken. Op initiatief van Kleiman werd&nbsp;het Achterhuis hiervoor gereed gemaakt. Op 6 juli 1942 betrok&nbsp;het gezin de schuilplaats.

Otto was de enige van de acht onderduikers die na de arrestatie en deportatie uit Auschwitz terugkeerde. Hij hervatte zijn werk en deed&nbsp;daarnaast veel om Joodse kinderen die ouderloos uit de oorlog kwamen bij familie of pleeggezinnen onder te brengen. Bovendien redigeerde&nbsp;hij Annes dagboek en zorgde&nbsp;dat het uitgegeven werd.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Hij zag&nbsp;Anne als representante van alle vermoorde Joodse kinderen en hoopte dat haar dagboek de mensheid tot bezinning zou&nbsp;brengen.

Otto woonde&nbsp;na terugkeer zeven jaar bij&nbsp;Miep&nbsp;en Jan Gies. Hij vertrok&nbsp;vervolgens naar Bazel en trouwde&nbsp;met Elfriede Markovits, die vergelijkbare oorlogservaringen had. Tot op hoge leeftijd correspondeerde&nbsp;hij met vooral jongeren van over de hele wereld over Anne en haar idee&euml;nwereld. Hij overleed&nbsp;op 91-jarige leeftijd in een Zwitsers ziekenhuis.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5ps0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4vud1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Voor biografie&euml;n, zie:&nbsp;Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie, Amsterdam: Balans, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbouw, 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvqtr" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>H.P. van den Aardweg, J.P.J.C. H&uuml;llstrung (red.), <a href="http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/persoonlijkheden/?page_number=491" target="_blank">Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlanden in woord en beeld. Nederlanders en hun werk</a>, Amsterdam: Van Holkema &amp; Warendorf, 1938, p. 491.</cite></li>
	<li data-footnote-id="79kwm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Heinrich Frank was born on Sunday, 12 May 1889 in Frankfurt am Main, the son of Kaufman (merchant) Michael Frank and Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto was the second child of a family of four children, all born in Frankfurt am Main. He had two brothers,&nbsp;Robert Hermann and Herbert August,&nbsp;and a sister named Hel&egrave;ne. At the time of Otto Frank&#39;s birth, the Frank family lived at G&auml;rtnerweg 58 in Frankfurt am Main.

The Jewish Frank family belonged to the wealthy circles of Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&#39;s father Michael managed to set up a successful banking business in the last decades of the nineteenth century. The family was a typical product of the German Bildungsb&uuml;rgertum. After attending the Lessing Gymnasium, Otto went to the University of Heidelberg for a summer semester, where he took art history classes. After this he completed an apprenticeship at the Ferdinand Sander bank in Frankfurt. Then he left for New York. He worked as an intern at Macy&#39;s and at a bank in the Financial District. Back in Germany, he worked for Fenestra, a manufacturer of various steel constructions and industrial installations. After the outbreak of World War I, Otto worked in a horseshoe factory before joining the army.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In August 1915, he joined the Third Regiment Fussartillerie&nbsp;in Mainz. After his training, his unit ended up in the area of Bapaume. Otto was a telephone operator and observer, so he was at some distance from the actual battle line. After his demobilisation he took over the management of the family bank. The company had fallen on hard times due to the economic and political chaos in Germany. In 1923 Otto and some relatives in Amsterdam founded two companies in the financial sector. Jo Kleiman was involved in both companies as managing director and deputy manager.

In 1925 Otto married Edith Holl&auml;nder. Her family had a business very similar to Fenestra. The couple had two daughters, Margot and Anne. The economic situation worsened after 1929. The political climate in Germany also deteriorated rapidly. After Hitler&#39;s rise to power, Otto and his family moved to Amsterdam. In the summer of 1933 Otto founded the Nederlandsche Opekta Maatschappij. In December 1933 he became a supervisory director of the &#39;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&#39;, of which Kleiman was a director. At the end of the 1930s, an attempt to set up a business in England came to nothing. The &#39;Centrale Maatschappij&#39; disappeared, after which Otto and Kleiman concentrated on building up Pectacon.

In the early stages of the war Otto tried to emigrate with his family to the United States, which failed due to the impossible procedure and bureaucracy. When the persecution measures increased, the plan to go into hiding was born. At&nbsp;Kleiman&#39;s initiative, the Secret Annex&nbsp;was made ready for this. The family moved into the hiding place on 6 July 1942.

Otto was the only one of the eight people in hiding to return from Auschwitz after the arrest and deportation. He resumed his work and also did a lot to place orphaned Jewish children with relatives or foster families. He also&nbsp;edited Anne&#39;s diary and made sure it was published.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> He saw Anne as a representative of all the murdered Jewish children and hoped that her diary would bring mankind to its senses.

After his return Otto lived with Miep and Jan Gies for seven years. He then moved to Basel and married Elfriede Markovits, who had had similar war experiences. He continued corresponding&nbsp;until an advanced age about Anne and her world of ideas, especially with young people from all over the world. He died in a Swiss hospital at the age of 91.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="osvjv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0nv0p" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>For biographies, see:&nbsp;Carol Ann Lee, The hidden life of Otto Frank, London: Viking, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jvqcy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>H.P. van den Aardweg, J.P.J.C. H&uuml;llstrung (red.), <a href="http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/persoonlijkheden/?page_number=491" target="_blank">Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlanden in woord en beeld. Nederlanders en hun werk</a>, Amsterdam: Van Holkema &amp; Warendorf, 1938, p. 491.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b0mhr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Otto Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1936'.

A_AFrank_III_055.133

Otto Frank, Amsterdam, mei 1936

Otto Frank was de vader van Margot en Anne Frank.

Otto Frank was the father of Margot and Anne Frank.

Otto Frank

Peter van Pels werd&nbsp;geboren op 8 november 1926 in Osnabr&uuml;ck (Duitsland).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Zijn ouders waren Hermann van Pels en Auguste van Pels-R&ouml;ttgen. Hij was enig kind.&nbsp;Hij groeide&nbsp;op in Osnabr&uuml;ck en kwam&nbsp;in 1937 met zijn ouders naar Amsterdam.

Er is weinig bekend over welke scholen Peter in Nederland bezocht. Volgens een oud-klasgenoot zat hij op de MULO in Diezestraat. Het is waarschijnlijk na de segregatie van het onderwijs dat Peter een technische beroepsopleiding ging&nbsp;volgen. Hij leerde&nbsp;onder meer meubels bekleden. In het kamp Mauthausen zou&nbsp;hij later dan ook geregistreerd worden als meubelmaker.

In tegenstelling tot Anne, die Moortje bij de buren onderbracht, nam&nbsp;Peter zijn kat Mouschi mee naar het Achterhuis. Hij deed&nbsp;in het Achterhuis de meeste timmerklusjes, en hij sjouwde de aardappelen naar boven. Volgens Anne wou&nbsp;Peter na de oorlog naar Indonesi&euml; om daar op de plantages te leven. Wat er over Peter uit deze periode bekend is, komt voornamelijk uit het dagboek van Anne. Alleen Otto Frank en Miep Gies hebben in later jaren hier nog iets over gezegd.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Peter via Westerbork in Auschwitz terecht. Hij ontmoette hier Max Stoppelman, de zoon van Jan en Mieps hospita. Stoppelman nam&nbsp;Peter onder zijn hoede. Volgens Otto Frank was Peter er getuige van dat zijn vader na een tussentijdse selectie werd&nbsp;afgevoerd om ter dood te worden gebracht. In januari 1945 ontruimden de Duitsers het kamp. Otto Frank drong&nbsp;er bij Peter op aan dat hij zich verborg, en niet met de evacuatie, later betiteld als &lsquo;dodenmarsen&rsquo;, meeging. Peter vertrok&nbsp;toch, en kwam&nbsp;op 25 januari in Mauthausen aan. Hij verrichtte nog werk, onder meer in Aussenlager Melk, alvorens in het Sanit&auml;tslager&nbsp;van het hoofdkamp terecht te komen. Er bestaat wat onduidelijkheid over de precieze overlijdensdatum van Peter. Een lijst die de Amerikanen bij de bevrijding van het kamp opstelden houdt het op 5 mei 1945.&nbsp;Volgens een&nbsp;andere lijst opgemaakt na de bevrijding van Mauthausen is Peter van Pels overleden op&nbsp;10 mei 1945.&nbsp;Peter werd&nbsp;18 jaar.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="jkwnd" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Peter van Pels. Het precieze adres staat niet vast.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0x5ub" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Een ego&iuml;stische vader, een ijdele moeder en een verlegen jongen? De familie van Pels: medeschuilers in het Achterhuis&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Peter van Pels was born on 8 November 1926 in Osnabr&uuml;ck (Germany).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;His parents were Hermann van Pels and Auguste van Pels-R&ouml;ttgen. He was&nbsp;an only child. He grew up in Osnabr&uuml;ck and came to Amsterdam with his parents in 1937.

Little is known about the schools Peter attended in the Netherlands. According to old classmates, he went to junior high school in Diezestraat. It is likely that, after education was segregated, Peter did a technical vocational course. He learnt amongst other things to upholster furniture. Later, in the Mauthausen concentration camp, he would be registered as a furniture maker.

In contrast to Anne, who left Moortje with the neighbours, Peter brought his cat Mouschi to the Annex. He did most of the small carpentry jobs in the Annex, and he lugged the potatoes upstairs. Anne thought Peter would go to Indonesia after the war&nbsp;to live on the&nbsp;plantations. Most of what is known about Peter during this period&nbsp;comes from Anne&#39;s diary, although Otto Frank and Miep Gies did speak about him in later years.

After the arrest on 4 August 1944, Peter was sent to Austria via Westerbork. He met Max Stoppelman there, the son of Jan and Miep&#39;s landlady. Stoppelman took Peter under his wing. According to Otto Frank, Peter witnessed his father, after a selection process, being sent to his death. In January 1945 the Germans evacuated the camp. Otto Frank tried to persuade Peter to hide to avoid the evacuation, which became known later the &#39;death march&#39;. Nevertheless, Peter left and arrived at Mauthausen on 25 January. He was put to work, including in the Melk&nbsp;sub-camp, before ending up in the Sanit&auml;tslager&nbsp;of the main camp. The exact date of Peter&#39;s death is unclear. A&nbsp;list compiled by the Americans when the camp was liberated states that it&nbsp;was 5 May 1945.&nbsp;According to another list drawn up after the liberation of Mauthausen, Peter van Pels died on&nbsp;10 May 1945. Peter was 18 years old.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="is06g" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Peter van Pels. Het precieze adres staat niet vast.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x6ayk" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;An egotistical father, a vain mother and a shy boy. The van Pels family: also in hiding in the Secret Annexe&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13;Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Foto in zwart wit van Peter van Pels, genomen door een onbekende vervaardiger in Amsterdam, 1942

https://images.memorix.nl/anf/thumb/1920x1080/361c9375-f47c-abc7-ffb9-03b5d488f18a.jpg

A_vPels_III_001 - Uitsnede

Peter van Pels, Amsterdam, 1942

Peter van Pels was het enig kind van Hermann van Pels en Auguste Röttgen en één van de acht onderduikers in het Achterhuis.

Peter van Pels was the only child of Hermann van Pels and Auguste Röttgen and one of the eight hiding in the Annex.

Peter van Pels

Over het verblijf van de vrouwelijke onderduikers in Auschwitz is weinig bekend. De kampadministratie is bijna geheel verloren gegaan. Wat we wel weten is afkomstig van verschillende getuigen die samen met Anne, Margot, Edith Frank en Auguste van Pels in Auschwitz-Birkenau&nbsp;verbleven.

<h1>Barakken</h1>

Bloeme Emden en Lenie de Jong-van Naarden vormden samen met een tiental andere Nederlandse vrouwen een hecht groepje in Auschwitz-Birkenau. Ook hadden ze daar contact met Anne, Margot en Edith. Volgens Bloeme vormden Anne, Margot en Edith een &lsquo;onafscheidelijke drie-eenheid&rsquo;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;In barak 29 zouden Anne, Margot en Edith samen een bed hebben gedeeld.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Ook Auguste van Pels verbleef in barak 29, maar over haar verblijf daar is weinig bekend.

Hoe lang de vrouwen in de quarantainebarak zaten, weten we niet. Volgens getuigenissen kwamen Anne en Margot namelijk in het Kr&auml;tzeblock terecht: de barak voor schurftlijders en andere zieken. Lenie de Jong-van Naarden herinnerde zich dat het eigenlijk Margot was die moest worden opgenomen, maar dat Anne bij haar zus wilde blijven en daarom met haar meeging.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;De omstandigheden in de schurftbarak waren erbarmelijk en veel zieken werden aan hun lot overgelaten. Om haar dochters in het Kr&auml;tzeblock te helpen groef Edith Frank samen met Rebbeca Brommet-Ritmeester (de moeder van Frieda Brommet, die ook in de schurftbarak lag) en Lenie de Jong-van Naarden, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te geven.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Bovendien zouden Rebbeca Brommet-Ritmeester en Edith Frank zich hebben verstopt om niet mee te hoeven op transport en zo voor hun kinderen te kunnen blijven zorgen. Frieda Brommet herinnerde zich:

<blockquote>
&#39;Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) en op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; [&hellip;] En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>
</blockquote>

<h1>Selecties</h1>

Wanneer Anne en Margot weer uit de schurftbarak kwamen is onduidelijk. Wat we wel weten is dat Anne, Margot en Auguste op de avond van 30 oktober 1944 geselecteerd werden voor tewerkstelling in Bergen-Belsen.

Ook Rosa de Winter-Levy zat met de vrouwen Frank in barak 29. Ze schreef in augustus 1945 in haar boek Aan de gaskamer ontsnapt! over haar vriendschap met Edith Frank en haar dochters. Later vertelde ze in een interview met Ernst Schnabel over de selectie van Anne en Margot:

<blockquote>
&#39;Opnieuw Blocksperre, maar ditmaal moesten we naakt op de appelplaats wachten, en het duurde heel lang. (&hellip;) En toen kwamen de beide meisjes aan de beurt: Anne en Margot. En Anne stond met haar gezicht zelfs nog onder de schijnwerper en stootte Margot aan. En Margot ging rechtop in het licht staan en daar stonden ze een ogenblik. Naakt en kaal. En Anne keek naar ons met haar heldere gezicht, terwijl ze rechtop stond, en toen gingen ze. Wat achter de schijnwerper gebeurde was niet meer te zien. En mevrouw Frank schreeuwde: &quot;De kinderen! O God...&quot;&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>
</blockquote>

De meer dan duizend geselecteerde vrouwen werden in een barak opgesloten totdat het transport op 1 november 1944 vertrok. De niet-geselecteerde vrouwen, zoals Rosa de Winter-Levy en Edith Frank, werden opgesloten in een barak in het B-Lager en twee dagen later overgebracht naar het A-Lager &ndash; het deel waar de ziekenbarakken stonden&nbsp;&ndash; duidelijk om binnenkort te worden vermoord. Er volgenden verschillende selecties voor transport, waar Edith en Rosa niet doorheen kwamen, maar met behulp van de Block&auml;lteste wisten ze aan vergassing te ontkomen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Het duurde echter niet lang tot Edith Frank zo ziek was dat ze in de ziekenbarak werd opgenomen. Enige tijd later werd ook Rosa zo ziek dat ze in het Durchfallblock (voor diareepatienten) terecht kwam. Op een dag zag zij daar hoe Edith Frank haar barak werd binnengebracht. &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ej5op" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eg46k" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o762y" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aa35f" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="725df" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9u98v" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bo3vk" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Zie: Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.211-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rilye" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, 29.&nbsp;Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Little is known about the&nbsp;time&nbsp;in Auschwitz of the women from the Secret Annex. The camp records are almost entirely lost. What we do know comes from various witnesses who stayed with Anne, Margot, Edith Frank and Auguste van Pels in Auschwitz-Birkenau.

<h1>Huts</h1>

Bloeme Emden and Lenie de Jong-van Naarden formed a close-knit group in Auschwitz-Birkenau along with a dozen other Dutch women. They also had contact there with Anne, Margot and Edith. According to Bloeme, Anne, Margot and Edith formed an &#39;inseparable trinity&#39;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> In hut 29, Anne, Margot and Edith were said to have shared a bed together.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Auguste van Pels also stayed in hut 29, but little is known about her stay there.

How long the women were in the quarantine hut, we do not know. Indeed, according to witnesses, Anne and Margot ended up in the Kr&auml;tzeblock: the hut for scabies sufferers and other sick people. Lenie de Jong-van Naarden remembered that it was actually Margot who had to be admitted, but that Anne wanted to stay with her sister and therefore went with her.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Conditions in the scabies hut&nbsp;were appalling and many sick people were abandoned to their fate there. To help her daughters in the Kr&auml;tzeblock, Edith Frank, together with Rebbeca Brommet-Ritmeester (the mother of Frieda Brommet, who was also in the scabies hut) and Lenie de Jong-van Naarden, dug a hole somewhere along the side of the hut to give food to the children.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In addition, Rebbeca Brommet-Ritmeester and Edith Frank were said to have hidden in order to avoid being taken on a transport and thus continue to care for their children. Frieda Brommet recalled:

<blockquote>&#39;They dug a hole together. (...) and one day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout, &#39;Frieda! Frieda!&#39; [...] And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has gone on transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I am giving it to you now through the hole and you have to share it between the four of you.&#39; And that&nbsp; four was with Margot and Anne.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

<h1>Selections</h1>

When Anne and Margot were discharged from the scabies hut&nbsp;is unclear. What we do know is that Anne, Margot and Auguste were selected for work in Bergen-Belsen on the evening of 30 October 1944.

Rosa de Winter-Levy was also in hut 29 with the Frank women. She wrote about her friendship with Edith Frank and her daughters in her book Escaped the Gas Chamber! in August 1945. She later recounted the selection of Anne and Margot in an interview with Ernst Schnabel:

<blockquote>&#39;Again Blocksperre, but this time we had to wait naked on the roll&nbsp;call court, and it took a very long time (...) And then it was the two girls&#39; turn: Anne and Margot. And Anne stood with her face even still under the spotlight and nudged Margot. And Margot stood upright in the light and there they stood for a moment. Naked and bare. And Anne looked at us with her bright face as she stood upright, and then they went. What happened behind the spotlight could no longer be seen. And Mrs Frank screamed, &quot;The children! Oh God...&quot;&#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

The more than a thousand selected women were locked in a hut&nbsp;until the transport left on 1 November 1944. The&nbsp;women who had not been selected, such as Rosa de Winter-Levy and Edith Frank, were locked in a hut in the B-Lager and transferred two days later to the A-Lager - the part where the infirmary huts were located - obviously to be murdered soon. Several selections for transport followed, which Edith and Rosa did not pass, but with the help of the Block&auml;lteste they managed to escape gassing.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

However, it was not long until Edith Frank was so ill that she was admitted to the infirmary hut. Some time later, Rosa also became so ill that she was put in the Durchfallblock (for diarhoea sufferers). One day there, she saw Edith Frank being brought into her hut. &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she comes from another ward. She is just a ghost. A few days later she dies, totally exhausted.&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ej5op" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eg46k" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o762y" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aa35f" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="725df" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9u98v" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bo3vk" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Zie: Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.211-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rilye" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, 29.&nbsp;Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Auschwitz-Birkenau: de vrouwen in het Durchgangslager

Anne, Margot en Edith Frank en Auguste van Pels zaten gevangen in Auschwitz-Birkenau. Anne, Margot en Auguste gingen na twee maanden weer op transport naar concentratiekamp Bergen-Belsen. Edith bleef achter en stierf twee maanden later.

Anne, Margot and Edith Frank and Auguste van Pels were imprisoned in Auschwitz-Birkenau. Anne, Margot and Auguste were transported back to Bergen-Belsen concentration camp after two months. Edith stayed behind and died two months later.

Alle mannen van het transport van 3 september 1944 die de selectie na aankomst in Birkenau overleefd hadden, gingen na de registratieprocedure te voet naar Auschwitz I.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Daar kwamen ze terecht in quarantaineblok 8. De gevangenen sliepen in stapelbedden van driehoog, vaak met twee of meer personen in een bed. Het quarantaineblok was overbevolkt.

Tijdens de quarantaine moesten alle gevangenen&nbsp;werken. De meesten werkten aan de Stra&szlig;enbau &ndash; stratenbouw &ndash; of in de Kiesgrube &ndash; de grindkuil &ndash;, waar zij grind op karren moesten laden en deze wegbrengen om straten te verharden. Veel mensen liepen bij dit werk blessures en verwondingen op. Otto Frank heeft na de oorlog verklaard dat hij bij een commando was ingedeeld dat grind moest slepen.

<blockquote>&lsquo;Omdat ik zelf een tijdje in een Kieskommando was, weet ik veel over de zware arbeid die daar moest worden verricht en de mishandelingen die daar vaak aan verbonden waren.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

De quarantaineperiode van de mannen uit het transport van 3 september eindigde begin oktober 1944 met twee selecties, waarbij opnieuw een groep mannelijke gevangenen die niet meer tot zware arbeid in staat geacht werd, in de gaskamer werd vermoord. Deze selecties zouden ook de dood van Hermann van Pels inluiden.

De mannen die de selectie wel overleefden, bleven na de quarantaineperiode in Auschwitz I, waar zij bij verschillende arbeidscommando&rsquo;s werden ingedeeld. Waar Fritz Pfeffer werd ingedeeld, weten we niet. Over de gevangenschap van Pfeffer in Auschwitz is niets teruggevonden in de getuigenissen van overlevenden. Wat we weten is dat hij in dezelfde groep is geregistreerd als Hermann en Peter van Pels.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Net als de anderen verbleef hij in quarantaine tot circa 1 oktober 1944. Rond 11 november 1944 is hij waarschijnlijk geselecteerd voor transport naar kamp Neuengamme, waar hij tussen 10 en 18 november is aangekomen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Tijdens de quarantaineperiode werkte Otto Frank eerst in het Kommando Kiesgrube. Daarna kwam hij terecht in de Stra&szlig;enbau.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Of dit direct na de quarantaineperiode gebeurde, is niet duidelijk. Toen het werk in de Stra&szlig;enbau vanwege de vorst werd gestaakt, kreeg Otto Frank naar eigen zeggen beter werk, en wel in het Kartoffelsch&auml;lkommando.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

Peter van Pels kwam na de quarantaineperiode in blok 2 terecht. Otto Frank vertelde in een interview na de oorlog:

<blockquote>&lsquo;Peter had het geluk een baan te krijgen op het postkantoor van het kamp dat bestemd was voor de SS&rsquo;ers en de niet-Joodse gevangenen die post en pakketjes ontvingen.&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

De mannen die bij de Paketstelle werkten, hadden als taak de pakketjes voor de overleden gevangenen te openen en de inhoud selecteren. Zonder al te veel moeite konden zij veel daarvan achteroverdrukken. Otto Frank en Peter van Pels zouden elkaar dagelijks gezien hebben totdat Peter midden januari op transport werd gesteld naar kamp Mauthausen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Otto Frank was de enige van de onderduikers die de kampen overleefde.

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="35olj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag,&nbsp;2050, verklaringen van Abraham Hakker (inv.nr. 1264), Philip Felix de Jong (inv.nr. 1268), Eliazer Kater (inv.nr. 1271), Elias Jacob Kleerekoper (inv.nr. 1272), Barend Konijn (inv.nr. 1274), Richard Felix Levee (inv.nr. 1276), Aron Leyden van Amstel (inv.nr. 1277).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvvke" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Da ich selbst einige Zeit in einem Kieskommando war, wusste ich &uuml;ber die dort verlangte schwere Arbeit gut Bescheid und die damit oft verbundenen Misshandlungen.&rsquo; afs, afc, ofa, inv.nr. 85, verklaring van Otto Frank voor lotgenoot Joseph Spronz, 29 juli 1962.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ijbw2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>NRK,&nbsp;3281, Comit&eacute; International de la Croux-Rouge H&auml;ftlings-Nummerzuteilung; Landsberger e.a. (red.), Auschwitz 2, 26.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jcadb" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>De gevangenen die op 10 november 1944 in Neuengamme werden ingeschreven, kregen kampnummers vanaf 64230; degenen die op 18 november 1944 aankwamen, kampnummers vanaf 65105. Voor de (incomplete) lijst met gevangenen en kampnummers zie mails van Alyn Be&szlig;mann, Archives Neuengamme Concentration Camp Memorial aan Erika Prins en Gertjan Broek, 5 mei 2017 tot 6 juni 2017.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u3ywu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>dla, collectie Schnabel, notities Schnabel, 150.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vrv4u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), inv.nr. 211, interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook het citaat in: Lee, Het verborgen leven, 138.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4q28z" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, inv.nr. 211, interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook: Lee, Het verborgen leven, 138.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

All the men from the 3 September 1944 transport who survived selection after arriving in Birkenau went on foot to Auschwitz I after the registration procedure.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> There they ended up in quarantine block 8. The prisoners slept in bunk beds on three floors, often with two or more people to a bed. The quarantine block was overcrowded.

During quarantine, all prisoners had to work. Most worked on&nbsp;Strassenbau&nbsp;- road construction - or in the Kiesgrube - the gravel pit - where they had to load gravel onto carts and take them away to pave roads. Many people suffered injuries during this work. Otto Frank stated after the war that he was assigned to a team that had to drag gravel.

<blockquote>&#39;Being in a&nbsp;Kieskommando myself for a while, I know a lot about the hard labour that had to be done there and the beatings that were often associated with it.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

The quarantine period of the men from the 3 September transport ended in early October 1944 with two selections, during which another group of male prisoners deemed no longer capable of hard labour was murdered in the gas chamber. The death of Hermann van Pels resulted from these selections.

The men who did survive the selections remained in Auschwitz I after the quarantine period, where they were assigned to various labour teams. Where Fritz Pfeffer was assigned, we do not know. Nothing about Pfeffer&#39;s imprisonment in Auschwitz has been found in the testimonies of survivors. What we know is that he was registered in the same group as Hermann and Peter van Pels.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Like the others, he stayed in quarantine until about 1 October 1944. Around 11 November 1944, he was probably selected for transport to Neuengamme camp, where he arrived between 10 and 18 November.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

During the quarantine period, Otto Frank first worked in the Kommando Kiesgrube. He then joined the Strassenbau.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Whether this happened immediately after the quarantine period is not clear. When work in the Strassenbau was stopped because of&nbsp;frost, Otto Frank said he got better work,&nbsp;in the Kartoffelsch&auml;lkommando.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

Peter van Pels entered Block 2 after the quarantine period. Otto Frank said in an interview after the war:

<blockquote>&#39;Peter was lucky enough to get a job at the camp&#39;s post office which was for SS and non-Jewish prisoners receiving mail and parcels.&#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

The men working at the Paketstelle were tasked with opening the parcels for the deceased prisoners and selecting the contents. Without too much effort, they were able to purloin much of these. Otto Frank and Peter van Pels would have seen each other daily until Peter was transported to camp Mauthausen in mid-January.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Otto Frank was the only one of the people from the Secret Annex to survive the camps.

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="35olj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag,&nbsp;2050, verklaringen van Abraham Hakker (inv.nr. 1264), Philip Felix de Jong (inv.nr. 1268), Eliazer Kater (inv.nr. 1271), Elias Jacob Kleerekoper (inv.nr. 1272), Barend Konijn (inv.nr. 1274), Richard Felix Levee (inv.nr. 1276), Aron Leyden van Amstel (inv.nr. 1277).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvvke" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Da ich selbst einige Zeit in einem Kieskommando war, wusste ich &uuml;ber die dort verlangte schwere Arbeit gut Bescheid und die damit oft verbundenen Misshandlungen.&rsquo; afs, afc, ofa, inv.nr. 85, verklaring van Otto Frank voor lotgenoot Joseph Spronz, 29 juli 1962.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ijbw2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>NRK,&nbsp;3281, Comit&eacute; International de la Croux-Rouge H&auml;ftlings-Nummerzuteilung; Landsberger e.a. (red.), Auschwitz 2, 26.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jcadb" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>De gevangenen die op 10 november 1944 in Neuengamme werden ingeschreven, kregen kampnummers vanaf 64230; degenen die op 18 november 1944 aankwamen, kampnummers vanaf 65105. Voor de (incomplete) lijst met gevangenen en kampnummers zie mails van Alyn Be&szlig;mann, Archives Neuengamme Concentration Camp Memorial aan Erika Prins en Gertjan Broek, 5 mei 2017 tot 6 juni 2017.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u3ywu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>dla, collectie Schnabel, notities Schnabel, 150.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vrv4u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), inv.nr. 211, interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook het citaat in: Lee, Het verborgen leven, 138.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4q28z" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, inv.nr. 211, interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook: Lee, Het verborgen leven, 138.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Auschwitz I: de mannen in het Stammlager

De vier mannelijke onderduikers kwamen na hun aankomst in Auschwitz-Birkenau in Auschwitz I terecht.

The four males from the Secret Annex ended up in Auschwitz-Birkenau after arriving in Auschwitz I.

Otto Frank, Fritz Pfeffer en Hermann en Peter van Pels moesten met de andere 395 mannen van het transport uit Westerbork via de Lagerstrasse naar de zogenaamde Sauna lopen, het registratie- en desinfecteringsgebouw. Ze moesten er tot de ochtend wachten. Dan moesten ze zich uitkleden en hun laatste bezittingen inleveren. Alfabetisch op eerste letter van de achternaam werden hun persoonsgegevens geregistreerd en kregen ze op een papiertje hun H&auml;ftlingnummer dat vervolgens in de linker onderarm werd getatoe&euml;erd.

Auschwitz was het enige kamp waar ter identificatie gevangenennummers op het lichaam werden getatoe&euml;erd. Alleen van Otto Frank kennen we het precieze nummer. Het kampnummer van Otto Frank is B 9174. Het nummer dat Fritz Pfeffer en Hermann en Peter van Pels bij de registratie op hun linker onderarm kregen getatoe&euml;erd, ligt tussen B 9276 en B 9294.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Het lichaamshaar werd&nbsp;afgeschoren. De volgorde van scheren, tato&euml;eren etc. verschilde in de verschillende getuigenissen en staat dus niet vast.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Daarna moesten ze naar de doucheruimte in het Saunagebouw. Na het douchen kwamen de gevangenen in het volgende vertrek om te drogen (aan de lucht; er waren&nbsp;geen handdoeken). Daar kregen ze kampkleding of willekeurige andere kleding toegeworpen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Vervolgens gingen de mannen te voet naar Auschwitz I, ook wel Stammlager genaamd, dat zich op ongeveer 3 kilometer afstand van Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II) bevond.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Ondertussen doorzocht het zogenaamde Kanada-Kommando de meegebrachte bagage en kleding op kostbaarheden. De kleding werd&nbsp;in een ander gedeelte van het Saunagebouw in speciale stoominstallaties ontsmet.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ceq69" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, inv.nr. 3281, Comit&eacute; International de la Croix-Rouge, H&auml;ftlings-Nummerzuteilung, p. 26. Zie ook: Piper e.a. Auschwitz, 61.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h200r" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Foto door Maria Austria uit 1954 van Otto Frank waarop hij zijn kampnummer laat zien:Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Foto, voorlopig&nbsp;nummer 013-081. v</cite></li>
	<li data-footnote-id="e2e21" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel II, p. 58-60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oy7mz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Verklaringen van o.a. Max Frankfort (inv.nr.1257), Abraham Hakker (inv.nr.1264) en Aron Leyden van Amstel (inv.nr.1277).&nbsp; &nbsp;&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Frank, Fritz Pfeffer and Hermann and Peter van Pels were among the remaining 399 men and 249 women, a total of 648 men, women and children, who had to walk separately via Lagerstrasse to the Zentralsauna Sauna, where they had to wait until morning. Then they had to undress and hand in their last belongings. Alphabetically by first letter of surname, their personal details were recorded and they were given their H&auml;ftlingnummer&nbsp;on a piece of paper, which was then tattooed on their left forearm.

Auschwitz was the only camp where prisoner numbers were tattooed on the body for identification. Only in the case of Otto Frank do we know the exact number. Otto Frank&#39;s camp number was B 9174. The numbers Fritz Pfeffer and Hermann and Peter van Pels had tattooed on their left forearm at registration were between B 9276 and B 9294.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Body hair was shaved off. After showering, they were issued with camp clothes, or random other clothing. The order of shaving, tattooing, etc. differed in the various testimonies and thus was not fixed.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Then they had to go to the shower room in the Sauna building. Meanwhile, the Kanada Kommando searched the luggage and clothing they had brought with them for valuables. The clothes were disinfected in special steam facilities in another part of the Sauna building. After showering, prisoners came into the next room to dry (by air; there were no towels). There, they were given camp clothes or random other clothing.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

The men from this transport (including, therefore, Otto Frank, Fritz Pfeffer, Peter and Hermann van Pels) were then sent on foot to Auschwitz I, also called Stammlager, which was located about 3 kilometres from Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II).<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ceq69" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, inv.nr. 3281, Comit&eacute; International de la Croix-Rouge, H&auml;ftlings-Nummerzuteilung, p. 26. Zie ook: Piper e.a. Auschwitz, 61.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h200r" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Foto door Maria Austria uit 1954 van Otto Frank waarop hij zijn kampnummer laat zien:Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Foto, voorlopig&nbsp;nummer 013-081. v</cite></li>
	<li data-footnote-id="e2e21" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel II, p. 58-60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oy7mz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Verklaringen van o.a. Max Frankfort (inv.nr.1257), Abraham Hakker (inv.nr.1264) en Aron Leyden van Amstel (inv.nr.1277).&nbsp; &nbsp;&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>

Registratie in Auschwitz-Birkenau: de mannen

Nadat de onderduikers de eerste selectie bij aankomst in Auschwitz hadden overleefd, werden de mannen geregistreerd. Ze kregen het administratienummer op hun arm getatoeëerd, werden gewassen en kaalgeschoren. Hierna moesten ze naar het kamp Auschwitz I lopen, ongeveer 3 kilometer verderop.

After the people from the Secret Annex had survived the initial selection at Auschwitz, the men were registered. Their registration number was tattooed on their arms, they had to wash, and their hair was shaven off. Then, they had to walk to camp Auschwitz I, about 3 kilometres down the road.

Vanaf de Rampe (laadperron van Auschwitz)&nbsp;liepen de circa 250 vrouwen in kolonnes van vijf bij vijf naar de open ruimte voor het Saunagebouw. De mannen doorliepen eenzelfde procedure als de vrouwen, maar ze kwamen elkaar daarbij niet meer tegen. Het wachten duurde uren. De vrouwen moesten zich alfabetisch opstellen op de eerste letter van hun achternaam. Binnen in een grote ruimte met lange tafels moesten ze zich uitkleden en hun laatste bezittingen afgeven.&nbsp;Geheel naakt moesten de gevangenen nu naar de volgende ruimte lopen, waar gevangenen van het Aufnahmekommando achter tafels zaten. Zij vulden voor elke nieuwaangekomen gevangene een voorgedrukt formulier waarop personalia, uiterlijke kenmerken, fysieke toestand en het net gekregen nummer geregistreerd werden. Dit nummer werd&nbsp;in een volgende ruimte, waar ook al hun lichaamshaar werd afgeschoren, op de linker onderarm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Anne kreeg&nbsp;een nummer in de reeks A 25110 t/m A 25116 of A 25121 t/m A 25124.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Enkele vrouwen zeggen dat hun hoofdhaar eerst kortgeknipt werd en dat ze pas later kaalgeschoren werden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Daarna betraden de gevangenen een ruimte met douches, waar onaangenaam heet tot ijskoud water uit stroomde, en soms hete stoom voor het desinfecteren. De douche was voor velen de eerste gelegenheid sinds dagen om de dorst te lessen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Ondertussen doorzocht het Kanada-Kommando de meegebrachte bagage en kleding op kostbaarheden. De kleding werd in een ander gedeelte van het Saunagebouw in speciale stoominstallaties ontsmet. Na het douchen kwamen de gevangenen in het volgende vertrek om te drogen aan de lucht want&nbsp;er waren&nbsp;geen handdoeken. In de eerste jaren kregen&nbsp;ze daar kampkleding, maar in de loop van 1944 waren tekorten ontstaan waardoor de vrouwen&nbsp;willekeurig&nbsp;kledingstukken kregen toegeworpen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Volgens de meeste getuigen kregen ze geen ondergoed.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Op de rug waren soms met rode verf strepen aangebracht.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Leny Boeken-Velleman, een van de overlevenden van het transport van 3 september 1944, herinnert zich dat er rode verf op haar kleding was aangebracht.

&lsquo;Ik kreeg een soort zwarte zak die op een jurk leek, met op de rug een groot wit vierkant erin genaaid. In dat witte stuk was met rode verf een groot vlak geschilderd. Stel je voor dat je wilde vluchten, dan was je snel te herkennen en je had een goed zichtbaar doelwit op je rug.&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

De overgebleven vrouwen van dit transport werden beschouwd als potentiele dwangarbeidsters die ingezet kondenworden in de Duitse oorlogsindustrie. Ze kwamen terecht in het deel van Auschwitz-Birkenau dat als Durchgangslager (doorgangskamp) voor dwangarbeidster werd beschouwd.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Anne kwam&nbsp;met haar moeder,&nbsp;Margot en Auguste van Pels&nbsp;in quarantaineblok 29&nbsp;terecht.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;

Over Anne&lsquo;s verblijf in Auschwitz is weinig bekend. De kampadministratie is bijna geheel verloren gegaan.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="isi7w" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel II, p. 58-60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8yts5" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederland Instituut voor Oorlogs,-Holocaust- en Genocidestudies,, 250d, inv.nr. 439, Sara Boektje; Nederlands Rode Kruis, Den Haag, 2050, inv.nr. 1301, mevrouw Weisz.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9jogo" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Auschwitz 1940-1945, deel II, p. 59;&nbsp;Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_85: Joseph Spronz: &lsquo;Ich war ein Haeftling in Auschwitz&rsquo;&nbsp; (ongepubliceerde Duitse vertaling uit 1946 van: J&oacute;szef Spronz, Fogoly voltam Auschwitzban,&nbsp;Boedapest, 1946), p. 4;&nbsp;Irena Strzelecka, Women in Auschwitz, Oswie&ccedil;im: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2017, p. 399-400.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0bmw0" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NIOD, 804, onderzoek Sobibor: inv.nr. 18, Cato Polak, verklaring 20 oktober 1947; nrk 2050, inv.nr. 1301, mevr. S. Weisz; Iwaszko, &lsquo;Deportation&rsquo;, 58-60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tdpsm" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Strzelecka, Women in Auschwitz, p. 400; Joods Historisch Museum, Amsterdam, nr. D001008: Ooggetuigenverslag van een jong meisje</cite></li>
	<li data-footnote-id="rry4w" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Leny Boeken-Velleman, Breekbaar, maar niet gebroken. Het verhaal van een Auschwitz-overlevende, Laren: Verbum, 2006, p.90.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wokfq" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945 : central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="scz4a" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi&nbsp; Sticht, 1988;&nbsp;Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23.</cite></li>
</ol>
</section>

From the Rampe (Auschwitz loading platform), the approximately 250 women walked in columns of five by five to the open area in front of the Sauna building. The men went through the same procedure as the women, but they did not meet each other in the process. The wait lasted for hours. The women had to line up alphabetically by the first letter of their surnames. Inside a large room with long tables, they had to undress and hand over their last belongings. Completely naked, the prisoners now had to walk to the next room, where prisoners from the Aufnahmekommando sat behind tables. They filled out a pre-printed form for each newly arrived prisoner on which they recorded personal details, external features, physical condition and the number they had just been issued. This number was tattooed on the left forearm in a subsequent room, where all their body hair was also shaved off.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was given a number in the range A 25110 to A 25116 or A 25121 to A 25124.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Some women say that their head hair was first cut short and only later shaved off.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The prisoners then entered a room with showers, from which flowed unpleasantly hot to ice-cold water, and sometimes hot steam for disinfection. For many, the shower was the first opportunity in days to quench their thirst.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Meanwhile, the Kanada Kommando searched the luggage and clothing brought with them for valuables. The clothes were disinfected in special steam facilities in another part of the Sauna building. After showering, the prisoners came into the next room to air dry as there were no towels. In the early years, they were given camp clothes there, but during 1944, shortages had developed so the women were random garments.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a> According to most witnesses, they were not given any underwear.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> There were sometimes red paint stripes on the back of the clothes.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Leny Boeken-Velleman, one of the survivors of the 3 September 1944 transport, recalls that red paint had been applied to her clothes.

&quot;I was given a kind of black bag that looked like a dress, with a big white square sewn into it on the back. In that white piece, a large area had been painted with red paint. Imagine if you wanted to escape, you could be recognised quickly and you had a highly visible target on your back.&quot;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

The remaining women from this transport were considered potential forced labourers who could be used in the German war industry. They ended up in the part of Auschwitz-Birkenau that was considered a Durchgangslager (transit camp) for forced labourers.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Anne ended up in quarantine block 29 with her mother, Margot and Auguste van Pels.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Little is known about Anne&#39;s stay in Auschwitz. The camp records are almost completely lost.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="isi7w" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel II, p. 58-60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8yts5" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederland Instituut voor Oorlogs,-Holocaust- en Genocidestudies,, 250d, inv.nr. 439, Sara Boektje; Nederlands Rode Kruis, Den Haag, 2050, inv.nr. 1301, mevrouw Weisz.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9jogo" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Auschwitz 1940-1945, deel II, p. 59;&nbsp;Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_85: Joseph Spronz: &lsquo;Ich war ein Haeftling in Auschwitz&rsquo;&nbsp; (ongepubliceerde Duitse vertaling uit 1946 van: J&oacute;szef Spronz, Fogoly voltam Auschwitzban,&nbsp;Boedapest, 1946), p. 4;&nbsp;Irena Strzelecka, Women in Auschwitz, Oswie&ccedil;im: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2017, p. 399-400.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0bmw0" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NIOD, 804, onderzoek Sobibor: inv.nr. 18, Cato Polak, verklaring 20 oktober 1947; nrk 2050, inv.nr. 1301, mevr. S. Weisz; Iwaszko, &lsquo;Deportation&rsquo;, 58-60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tdpsm" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Strzelecka, Women in Auschwitz, p. 400; Joods Historisch Museum, Amsterdam, nr. D001008: Ooggetuigenverslag van een jong meisje</cite></li>
	<li data-footnote-id="rry4w" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Leny Boeken-Velleman, Breekbaar, maar niet gebroken. Het verhaal van een Auschwitz-overlevende, Laren: Verbum, 2006, p.90.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wokfq" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945 : central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="scz4a" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi&nbsp; Sticht, 1988;&nbsp;Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23.</cite></li>
</ol>
</section>

Registratie in Auschwitz-Birkenau: de vrouwen

Nadat de onderduikers de eerste selectie bij aankomst in Auschwitz hadden overleefd, werden de vrouwen geregistreerd. Ze kregen het administratienummer op hun arm getatoeëerd, werden gewassen en kaalgeschoren. Hierna verbleven ze in het Durchgangslager van Auschwitz-Birkenau.

After the people from the Secret Annex had survived the initial selection at Auschwitz, they were registered. Their registration number was tattooed on their arms, they had to wash and their hair was shaven off. The women then stayed in Auschwitz-Birkenau's Durchgangslager.

Kamp Auschwitz-Birkenau - Sauna

Gedeporteerden die niet meteen werden doorgestuurd naar de gaskamer, moesten zich douchen in het zogeheten sauna-complex en kregen daar een nummer op hun arm getatoeëerd.

Deportees who were not immediately sent to the gas chamber had to shower in the 'sauna complex', where a number was tattooed on their arm.

Otto Frank heeft zich tijdens zijn leven weinig uitgelaten over zijn verblijf in Auschwitz.&nbsp;&nbsp;

<h1>Dwangarbeid</h1>

Het dagelijks leven in Auschwitz I was vooral hard werken in vaak&nbsp;extreme (weers)omstandigheden. Net als de uit Hongarije afkomstige Joseph Spronz werkte Otto Frank daar eerst bij het Kommando Kiesgrube, waarbij de mannen moesten werken in een kiezelgroeve.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Daarna kwam hij terecht in de Stra&szlig;enbau, waarbij de gevangenen dagelijks naar hun werk buiten het kamp marcheerden en zowel &#39;s ochtends als &#39;s avonds op app&egrave;l stonden om te worden geteld.&nbsp;Volgens Fritzi Frank werkte Otto Frank bij de&nbsp;Stra&szlig;enbau samen&nbsp;met Hermann van Pels en Fritz Pfeffer.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;

Toen door de vorst het werk bij de&nbsp;Stra&szlig;enbau&nbsp;moest worden&nbsp;gestaakt,&nbsp;kwam Otto Frank in het&nbsp;Kartoffelsch&auml;lkommando&nbsp;terecht. Dit zou volgens hem beter werk zijn geweest. De gevangenen moesten aardappels&nbsp;wassen en de grote aardappels&nbsp;schillen. Daarna gingen zij samen met de koolrapen, rode biet en voederrapen een maalmachine in en vormden zo de basis voor de &#39;soep&#39;. Het werk was zittend en binnen, waardoor het minder koud was en over het algemeen minder zwaar werk was dan buiten. Bovendien konden de gevangenen soms stiekem iets van de schillen opeten waardoor ze wat vitamines binnenkregen.

In de&nbsp;H&auml;ftlingskantine konden de gevangen van het&nbsp;Kartoffelsch&auml;lkommando&nbsp;een soort waardebon inwisselen die zij hadden verdiend met het werk.&nbsp;In de nalatenschap van Otto Frank is een Raucherkarte aangetroffen. Hieruit blijkt dat&nbsp;B.9174 (Otto Frank) verbleef&nbsp;in Block 5a en coupons voor rookwaar in H&auml;ftlingskantine 1 te besteden had.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;

<h1>Het redden van de geest</h1>

Sal Bernard&nbsp;de Liema (1914-2004) en Otto ontmoetten elkaar ongeveer een week nadat zij met dezelfde trein van 3 september 1944&nbsp;uit Westerbork in Auschwitz waren aangekomen. Sal de Liema vertelde in een interview met documentairemaker&nbsp;Jon Blair over zijn vriendschap met Otto Frank en hoe ze probeerden om hun &#39;geest te redden&#39;:&nbsp;

<blockquote>&lsquo; Laten we zeggen: herinner jij je de melodie van de 9de symfonie van Beethoven? En dan begonnen we die voor elkaar te zingen. Alleen maar om te ontsnappen aan de angst, om even ergens anders aan te denken. We praatten over Van Gogh, Rembrandt: &lsquo;[&hellip;] Was jij weleens in het Rijksmuseum?&rsquo; [&hellip;] En ik denk echt dat dat geholpen heeft.&#39;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a></blockquote>

Het &#39;redden van de geest&#39; was van belang om in Auschwitz te overleven. De mensen die lethargisch en onverschillig werden, kregen de bijnaam Muselman, en werden er bij selecties veelal als eerste uitgepikt om te worden vermoord in de gaskamer.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

<h1>Ziekenbarak</h1>

Otto Frank maakte verschillende situaties mee waarin de gevangenen werden vernederd en mishandeld.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Zelf was hij, zo vertelde hij aan Ernst Schnabel, eens tijdens het werk bij het aardappelschillen zo hard geslagen dat hij zowel fysiek als mentaal gebroken was.&nbsp;De volgende dag kon hij niet meer de kracht opbrengen om op te staan en haalden kampgenoten een Nederlandse arts erbij. Deze arts was Samuel Kropveld (...) en hij zorgde er samen met een andere arts&nbsp;voor dat Otto Frank in november 1944 in een ziekenbarak terechtkwam.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Hier leerde Otto de uit Hongarije afkomstige Joseph Spronz kennen, die net als hij bij de kiezelgroeve had gewerkt.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;

In een brief aan zijn nicht Milly Stanfield vertelde Otto Frank dat twee medegevangenen met Kerstmis 1944 in de ziekenbarak cello en viool hebben gespeeld.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Volgens een overzicht van de aanwezige zieken, omstreeks de bevrijding van Auschwitz, opgemaakt door een arts van het Poolse Rode Kruis, bevond Otto Frank zich in de ziekenbarak, in Block 18.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Otto Frank schreef herhaaldelijk zijn overleven toe aan het feit dat hij in het ziekenhuis belandde -&nbsp;waardoor hij gevrijwaard was van het zware werk,&nbsp;mishandeling en kou -&nbsp;en aan de hulp van Peter van Pels die: &#39;hat wie ein Sohn alles getan, um mir zu helfen. T&auml;glich brachtte er mir&nbsp;zus&auml;tzliche Nahrung.&#39;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;

Otto vertelde in 1978 dat&nbsp;hij bijna dagelijks&nbsp;Peter van Pels zag.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Toen Auschwitz midden januari 1945 werd ontruimd vanwege het naderende Sovjetleger, namen Peter en Otto afscheid van elkaar. Peter ging mee met een van de zogenaamde dodenmarsen, terwijl Otto achterbleef in de ziekenbarak.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="1fmiz" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief, (OFA) reg. code OFA_080: Verklaring van Otto Frank t.b.v. J. Spronz, 29 juli 1962.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m31mz" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>(ontbreekt)</cite></li>
	<li data-footnote-id="xxvjc" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_OFrank_I_011: &quot;Raucherkarte&quot; 1944-1945. H&auml;ftlingkantine 1. Auschwitz Haftl. nr. B9174 Block 5A&quot;; Familiearchief Anne Frank-Fonds, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r25sm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>&lsquo;[A]ll people are talking about was of course the crematorias, no food, no clothes&hellip; But talking about it didn&rsquo;t help. It actually hurt much. And then Mr. Frank found me, and I found Mr. Frank and we said: We have to stop this, because we are killing our brain here, to talk about, all the time about food and clothes. (&hellip;) We cannot do anything [about] what will happen to our body, and we knew our body was going down every day, but let&rsquo;s try to save our brain. (&hellip;) Let&rsquo;s say: do you remember the melody from&hellip; the 9th symphony of Beethoven and then we start singing toe ach other. Just to get away from this fear, just to get our brain thinking about other things. We talked about Van Gogh, Rembrandt, [&hellip;] did you ever go to the Rijksmuseum? [&hellip;] And it really helped I think.&rsquo; AFS, Sal de Liema, Collectie Jon Blair, &lsquo;Anne Frank Remembered&rsquo;, 1995 (transcript ruwe materiaal), 3.3. Zie voor meer details ook USC Shoah Foundation - The Institute for Visual History and Education: Interview Sal de Liema, 25 april 1995.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9bujk" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.178-179.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ozsw9" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p.181-182.</cite></li>
	<li data-footnote-id="460qf" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p.182; AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan meine Lieben, Kattowice 18.II.45. Zie ook: NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d-646, Afschrift verklaring van S. M. Kropveld, 4 maart 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l43jw" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Zie noot 1 en Het Nederlandse Rode Kruis, Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007, inv.nr.1257: Verklaringen van. Max Frankfort.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2bf6k" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_071: Otto Frank aan Milly Stanfield, 27 juli 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zh2bw" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Dr. Jozef Bellert, hoofd van het kamphospitaal van het Poolse Rode Kruis. Lijst afkomstig uit archief van Auschwitz.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rgayx" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Zie noot 6 en AFS, AFC, reg. code OFA_211: Interview met Otto Frank, door Arthur Unger (transcriptie p. 95).</cite></li>
	<li data-footnote-id="50id2" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_211: Interview met Otto Frank, afgenomen door Arthur Unger (1978) (transcriptie p. 95).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ln4du" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p.183-187.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Frank made little mention of his time in Auschwitz during his lifetime .

<h3>Forced labour</h3>

Daily life in Auschwitz I was mainly hard labour in often extreme (weather) conditions. Like the Hungarian-born Joseph Spronz, Otto Frank first ended up in the Kommando Kiesgrube, which involved working&nbsp;in a pebble quarry.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> He was then moved to the Stra&szlig;enbau, which involved&nbsp;the prisoners being marched to work outside the camp every day, and attending&nbsp;roll call in the morning and evening to be counted. According to Fritzi Frank, Otto Frank worked in the Stra&szlig;enbau together with Hermann van Pels and Fritz Pfeffer.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

When frost meant&nbsp;work at the Stra&szlig;enbau had&nbsp;to stop, Otto Frank was moved to the Kartoffelsch&auml;lkommando . According to him, this was better work. The prisoners had to wash potatoes and peel the large potatoes. These&nbsp;they went into a mincer together with the turnips, beetroot and fodder turnips, forming the basis for the &#39;soup&#39;. The work was seated and indoors, which meant it was less cold and generally less hard work than outside. Moreover, prisoners could sometimes secretly eat some of the peel, giving them some vitamins.

In the H&auml;ftlingskantine , inmates of the Kartoffelsch&auml;lkommando could redeem some kind of voucher they had earned from work. A Raucherkarte was found in Otto Frank&#39;s estate. This shows that B.9174 (Otto Frank) stayed in Block 5a and had coupons to spend on smoking items in H&auml;ftlingskantine 1.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h3>Saving the mind</h3>

Sal de Liema and Meier (&#39;Max&#39;) Stoppelman testified about Otto Frank&#39;s presence in Auschwitz.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Sal de Liema and Otto Frank met about a week after they arrived in Auschwitz on the same 3 September 1944 train from Westerbork. In an interview with documentary filmmaker Jon Blair, Sal de Liema talked about his friendship with Otto Frank and how they tried to &#39;save their minds&#39;:

<blockquote>&#39;All people talked about were the crematoria, the lack of food and clothes. But talking about that didn&#39;t help. It actually made it worse. And then Mr Frank found me and I found Mr Frank and we said: &#39;We have to stop this, because we will go crazy if we keep talking about food and clothes.&#39; We can&#39;t change anything about what happens to our bodies&#39; - because we knew our bodies were deteriorating every day - &#39;but let&#39;s try to save our minds. (...) Let&#39;s say: do you remember the melody of Beethoven&#39;s 9th symphony? And then we started singing it to each other. Just to escape the anxiety, to think about something else for a while. We talked about Van Gogh, Rembrandt: &#39;[...] Have you ever been to the Rijksmuseum?&#39; [...] And I really think that helped.&#39;</blockquote>

Otto said in 1978 that he saw Peter van Pels almost daily.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h3>Infirmary</h3>

In November 1944, because of K&ouml;rperschwache, Otto Frank ended up in the infirmary barracks through the intervention of a Dutch H&auml;ftlingsartz.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Here he met Joseph Spronz, who was from Hungary.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> In a letter to his niece Milly Stanfield, Otto Frank recounted that two fellow prisoners played cello and violin in the infirmary barracks at Christmas 1944.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

According to a list of the sick present around the time of the liberation of Auschwitz, drawn up by a doctor from the Polish Red Cross, Otto Frank was in the infirmary barracks, in Block 18.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Otto Frank repeatedly attributed his survival to the fact that he ended up in hospital - thus being safeguarded from hard work, beatings and cold - and to the help of Peter van Pels who: &#39;hat wie ein Sohn alles getan, um mir zu helfen. T&auml;glich brachtte er mir zus&auml;tzliche Nahrung.&#39;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="1fmiz" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief, (OFA) reg. code OFA_080: Verklaring van Otto Frank t.b.v. J. Spronz, 29 juli 1962.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m31mz" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>(ontbreekt)</cite></li>
	<li data-footnote-id="xxvjc" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code A_OFrank_I_011: &quot;Raucherkarte&quot; 1944-1945. H&auml;ftlingkantine 1. Auschwitz Haftl. nr. B9174 Block 5A&quot;; Familiearchief Anne Frank-Fonds, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pk39d" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_070.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="50id2" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_211: Interview met Otto Frank, afgenomen door Arthur Unger (1978) (transcriptie p. 95).</cite></li>
	<li data-footnote-id="460qf" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan meine Lieben, Kattowice 18.II.45. Zie ook: NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d-646, Afschrift verklaring van S. M. Kropveld, 4 maart 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l43jw" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Zie noot 5 en Het Nederlandse Rode Kruis, Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007, inv.nr.1257: Verklaringen van. Max Frankfort.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2bf6k" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_071: Otto Frank aan Milly Stanfield, 27 juli 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zh2bw" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Dr. Jozef Bellert, hoofd van het kamphospitaal van het Poolse Rode Kruis. Lijst afkomstig uit archief van Auschwitz.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rgayx" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Zie noot 6 en AFS, AFC, reg. code OFA_211: Interview met Otto Frank, door Arthur Unger (transcriptie p. 95).</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Frank in Auschwitz I

Otto Frank kwam na de selectie in Auschwitz I terecht waar hij dwangarbeid moest verrichten tot hij te ziek werd en in een ziekenbarak belandde.

After selection, Otto Frank ended up in Auschwitz I where he was forced to perform forced labour until he became too ill and ended up in an infirmary barrack.

Kamp Auschwitz I - Blok 8

Er waren ongeveer 1.000 concentratie- en subkampen en zeven vernietigingskampen. Ze waren bedoeld voor de moord op miljoenen mensen, de eliminatie van politieke tegenstanders, de uitbuiting door dwangarbeid, menselijke medische experimenten en de internering van krijgsgevangenen. Het kampsysteem vormde een essentieel onderdeel van het nationaal-socialistische regime van onrecht, waarvan grote takken van de Duitse industrie direct of indirect profiteerden.

De onderduikers uit het Achterhuis belandden allemaal&nbsp;in verschillende concentratie- en vernietigingskampen:&nbsp;

<ul style="margin-left:40px">
	<li>Anne Frank: Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Margot Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Edith Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau</li>
	<li>Otto Frank: Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Peter van Pels: Westerbork,&nbsp;Auschwitz-I, Mauthausen, Melk</li>
	<li>Hermann van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Auguste van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen, Raguhn</li>
	<li>Fritz Pfeffer:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I, Neuengamme</li>
</ul>

There were about 1,000 concentration and sub-camps and seven extermination camps. They were designed for the murder of millions of people, the elimination of political opponents, exploitation through forced labour, human medical experiments and the internment of prisoners of war. The camp system was an essential part of the National Socialist regime of injustice, from which large branches of German industry directly or indirectly benefitted.

The people from the Secret Annex all ended up in various concentration and extermination camps:

<ul style="margin-left:40px">
	<li>Anne Frank: Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Margot Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Edith Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau</li>
	<li>Otto Frank: Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Peter van Pels: Westerbork,&nbsp;Auschwitz-I, Mauthausen, Melk</li>
	<li>Hermann van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Auguste van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen, Raguhn</li>
	<li>Fritz Pfeffer:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I, Neuengamme</li>
</ul>

Concentratiekampen

Concentratiekampen is het verzamelbegrip voor de gevangenenkampen, meestal in de vorm van barakken, die worden gebruikt om mensen (gedwongen) te verzamelen. Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog werden concentratiekampen gebruikt om vervolgden op te sluiten of te vermoorden. Ook werden ze gebruikt voor de tewerkstelling van gevangenen.

Concentration camps is the collective term for internment facilities, usually in the form of huts, used to (forcibly) imprison people. Before and during World War II, concentration camps were used to imprison or kill persecuted people. They were also used for forced labour.

In Blok 8 waren Otto Frank, Herman en Peter van Pels en Fritz Pfeffer in quarantaine tot in oktober 1944.

Otto Frank, Herman and Peter van Pels, and Fritz Pfeffer were quarantined in Block 8 until October 1944.

Max Stoppelman was de&nbsp;zoon van Rien Stoppelman - van der Reis, de hospita van Jan en Miep Gies. Hij was een kampgenoot van Peter van Pels in Auschwitz.

Max Stoppelman was handelaar in confectie.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Hij trouwde&nbsp;op 10 december 1941 met Esther Delden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Max en Stella schreven in augustus 1941 naar vader Arond Stoppelman in Londen dat zij zouden&nbsp;wachten op zijn terugkeer met trouwen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Max Stoppelman werkte als estafettehulp bij de Joodsche Raad, en wist zichzelf en enige anderen aan valse Sperr-nummers te helpen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op 25 oktober 1943 schreef hij zijn vader: &#39;Het is voor ons een vreeselijke toer om er doorheen te komen. Slechts enkelen zal dit gelukken&#39;.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Hij zat vanaf eind 1943 ondergedoken bij familie Adriani aan de Hoefloo in Laren, waar zijn vrouw en schoonzus al een paar maanden langer verbleven.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Op 12 april 1944 werden zij daar gearresteerd en de volgende dag naar Amsterdam overgebracht.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

De moeder van Max, Rien Stoppelman - van der Reis,&nbsp;schreef op 1 mei 1944 via het Rode Kruis aan haar man in London dat: &#39;12 April het laatste dat mij restte niets meer melden kan&#39;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Samen met de notitie in Annes dagboek gaf dat een goede indicatie van het moment.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In Auschwitz ontmoette Max&nbsp;Peter van Pels, die hem vertelde dat zijn moeder, Rien Stoppelman - van der Reis, nog leefde. Hij nam Peter onder zijn hoede. Op 17 januari 1945 werd&nbsp;hij op transport gezet. Peter was&nbsp;daar niet bij; die zat&nbsp;waarschijnlijk bij een ander transport.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Max&nbsp;kwam in een buitenkamp van Flossenburg terecht. In juli 1945 keerde hij terug in Amsterdam.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;&nbsp;Adressen:&nbsp;Hunzestraat 25, Amsterdam;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rijnstraat 209 I;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Kuinderstraat 25.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="jslgb" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Telefoongids 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e9fpi" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Salomon Delden (1888).</cite></li>
	<li data-footnote-id="q7i6h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie via Rode Kruis, nr. 86120.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1jjvz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman: Brief M. Stoppelman, 9 augustus 1995.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d4fbg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie Rode Kruis, nr. 36713/43.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lwqcb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>USC Shoah Foundation &ndash; The Institute for Visual History and Education: Interview M. Stoppelman, nr. 3780, vanaf 01.02.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vcnt2" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Streekarchief Gooi en Vechtstreek, Aanvulling op het archief korps politie gemeente Laren (bestandsnr. SAGV142), plaatsingslijstnr. 6:&nbsp;Registers houdende dag- en nachtrapporten, 13 april 1944, mut. 9.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q3wxk" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie Rode Kruis, nr. 406803.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xc4ek" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Wordt door Anne aangeduid als: M.&nbsp;Anne Frank, Dagboek A, 15 en 18 april 1944, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qk4a0" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman: M. Stoppelman aan Hans Westra.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kgfnq" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart A. Stoppelman (1890); Geni: <a href="https://www.geni.com/people/Meier-Max-Stoppelman/6000000021233358050" target="_blank">Meier (Max) Stoppelman</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="485b3" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart A. Stoppelman (1890).</cite></li>
	<li data-footnote-id="7qc72" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Het Joodsch Weekblad, 19 december 1941.</cite></li>
</ol>
</section>

Max Stoppelman was the son of Rien Stoppelman-van der Reis, the landlady of Jan and Miep Gies. He met up with Peter van Pels in Auschwitz.

Stoppelman was a trader in ready-to-wear clothes.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> He married Esther Delden on 10 December 1941.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Max and Stella wrote to his father Arond Stoppelman in London in August 1941 that they would wait for his return before marrying.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Max Stoppelman worked as a relay worker at the Jewish Council, and managed to get himself and some others false blocked numbers.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On 25 October 1943, he wrote to his father: &quot;It is a dreadful thing for us to get through. Only a few will succeed.&quot;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

From late 1943 he was in hiding with the Adriani family on Hoefloo in Laren, where his wife and sister-in-law had already been staying for a few months.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> On 12 April 1944 they were arrested there and taken to Amsterdam the next day..<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Max&#39;s mother, Rien Stoppelman-van der Reis, wrote to her husband in London on 1 May 1944 via the Red Cross that: &quot;12 April was the last thing that was left for me was to say, nothing more&quot;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Together with the note in Anne&#39;s diary, this gave a good indication of the moment.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In Auschwitz, he met Peter van Pels, who told him that his mother, Rien Stoppelman-van der Reis, was still alive. He took Peter under his wing. On 17 January 1945, Stoppelman was put on a transport. Peter was not there; he was probably on another transport.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Stoppelman ended up in an outside camp at&nbsp;Flossenburg. In July 1945 he returned to Amsterdam.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Hunzestraat 25, Amsterdam;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rijnstraat 209 I;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Kuinderstraat 25.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="jslgb" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Telefoongids 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e9fpi" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregiister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Salomon Delden (1888).</cite></li>
	<li data-footnote-id="q7i6h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie via Rode Kruis, nr. 86120.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1jjvz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman: Brief M. Stoppelman, 9 augustus 1995.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d4fbg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie Rode Kruis, nr. 36713/43.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lwqcb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>USC Shoah Foundation &ndash; The Institute for Visual History and Education: Interview M. Stoppelman, nr. 3780, vanaf 01.02.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vcnt2" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Streekarchief Gooi en Vechtstreek, Aanvulling op het archief korps politie gemeente Laren (bestandsnr. SAGV142), plaatsingslijstnr. 6:&nbsp;Registers houdende dag- en nachtrapporten, 13 april 1944, mut. 9.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q3wxk" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie Rode Kruis, nr. 406803.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xc4ek" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Wordt door Anne aangeduid als: M.&nbsp;Anne Frank, Diary Version A, 15 and 18 april 1944, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qk4a0" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman: M. Stoppelman aan Hans Westra.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lk5fr" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart A. Stoppelman (1890); Geni: <a href="https://www.geni.com/people/Meier-Max-Stoppelman/6000000021233358050" target="_blank">Meier (Max) Stoppelman</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="485b3" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart A. Stoppelman (1890).</cite></li>
	<li data-footnote-id="7qc72" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Het Joodsch Weekblad, 19 december 1941.</cite></li>
</ol>
</section>

Max Stoppelman was de zoon van de hospita van Jan en Miep Gies. Hij was een kampgenoot van Peter van Pels in Auschwitz.

Max Stoppelman was the son of the landlady of Jan and Miep Gies. He met up with Peter van Pels in Auschwitz.

Max Stoppelman

Sally (Sal) Bernard De Liema werd op 14 februari 1914 geboren in Den Haag.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Hij had twee broers en &eacute;&eacute;n zus. Zijn vader Benjamin De Liema had een groothandel in onder meer toiletartikelen, lederwaren en huishoudartikelen, waar ook hij kwam te werken.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Op 20 december 1942 trouwde hij met Roosje (Rose) van Gelder (1921-2014).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Sal en zijn vrouw Rose werden op 10 april 1943 van huis gehaald en gevangengezet. Met behulp van vrienden wisten ze weer vrij te komen.waarna het echtpaar besloot om op 23 april 1943 onder te duiken. Ze doken onder op verschillende adressen en verbleven vanaf april tot 5 augustus 1944 bij Mem Diependaal in huis totdat ze daar werden ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

Op 11 augustus 1944 kwamen Sal De Liema en zijn vrouw aan in kamp Westerbork. Daar verbleven ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in strafbarak 67 en kwamen ze te werken bij de batterijensloop. Op 3 september 1944 werd hij met zijn vrouw, net als de acht onderduikers, gedeporteerd naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Het redden van de geest</h1>

Eenmaal in Auschwitz aangekomen werden de mannen van de vrouwen gescheiden en overleefde Sal De Liema de selectie voor de gaskamer. Hij kwam net als de mannen uit het Achterhuis in kamp Auschwitz-I terecht waar hij dwangarbeid moest verrichten. De Liema verbleef in hetzelfde&nbsp;blok als Otto Frank en raakte al snel goed bevriend met hem.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In een interview met documentairemaker Jon Blair in 1995 vertelde Sal De Liema over zijn ervaringen in Auschwitz en zijn vriendschap met Otto. Hij vertelde dat de mannen in de eerste week alleen konden praten over de verschrikkingen van het kamp, maar al snel besloten hiermee op te houden:

<blockquote>&ldquo;De hechte band met Otto Frank ontstond toen ik zeker al een week hier was. Alles waar mensen natuurlijk over praatten waren de crematoria en het gebrek aan eten en kleren. Maar daarover praten hielp niet. Het maakte het juist erger. En toen vond meneer Frank mij en ik vond meneer Frank en we zeiden: &lsquo;Hier moeten we mee ophouden, want we worden gek als we steeds over eten en kleren praten. Aan wat er met onze lichamen gebeurt kunnen we niets veranderen&rsquo; &ndash;want we wisten dat onze lichamen iedere dag aftakelden &ndash; &lsquo;maar laten we proberen onze geest te redden.&rsquo;&rdquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

Om de enorme psychische druk en constant aanwezige angst het hoofd te bieden voerden Otto en Sal gesprekken over kunst en cultuur:

<blockquote>&ldquo;Laten we zeggen: herinner jij je de melodie van de 9de symfonie van Beethoven? En dan begonnen we die voor elkaar te zingen. Alleen maar om te ontsnappen aan de angst, om even ergens anders aan te denken. We praatten over Van Gogh, Rembrandt: &lsquo;[...] Was jij weleens in het Rijksmuseum?&rsquo; [...] En ik denk echt dat dat geholpen heeft.&rsquo;&quot;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

Sal De Liema vertelde in het interview uitgebreid over de verschrikkingen die hij en Otto in het kamp meemaakten. Zo herinnerde hij zich bijvoorbeeld hoe hij met een groep andere gevangenen, onder wie Otto Frank, op een ijskoude dag naakt in een gloeiendhete doucheruimte werd gejaagd. Twee bewakers met zwepen joegen de gevangenen de ruimte met hete stoom in. Het was zo heet en benauwd dat De Liema flauwviel en maar net op de been kon worden gehouden door zijn vrienden:

<blockquote>&quot;Het water was zo heet, niet te geloven. In de eerste 10 tot 15 seconden voelden we het niet zo, want we waren allemaal bevroren. [...] Maar na ongeveer 10 seconden wilde je eruit omdat het zo heet was. Maar er stonden twee Duitse soldaten met een zweep en dat ging eraan toe als in een circus. [...] Kennelijk ben ik toen flauwgevallen. Dat vertelden ze me achteraf, ik had het zelf niet door. Het duurde maar een paar minuten, maar ze wisten dat ik in groot gevaar was. Want als ze iemand op de grond vonden, gooiden ze hem gewoon in het vuur.&quot;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></blockquote>

Een andere keer kregen De Liema, Otto en andere gevangenen de opdracht om in hun onderbroek kikkersprongen te maken. De gevangenen vielen hierbij regelmatig, waarop de bewakers ze met een zweep sloegen om hen weer op de been te krijgen.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<h1>Bevrijding</h1>

In januari 1945 werd De Liema ernstig ziek met Durchfall (buikloop) en verloor hij Otto Frank uit het oog. Hoewel De Liema in eerste instantie bij de evacuatie van Auschwitz werd meegestuurd op een van de dodenmarsen, wist hij te ontkomen en in een barak zich schuil te houden. Op 27 januari 1945 werd Auschwitz bevrijd. De Liema kreeg al snel na de bevrijding de bof en moest in Auschwitz blijven om te herstellen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

Nadat De Liema hersteld was, hielp hij nog enige tijd mee in het ziekenhuis, voordat hij via Bistra in Pilsen aankwam. Daar hoorde hij van Rozette (Ronnie) van Cleef (1921-2008) dat zijn vrouw Rose nog in leefde en onderweg was naar Nederland. Van Pilsen vloog De Liema uiteindelijk naar Brussel en reed hij meteen door naar Den Haag waar hij zijn ouders en broer terugzag.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Enkele weken later, op&nbsp;30 juni 1945,&nbsp;werd De Liema herenigd met zijn vrouw Rose.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Op&nbsp;2 september 1950&nbsp;emigreerde het echtpaar met hun twee kinderen naar de Verenigde Staten.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Sal De Liema overleed op 22 juni 2004 op 90-jarige leeftijd in Mission Viejo, Orange County, California, Verenigde Staten.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="2bvee" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite><a href="https://haagsgemeentearchief.nl/archieven-mais/overzicht?mizig=133&amp;miadt=59&amp;miaet=54&amp;micode=0335-01.532&amp;minr=3577540&amp;miview=ldt" target="_blank">Geboorteakte Sally Bernard de Liema</a>, Haags Gemeentearchief, 0335-01.532 Nadere toegang op het geboorteregister van de gemeente &#39;s-Gravenhage, aktenr. 987, toegangsnr. 0335-01 Ambtenaar van de burgerlijke stand van de gemeente &#39;s-Gravenhage,&nbsp;Inventarisnr. 532.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0bqiz" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Sal de Liema, 24 maart 1997.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iie1f" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Rose De Liema-van Gelder,&nbsp;So you will remember. A mother writes to her children,&nbsp;eigen beheer, 1982, p. 28-29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vpera" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 173.</cite></li>
	<li data-footnote-id="svyiw" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;[T]he close relationship with Otto Frank happened after at least a week being here, really, and all people are talking about was of course the crematorias, no food, no clothes... But talking about it didn&rsquo;t help. It actually hurt much. And then Mr. Frank found me, and I found Mr. Frank and we said: We have to stop this, because we are killing our brain here, to talk about, all the time about food and clothes. [...] We cannot do anything [about] what will happen to our body, and we knew our body was going down every day, but let&rsquo;s try to save our brain.&rsquo; AFS, Sal de Liema, Collectie Jon Blair, &lsquo;Anne Frank Remembered&rsquo;, 1995 (transcript ruwe materiaal), 3.3. Zie voor meer details ook USC Shoah Foundation - The Institute for Visual istoery and Education: Interview Sal de Liema, 25 april 1995.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8eqos" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Let&rsquo;s say: do you remember the melody from&hellip; the 9th symphony of Beethoven and then we start singing to each other. Just to get away from this fear, just to get our brain thinking about other things. We talked about Van Gogh, Rembrandt, [...] did you ever go to the Rijksmuseum? [...] And it really helped I think.&rsquo; AFS, Collectie Jon Blair, Anne Frank Remembered, 1995 (transcript ruwe materiaal), 24-25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hrvfp" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;[T]he water was so hot, it was unbelievable. In the first let&rsquo;s say 10-15 seconds, it didn&rsquo;t bother us much because we were all frozen. [...] But after maybe 10 seconds you want to get out because it was so hot. But there were two German soldiers with a whip and they were going like in a circus. [...] [A]pparently what happened to me, I blacked out. Later on they told me, I didn&rsquo;t know. It was only for a couple of minutes, but they felt it was a danger, a great danger to me, because if they found somebody on the floor they just throw &rsquo;em in the fire.&rsquo; AFS, Collectie Jon Blair, Anne Frank Remembered, 1995 (transcript ruwe materiaal), 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3lfag" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, Collectie Jon Blair, Anne Frank Remembered, 1995 (transcript ruwe materiaal), 11.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aqlgp" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Zijn zus Rozine Peekel-de Liema was op 19 november 1943 vermoord in Auschwitz. Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/148955/rozine-peekel-de-liema" target="_blank">Rozine Peekel-de Liema</a>; AFS, Getuigenarchief: Interview Sal de Liema, 24 maart 1997.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lf2qf" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>De Liema-van Gelder,&nbsp;So you will remember,&nbsp;p. 28 en 33.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uymy9" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Find a Grave:&nbsp;<a href="https://www.findagrave.com/memorial/8978575/sal-bernard-de_liema" target="_blank">Sal Bernard de Liema</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Sally (Sal) Bernard De Liema was born on 14 February 1914 in The Hague.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;He had two brothers and one sister. His father Benjamin De Liema had a wholesale business&nbsp;in toiletries, leather goods and household items, where Sal came to be employed.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

On 20 December 1942 he married Roosje (Rose) van Gelder (1921-2014).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Sal and his wife Rose were taken from their home on 10 April 1943 and imprisoned. With the help of friends they managed to get released, after which the couple decided to go into hiding on 23 April 1943. They first&nbsp;went into hiding at different addresses and stayed at Mem Diependaal&#39;s house from April to 5 August&nbsp;1944 until they were discovered and arrested there.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

On 11 August 1944, Sal De Liema and his wife arrived at camp Westerbork camp. There, like the eight people from the Secret Annex, they stayed in penal barrack 67 and were forced to work in&nbsp;the battery scrapyard. On 3 September 1944, he and his wife were deported, just like the eight from the Secret Annex, to Auschwitz concentration and extermination camp.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Saving the mind</h1>

Once they arrived at Auschwitz, the men were separated from the women and Sal De Liema survived the selection for the gas chamber. Like the men from the Secret Annex, he ended up in camp Auschwitz-I where he had to do forced labor. De Liema stayed in the same block as Otto Frank and quickly became good friends with him.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In an interview with documentary maker Jon Blair in 1995, Sal De Liema talked about his experiences in Auschwitz and his friendship with Otto. He said that during the first week the men could only talk about the horrors of the camp, but soon decided to stop:

<blockquote>&ldquo;The close bond with Otto Frank arose when I had already been here for at least a week. Of course, all people talked about were the crematoria and the lack of food and clothes. But talking about it didn&#39;t help. It actually made it worse. And then Mr. Frank found me and I found Mr. Frank and we said, &#39;We have to stop this because we&#39;re going crazy if we keep talking about food and clothes. We cannot change what happens to our bodies&#39;&nbsp;&ndash; because we knew our bodies were deteriorating every day &ndash; &#39;but let us try to save our minds.&#39;&rdquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

To cope with the enormous psychological pressure and constant fear, Otto and Sal talked about art and culture::

<blockquote>&ldquo;Let&#39;s say: do you remember the melody of Beethoven&#39;s 9th Symphony? And then we started singing it to each other. Just to escape the fear, to think about something else for a while. We talked about Van Gogh, Rembrandt: &#39;[...] Have you ever been to the Rijksmuseum?&#39; [...] And I really think that helped&rsquo;&quot;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

In the interview, Sal De Liema talked extensively about the horrors he and Otto experienced in the camp. For example, he remembered how he and a group of other prisoners, including Otto Frank, were chased naked into a scorching shower room on a freezing day. Two guards with whips chased the prisoners into the room with hot steam. It was so hot and cramped that De Liema fainted and could only just be kept on his feet by his friends:

<blockquote>&quot;The water was so hot, unbelievable. In the first 10 to 15 seconds we didn&#39;t feel it much because we were all frozen. [...] But after about 10 seconds you wanted to get out because it was so hot. But there were two German soldiers with a whip and it was like a circus. [...] Apparently I fainted then. They told me that afterwards, I didn&#39;t realize it myself. It only lasted a few minutes, but they knew I was in grave danger. Because if they found someone on the ground, they just threw him into the fire.&quot;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></blockquote>

Another time, De Liema, Otto and other prisoners were instructed to make frog jumps in their underpants. The prisoners regularly fell, causing the guards to beat them with a whip to get them back on their feet.

<h1>Liberation</h1>

In January 1945, De Liema became seriously ill with Durchfall (diarrhea) and lost sight of Otto Frank. Although De Liema was initially sent on one of the death marches during the evacuation of Auschwitz, he managed to escape and hide in a barracks. Auschwitz was liberated on 27 January 1945. De Liema contracted mumps soon after the liberation and had to stay in Auschwitz to recover.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

After De Liema recovered, he helped out in the hospital for some time before arriving in Pilsen via Bistra. There he heard from Rozette (Ronnie) van Cleef (1921-2008) that his wife Rose was still alive and on her way to the Netherlands. From Pilsen, De Liema eventually flew to Brussels and immediately drove to The Hague where he saw his parents and brother again.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;A few weeks later, on 30 June 1945, De Liema was reunited with his wife Rose.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

On 2 September 1950, the couple emigrated to the United States with their two children.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-2" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Sal De Liema died on 22 June 2004 at the age of 90 in Mission Viejo, Orange County, California, United States.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="2bvee" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite><a href="https://haagsgemeentearchief.nl/archieven-mais/overzicht?mizig=133&amp;miadt=59&amp;miaet=54&amp;micode=0335-01.532&amp;minr=3577540&amp;miview=ldt" target="_blank">Geboorteakte Sally Bernard de Liema</a>, Haags Gemeentearchief, 0335-01.532 Nadere toegang op het geboorteregister van de gemeente &#39;s-Gravenhage, aktenr. 987, toegangsnr. 0335-01 Ambtenaar van de burgerlijke stand van de gemeente &#39;s-Gravenhage,&nbsp;Inventarisnr. 532.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0bqiz" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Sal de Liema, 24 maart 1997.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iie1f" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Rose De Liema-van Gelder,&nbsp;So you will remember. A mother writes to her children,&nbsp;eigen beheer, 1982, p. 28-29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vpera" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 173.</cite></li>
	<li data-footnote-id="svyiw" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;[T]he close relationship with Otto Frank happened after at least a week being here, really, and all people are talking about was of course the crematorias, no food, no clothes... But talking about it didn&rsquo;t help. It actually hurt much. And then Mr. Frank found me, and I found Mr. Frank and we said: We have to stop this, because we are killing our brain here, to talk about, all the time about food and clothes. [...] We cannot do anything [about] what will happen to our body, and we knew our body was going down every day, but let&rsquo;s try to save our brain.&rsquo; AFS, Sal de Liema, Collectie Jon Blair, &lsquo;Anne Frank Remembered&rsquo;, 1995 (transcript ruwe materiaal), 3.3. Zie voor meer details ook USC Shoah Foundation - The Institute for Visual istoery and Education: Interview Sal de Liema, 25 april 1995.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8eqos" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Let&rsquo;s say: do you remember the melody from&hellip; the 9th symphony of Beethoven and then we start singing to each other. Just to get away from this fear, just to get our brain thinking about other things. We talked about Van Gogh, Rembrandt, [...] did you ever go to the Rijksmuseum? [...] And it really helped I think.&rsquo; AFS, Collectie Jon Blair, Anne Frank Remembered, 1995 (transcript ruwe materiaal), 24-25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hrvfp" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;[T]he water was so hot, it was unbelievable. In the first let&rsquo;s say 10-15 seconds, it didn&rsquo;t bother us much because we were all frozen. [...] But after maybe 10 seconds you want to get out because it was so hot. But there were two German soldiers with a whip and they were going like in a circus. [...] [A]pparently what happened to me, I blacked out. Later on they told me, I didn&rsquo;t know. It was only for a couple of minutes, but they felt it was a danger, a great danger to me, because if they found somebody on the floor they just throw &rsquo;em in the fire.&rsquo; AFS, Collectie Jon Blair, Anne Frank Remembered, 1995 (transcript ruwe materiaal), 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aqlgp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Zijn zus Rozine Peekel-de Liema was op 19 november 1943 vermoord in Auschwitz. Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/en/page/148955/rozine-peekel-de-liema">Rozine Peekel de Liema</a>; AFS, Getuigenarchief: Interview Sal de Liema, 24 maart 1997.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lf2qf" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-9-2">b</a> <cite>De Liema-van Gelder,&nbsp;So you will remember,&nbsp;p. 28 en 33.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uymy9" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Find a Grave:&nbsp;<a href="https://www.findagrave.com/memorial/8978575/sal-bernard-de_liema" target="_blank">Sal Bernard de Liema</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Roos en Sal de Liema tijdens hun huwelijk, 20 december 1942. Om de sterren op hun kleding te verbergen hebben ze corsages opgespeld.

B_Getuigen_III_069

Roos en Sal de Liema, tijdens hun huwelijk, 20 december 1942

Sal De Liema raakte met Otto Frank bevriend in Auschwitz-I.

Sal De Liema befriended Otto Frank in Auschwitz-I.

Sal De Liema

Samuel Meijer Kropveld&nbsp;legde&nbsp;het artsenexamen af in 1910 en promoveerde&nbsp;in 1921. Vanaf 1933 stond hij vermeld als chirurg en gynaecoloog. In augustus 1941 voerde&nbsp;hij in het Nederlands Isra&euml;litisch Ziekenhuis te Amsterdam de eerste geslaagde hartoperatie in Nederland uit. Vanwege zijn Joodse afkomst heeft dit destijds niet de gebruikelijke publiciteit gekregen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

In september 1942 kreeg Kropveld van de Joodsche Raad een pas waaruit zijn onmisbaarheid voor de medische verzorging van de Joodse bevolking van Amsterdam bleek. Het stempel achterop toont dat hij in het bezit van een fiets bleef.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Ook had hij een Ausweis vanwege zijn werk voor het Nederlands-Isra&euml;litisch Ziekenhuis en Oudeliedengesticht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

De Joodsche Raad droeg hem op 16 november 1942 op&nbsp;zijn woning te verlaten en zich voor vervangende woonruimte tot de Stedelijke Woningdienst te wenden.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Op 28 december 1942 kreeg hij vergunning naar de Jacob Obrechtstraat te verhuizen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Als gemengd gehuwde was&nbsp;hij in principe beschermd tegen deportatie. Om onbekende redenen maakte hij op 3 september 1944&nbsp;toch deel uit van het transport Westerbork-Auschwitz. Kropveld was tijdens dit transport een van de twee Zug&auml;rzte.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In Auschwitz kreeg&nbsp;hij een functie in de ziekenbarak. Toen Otto Frank in november 1944 verzwakt en vervuild werd aangetroffen, wist Kropveld hem, in overleg met de Praagse neuroloog Bruno Fischer, daar onder te brengen. Kropveld verliet Auschwitz in januari 1945 met de ontruimingstransporten en kwam in Mauthausen en Ebensee terecht.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Na de oorlog was hij tot 1957 verbonden aan het Weesperplein Ziekenhuis in Amsterdam.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Adressen: De Lairessestraat 56hs, Amsterdam; Jacob Obrechtstraat 72hs (feb. &rsquo;43); Roosendaal (&rsquo;78).<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="x0h4n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite><a href="https://www.ntvg.nl/artikelen/drsmkropveld-het-begin-van-de-nederlandse-hartchirurgie" target="_blank">&ldquo;Dr. S.M. Kropveld; het begin van de Nederlandse hartchirurgie&rdquo;</a>, Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 133 (1989) 45, p. 2238.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yuqdr" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Kropveld: Tweetalige verklaring met pasfoto van de Joodsche Raad, 15 september 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="we2ck" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie. Kropveld: &lsquo;Ausweis&rsquo;, 17 augustus 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rxr37" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Kropveld: Brief Joodsche Raad aan familie Kropveld, 16 november 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="evkf6" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Kropveld: Verhuisvergunning No. 16671 getekend door Aus der Funten.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k5auo" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Collectie Vervolging (NRK 2050), inv. nr. 675: Transportsamenstelling Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2erlf" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, Kampen en gevangenissen (toegang 250d), inv. nr. 646: Verklaring S.M. Kropveld, 4 maart 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4dnh1" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart S.M. Kropveld; &quot;Familieberichten&quot;, Het Parool,&nbsp;28 juli 1978, p. 15&#39;; &ldquo;Dr. S.M. Kropveld; het begin van de Nederlandse hartchirurgie&quot;, p. 2238.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vqyq6" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart S.M. Kropveld.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Samuel Meijer Kropveld sat his medical exams in 1910 and got his doctorate in 1921. From 1933 he was registered as a surgeon and gynaecologist. In August 1941, at the Dutch-Israeli Hospital in Amsterdam, he performed the first successful heart operation in the Netherlands. Owing to his Jewish heritage, he did not receive the publicity it deserved.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

In September 1942 Kropveld received a pass from the Jewish Council which showed his indispensability for the medical care of Amsterdam&#39;s Jewish population. The stamp on the back showed that he owned a bicycle.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> He also has an Ausweis thanks to his work for the Dutch-Israeli Hospital and Almshouse.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 16 November 1942, the Jewish Council told him to leave his home in exchange for accommodation provided by the municipal&#39;s housing service.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> On 28 December 1942 he received authorisation to move to Jacob Obrechtstraat.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

As an person in a mixed marriage, he was in principle protected from deportation. Nevertheless, for reasons unknown, he was put on the Westerbork-Auschwitz transport on 3 September 1944. Kropveld was one of two &lsquo;Zug&auml;rzte&rsquo; on the train.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In Auschwitz he was given a job in the hospital barracks. When Otto Frank was discovered in a soiled and weakened state in November 1944, Kropveld found him a bed in consultation with the Prague neurologist Bruno Fischer. Kropveld left Auschwitz in January 1945 with the exchange transport and ended up in Mauthausen and Ebensee.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

After the war he was attached to the Weesperplein Hospital in Amsterdam until 1957.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Addresses: De Lairessestraat 56hs, Amsterdam; Jacob Obrechtstraat 72hs (Feb. 1943); Roosendaal (1978).<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="x0h4n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite><a href="https://www.ntvg.nl/artikelen/drsmkropveld-het-begin-van-de-nederlandse-hartchirurgie" target="_blank">&ldquo;Dr. S.M. Kropveld; het begin van de Nederlandse hartchirurgie&rdquo;</a>, Nederlands Tijdschrift voor Geneeskunde, 133 (1989) 45, p. 2238.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yuqdr" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Kropveld: Tweetalige verklaring met pasfoto van de Joodsche Raad, 15 september 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="we2ck" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie. Kropveld: &lsquo;Ausweis&rsquo;, 17 augustus 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rxr37" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie Kropveld: Brief Joodsche Raad aan familie Kropveld, 16 november 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="evkf6" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit familie. Kropveld: Verhuisvergunning No. 16671 getekend door Aus der Funten.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k5auo" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis, Collectie Vervolging (NRK 2050), inv. nr. 675: Transportsamenstelling Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2erlf" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, Kampen en gevangenissen (toegang 250d), inv. nr. 646: Verklaring S.M. Kropveld, 4 maart 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttvo4" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart S.M. Kropveld; &quot;Familieberichten&quot;, Het Parool,&nbsp;28 juli 1978, p. 15&#39;; &ldquo;Dr. S.M. Kropveld; het begin van de Nederlandse hartchirurgie&quot;, p. 2238.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vqyq6" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart S.M. Kropveld.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Privébezit familie Kropveld, in beheer bij Reurs en Kleijn. Vergunning of Ausweis tnv Kropveld verstrekt door Joodsche Raad, september 1942.

Kropveld, Samuel Meijer_026.jpeg

Samuel Meijer Kropveld, september 1942

Samuel Meijer Kropveld was een ervaren chirurg uit Amsterdam. Als gevangene in Auschwitz I werkte hij in de ziekenbarak. Hij zorgde ervoor dat Otto Frank daar werd opgenomen.

Samuel Meijer Kropveld was an experienced surgeon from Amsterdam. As a prisoner in Auschwitz I, he worked in the hospital barracks. He ensured that Otto Frank was admitted there.

Samuel Meijer Kropveld

Na de aankomst en selectie werden de overgebleven vrouwen van het transport beschouwd als potentiele dwangarbeidsters die ingezet konden worden in de Duitse oorlogsindustrie. De vrouwen&nbsp;kwamen daarom terecht in het deel van Auschwitz-Birkenau dat als Durchgangslager (doorgangskamp) voor dwangarbeidster werd beschouwd.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Edith Frank&nbsp;kwam met haar dochters in Frauenblock 29&nbsp; terecht.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Er zijn verschillende getuigen die vertellen dat Anne en Margot tijdelijk vanwege schurft in een ziekenbarak verbleven. Edith groef&nbsp;samen met andere vrouwen een gat onder de houten barakwand om wat eten door te kunnen geven aan haar dochters.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 30 oktober 1944 was&nbsp;er een selectie van ongeveer duizend vrouwen die weliswaar ziek waren, maar potentieel wel voor te werkstelling in de Duitse oorlogsindustrie geschikt geacht werden.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;

Rosa de Winter-Levy zat met de vrouwen Frank in barak 29 en schreef in augustus 1945 in haar boek Aan de gaskamer ontsnapt! over haar vriendschap met Edith Frank en haar dochters. Later vertelde ze in een interview met Ernst Schnabel over de selectie van Anne en Margot:

<blockquote>&#39;Opnieuw Blocksperre, maar ditmaal moesten we naakt op de appelplaats wachten, en het duurde heel lang. (&hellip;) En toen kwamen de beide meisjes aan de beurt: Anne en Margot. En Anne stond met haar gezicht zelfs nog onder de schijnwerper en stootte Margot aan. En Margot ging rechtop in het licht staan en daar stonden ze een ogenblik. Naakt en kaal. En Anne keek naar ons met haar heldere gezicht, terwijl ze rechtop stond, en toen gingen ze. Wat achter de schijnwerper gebeurde was niet meer te zien. En mevrouw Frank schreeuwde: &quot;De kinderen! O God!&quot;&#39;&rsquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

Ook beschreef&nbsp;ze hoe Edith en zij ternauwernood aan vergassing ontkwamen door zich te aan te sluiten bij een tel-appel van vrouwen uit een andere barak.&nbsp;Er volgden verschillende selecties voor transport, waar Edith en Rosa niet doorheen kwamen, maar met behulp van de Block&auml;lteste wisten ze aan vergassing te ontkomen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In november 1944 werd Edith ziek en kwam ze in de ziekenbarak terecht. Enige tijd later werd ook Rosa de Winter zo ziek dat ze in het Durchfallblock (voor diarreepatienten) terecht kwam. Op een dag zag zij daar hoe Edith Frank haar barak werd binnengebracht. &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Edith Frank stierf&nbsp;op 6 januari 1945 in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="damv1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23</cite></li>
	<li data-footnote-id="sk0gy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23</cite></li>
	<li data-footnote-id="agen7" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Leny de Jong-van Naarden in: Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 180-182; Ronnie van Cleef in: Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 214-215; Frieda Brommet in: Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 61.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y3aep" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz. Deel VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen, en de grote evacuatietransporten, &#39;s-Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlflb" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s68wa" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 27-29. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="klqpl" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29. Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yl9vp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_068: Aangifte van overlijden. Op haar&nbsp;archiefkaart staat: omg. Oświęcim. Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Edith Holl&auml;nder:&nbsp;Oświęcim is de oorspronkelijke, Poolse naam voor Auschwitz. L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz, Deel V: De Deportatietransporten in 1944,&nbsp;&#39;s Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging het Nederlandsche Roode Kruis, 1953, p. 23:&nbsp;Het Nederlandse Rode Kruis heeft na de oorlog,&nbsp;in het kader van zijn wettelijk taak om plaats en datum van overlijden van de vele vermisten vast te stellen, voor gedeporteerden naar Auschwitz meestal &#39;in of in de omgeving van Auschwitz&#39; genomen.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>&nbsp;</div>

After arrival and selection, the remaining women from the transport were considered potential forced labourers who could be used in the German war industry. The women therefore ended up in the part of Auschwitz-Birkenau that was considered a Durchgangslager (transit camp) for forced labourers.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Edith Frank ended up in Frauenblock 29 with her daughters.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

There are several witnesses who relate that Anne and Margot were put&nbsp;in an infirmary barrack briefly because of scabies. Edith, together with other women, dug a hole under the wooden barrack wall to pass on some food to her daughters.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 30 October 1944 , there was a selection of about a thousand women who, although ill, were considered potentially suitable for employment in the German war industry.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Rosa de Winter-Levy was in barrack 29 with the Frank women and wrote about her friendship with Edith Frank and her daughters in her book Aan de gaskamer ontsnapt! (&#39;Escaped the Gas Chamber!&#39;)&nbsp;in August 1945 . She later talked about the selection of Anne and Margot in an interview with Ernst Schnabel:

<blockquote>&#39;Another Blocksperre, but this time we had to wait naked in the roll call yard, and it took a very long time (...) And then it was the two girls&#39; turn: Anne and Margot. And Anne stood with her face still under the spotlight and nudged Margot. And Margot stood upright in the light and there they stood for a moment. Naked and shaven headed. And Anne looked at us with her bright face as she stood upright, and then they went. What happened out of the spotlight could no longer be seen. And Mrs Frank screamed, &quot;The children! Oh God!&quot;&rsquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

She also described how Edith and she narrowly escaped gassing by joining a roll call of women from another barracks. Several selections for transport followed, which Edith and Rosa did not pass, but with the help of the Block&auml;lteste they managed to escape gassing.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In November 1944, Edith fell ill and ended up in the infirmary barracks. Some time later, Rosa de Winter also became so ill that she ended up in the Durchfallblock (for diarrhoea patients). One day there, she saw Edith Frank being brought into her barracks. &quot;One morning new patients came in. Suddenly I recognised Edith, she had come from another ward. She was just a ghost. A few days later she died, totally exhausted.&quot;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Edith Frank died on 6 January 1945 in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="damv1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23</cite></li>
	<li data-footnote-id="sk0gy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23</cite></li>
	<li data-footnote-id="agen7" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Leny de Jong-van Naarden in: Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 180-182; Ronnie van Cleef in: Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 214-215; Frieda Brommet in: Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 61.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y3aep" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz. Deel VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen, en de grote evacuatietransporten, &#39;s-Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlflb" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s68wa" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 27-29. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="klqpl" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29. Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yl9vp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_068: Aangifte van overlijden. Op haar&nbsp;archiefkaart staat: omg. Oświęcim. Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Edith Holl&auml;nder:&nbsp;Oświęcim is de oorspronkelijke, Poolse naam voor Auschwitz. L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz, Deel V: De Deportatietransporten in 1944,&nbsp;&#39;s Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging het Nederlandsche Roode Kruis, 1953, p. 23:&nbsp;Het Nederlandse Rode Kruis heeft na de oorlog,&nbsp;in het kader van zijn wettelijk taak om plaats en datum van overlijden van de vele vermisten vast te stellen, voor gedeporteerden naar Auschwitz meestal &#39;in of in de omgeving van Auschwitz&#39; genomen.</cite></li>
</ol>
</section>

Na de aankomst en selectie werden de overgebleven vrouwen van het transport beschouwd als potentiele dwangarbeidsters die ingezet konden worden in de Duitse oorlogsindustrie. De vrouwen&nbsp;kwamen daarom terecht in het deel van Auschwitz-Birkenau dat als Durchgangslager (doorgangskamp) voor dwangarbeidsters werd beschouwd.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Anne kwam met haar moeder en zusje Margot en Auguste van Pels in Frauenblock 29&nbsp; terecht.&nbsp;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> &nbsp;

Bloeme Emden en Lenie de Jong-van Naarden vormden samen met een tiental andere Nederlandse vrouwen een hecht groepje in Auschwitz-Birkenau. Daar hadden ze contact met Anne, Margot en Edith. Volgens Bloeme vormden Anne, Margot en Edith Frank een &lsquo;onafscheidelijke drie-eenheid&rsquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> &nbsp;In de barak zouden Anne, Margot en Edith samen een bed hebben gedeeld.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Verschillende getuigen vertellen dat Anne en Margot tijdelijk vanwege schurft in een ziekenbarak verbleven. Lenie de Jong-van Naarden herinnerde zich dat het eigenlijk Margot was die moest worden opgenomen, maar dat Anne bij haar zus wilde blijven en daarom met haar meeging.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

De omstandigheden in de schurftbarak waren erbarmelijk en veel zieken werden aan hun lot overgelaten. Om Anne en Margot in het Kr&auml;tzeblock te helpen groef Edith Frank samen met de moeder van Frieda Brommet (die ook in de schurftbarak lag) en Lenie de Jong-van Naarden, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te geven.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> &nbsp;

Bovendien zouden Edith Frank en de moeder van Frieda Brommet zich hebben verstopt om niet mee te gaan op transport en zo voor hun kinderen te blijven zorgen. Frieda Brommet herinnerde zich:

<blockquote>&#39;Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) en op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; [&hellip;] En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne.&#39;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></blockquote>

Op 30 oktober 1944&nbsp;was er een selectie voor een transport van ongeveer duizend vrouwen die weliswaar ziek waren, maar potentieel wel voor te werkstelling in de Duitse oorlogsindustrie geschikt geacht werden.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Rosa de Winter vertelde&nbsp;hoe Anne en Margot hiervoor werden geselecteerd en dat Edith en zijzelf achterbleven.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Het transport vertrok op 1 november en kwam op 3 november 1944 in Bergen-Belsen aan.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="0vvg4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="notcp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dn7p2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief: Interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zo9o1" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2ubk9" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief: Interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fiu6t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, Getuigenarchief: Interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="07nqu" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="1811y" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz. Deel VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen, en de grote evacuatietransporten, &#39;s-Gravenhage: Hoofdbesuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w9i6t" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!,&nbsp;p. 27-29.</cite></li>
</ol>
</section>

After arrival and selection, the remaining women from the transport were considered potential forced labourers who could be used in the German war industry. The women therefore ended up in the part of Auschwitz-Birkenau that was considered a Durchgangslager (transit camp) for forced labourers.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne ended up in Frauenblock 29 with her mother and sister Margot and Auguste van Pels.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Bloeme Emden and Lenie de Jong-van Naarden formed a close-knit group in Auschwitz-Birkenau with ten or so other Dutch women. There they had contact with Anne, Margot and Edith. According to Bloeme, Anne, Margot and Edith Frank formed an &#39;inseparable trinity&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> In the barracks, Anne, Margot and Edith were said to have shared a bed together.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Several witnesses recounted that Anne and Margot temporarily stayed in an infirmary barrack because of scabies. Lenie de Jong-van Naarden recalled that it was actually Margot who had to be admitted, but that Anne wanted to stay with her sister and therefore went with her.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

The conditions in the scabies barracks were appalling and many sick people were left to fend for themselves. To help Anne and Margot in the Kr&auml;tzeblock, Edith Frank, together with Frieda Brommet&#39;s mother (who was also in the scabies barrack) and Lenie de Jong-van Naarden&nbsp;dug a hole somewhere on the side of the barrack to pass food in to the children.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Moreover, Edith Frank and Frieda Brommet&#39;s mother were said to have been hiding in order to avoid being taken on a transport so as to be able to continue caring for their children. Frieda Brommet recalled:

<blockquote>&#39;They dug a hole together. (...) and one day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout: &#39;Frieda! Frieda!&#39; [...] And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has been put on a transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I&#39;m giving it to you now through the hole and you have to share it between the four of you.&#39; And the four of them was with Margot and Anne.&#39;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></blockquote>

On 30 October 1944, there was a selection for a transport of about a thousand women who, although sick, were considered potentially suitable for working in the German war industry.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Rosa de Winter told how Anne and Margot were selected for this and that Edith and herself were left behind.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> The transport left on 1 November and arrived in Bergen-Belsen on 3 November 1944.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="0vvg4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="notcp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dn7p2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief: Interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zo9o1" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2ubk9" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief: Interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fiu6t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, Getuigenarchief: Interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="07nqu" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="1811y" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz. Deel VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen, en de grote evacuatietransporten, &#39;s-Gravenhage: Hoofdbesuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w9i6t" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!,&nbsp;p. 27-29.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank in Auschwitz-Birkenau

Na de aankomst en registratie in Auschwitz-Birkenau kwam Anne met haar moeder, Margot en Auguste van Pels in 'Frauenblock 29' terecht. Vandaaruit zou ze samen met Margot tijdelijk in de schurftbarak hebben verbleven.

After arriving and registering in Auschwitz-Birkenau, Anne ended up in Frauenblock 29 with her mother, Margot and Auguste van Pels. From there, it is thought she and Margot stayed temporarily in the scabies barrack.

Edith Frank in Auschwitz-Birkenau

Edith Frank zit van 6 september 1944 tot haar dood op 6 januari 1945 gevangen in Auschwitz-Birkenau.

Edith Frank was imprisoned in Auschwitz-Birkenau from 6 September 1944 until her death on 6 January 1945.

Op 30 oktober 1944 was er een selectie van ongeveer duizend vrouwen die weliswaar ziek waren, maar potentieel wel voor tewerkstelling in de Duitse oorlogsindustrie geschikt geacht werden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Het transport ging naar kamp&nbsp;Bergen Belsen. Rosa de Winter-Levy&nbsp;schreef na de oorlog&nbsp;dat Anne en haar zusje Margot voor dit transport werden geselecteerd terwijl&nbsp;zijzelf en Edith Frank achterbleven in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;In een interview met Ernst Schnabel lichtte&nbsp;Rosa de Winter&nbsp;haar herinnering aan de selectie van Anne en Margot verder toe:

<blockquote>&#39;En toen kwamen de beide meisjes aan de beurt: Anne en Margot. En Anne stond met haar gezicht zelfs nog onder de schijnwerper en stootte Margot aan. En Margot ging rechtop in het licht staan en daar stonden ze een ogenblik. Naakt en kaal. En Anne keek naar ons met haar heldere gezicht, terwijl ze rechtop stond, en toen gingen ze. Wat achter de schijnwerper gebeurde was niet meer te zien. En mevrouw Frank schreeuwde: &lsquo;De kinderen! O God!&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Ook Auguste van Pels werd geselecteerd voor het transport naar Bergen Belsen.&nbsp;De meer dan duizend geselecteerde vrouwen werden in een barak opgesloten totdat het transport de volgende dag, 1 november 1944, vertrok.&nbsp;De trein kwam een paar dagen later,&nbsp;op 3 november 1944, in Bergen-Belsen aan.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ee1p0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandsche Roode Kruis, Auschwitz, Deel&nbsp;&nbsp;VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen en de grote evacuatie-transporten. Uitgave van het hoofdbestuur van de vereniging het Nederlandse Roode Kruis, &rsquo;s Gravenhage, maart 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ghxv4" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het Satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &ldquo;Birkenau&rdquo; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="851rm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe. Anne und Margot. Und Anne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott&hellip;&rsquo; Ernst&nbsp;Schnabel, Anne Frank: Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, p.&nbsp;138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lkuqz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 222.</cite></li>
</ol>
</section>

On 30 October 1944, there was a selection of about a thousand women who, although sick, were considered potentially suitable for being put to work in the German war industry.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The transport went to Bergen-Belsen camp. Rosa de Winter-Levy wrote after the war that Anne and her sister Margot were selected for this transport while she and Edith Frank remained behind in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In an interview with Ernst Schnabel, Rosa de Winter further elucidated her recollection of Anne and Margot&#39;s selection:

<blockquote>&quot;And then it was the two girls&#39; turn: Anne and Margot. And Anne stood with her face still even under the spotlight and nudged Margot. And Margot stood upright in the light and there they stood for a moment. Naked and bare. And Anne looked at us with her bright face as she stood upright, and then they went. What happened behind the spotlight could no longer be seen. And Mrs Frank screamed: &#39;The children! Oh God!&quot;&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Auguste van Pels was also selected for the transport to Bergen-Belsen. The group of over one thousand women was locked in a hut until the transport left the next day, 1 November 1944. The train arrived in Bergen-Belsen a few days later, on 3 November 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ee1p0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandsche Roode Kruis, Auschwitz, Deel&nbsp;&nbsp;VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen en de grote evacuatie-transporten. Uitgave van het hoofdbestuur van de vereniging het Nederlandse Roode Kruis, &rsquo;s Gravenhage, maart 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ghxv4" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het Satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &ldquo;Birkenau&rdquo; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="851rm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe. Anne und Margot. Und Anne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott&hellip;&rsquo; Ernst&nbsp;Schnabel, Anne Frank: Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, p.&nbsp;138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lkuqz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 222.</cite></li>
</ol>
</section>

Selectie voor Bergen-Belsen

Op 30 oktober werden Anne en Margot Frank, samen met Auguste van Pels en duizend andere vrouwen geselecteerd om te worden overgebracht naar Concentratiekamp Bergen-Belsen. De volgende dag gingen ze op transport.

On 30 October, Anne and Margot Frank, along with Auguste van Pels and one thousand other women, were selected for deportation to the Bergen-Belsen concentration camp. They left the next day.

Kamp Auschwitz-Birkenau - Vrouwenkamp

In sector B1b van Auschwitz II (Birkenau) bevonden zich stenen barakken aan die van juli 1943 tot en met  november 1944 in gebruik waren als vrouwenkamp.

In sector B1b of Auschwitz II (Birkenau), there were brick barrack huts, which were used as a women's camp from July 1943 to November 1944.

Rosa Levy (Roosje/Ro) werd op 9 juni 1905 geboren in Gelsenkirchen, Duitsland. Op 7 september 1927 trouwde ze in Wisch met Emanuel de Winter (1889-1944).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Samen kregen ze op 27 oktober 1928 een dochter Judik.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het gezin woonde op de Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Eind maart 1943 was het voor Joden verboden om nog in de provincie Gelderland te wonen. Zij werden allemaal opgeroepen zich te melden in kamp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rosa de Winter dook daarom begin april met haar man en dochter onder bij een boerenfamilie in de Achterhoek. Een jaar later werd het gezin De Winter op 16 juli 1944 ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een verhoor in Velp, werden ze overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Op 22 juli 1944 werden ze op transport gesteld naar doorgangskamp Westerbork.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Daar kwamen ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in Strafbarak 67 terecht. Rosa werd tewerkgesteld bij de batterijensloop.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Op 3 september 1944 werd Rosa samen met haar man en dochter naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Na aankomst in Auschwitz op 6 september werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en volgden er selecties. Rosa en haar dochter werden geselecteerd voor dwangarbeid, maar haar man Emanuel werd diezelfde dag nog vermoord in een van de gaskamers.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na de selectie werd Rosa geregistreerd en kreeg ze het nummer A25250 op haar arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Net als Anne, Margot en Edith kwam Rosa met haar dochter na de selectie en registratie in barak 29 van Auschwitz-Birkenau terecht.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz overleefde Rosa verschillende selecties voor de gaskamer. Ook haar dochter kwam door de selecties, maar werd op 26 oktober 1944 geselecteerd voor deportatie naar Kratzau waar ze dwangarbeid moest verrichten. Anne en Margot werden een paar dagen later geselecteerd voor deportatie naar Bergen-Belsen, waardoor zowel Rosa als Edith zonder hun dochters in Auschwitz achterbleven.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rosa schreef daarover later: &lsquo;Wij troosten elkaar en worden vriendinnen.&rsquo;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Door de slechte omstandigheden in het kamp, de mishandelingen, het gebrek aan voedsel en de ziektes die rondgingen, raakten Rosa en Edith ernstig verzwakt. Het duurde&nbsp;dan ook niet lang voordat Edith door Rosa naar de ziekenbarak werd gebracht. Enige tijd later werd ook zijzelf ernstig ziek en kwam ze Edith weer tegen in de ziekenbarak. Rosa schreef: &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Rosa zelf wist Auschwitz ternauwernood te overleven. Op 27 januari 1945 werd het kamp bevrijd door het Sovjetleger.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>Na de oorlog</h1>

Op de terugreis naar Nederland ontmoette Rosa in Katowice Otto Frank. Uit het notitieboekje van Otto Frank blijkt dat zij hem op 22 maart 1945 vertelde dat Edith gestorven was: &lsquo;22. Mevr. De Winter, Zutphen.&nbsp;Bericht overlijden van Edith op 6. Jan. 45 in het ziekenhuis uit zwakte zonder te lijden.&rsquo;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Na een terugreis van drie&nbsp;maanden kwam Rosa op 31 mei 1945 in Roermond aan. Daar werd ze herenigd met haar dochter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In september 1945 publiceerde ze als een van de eerste haar kampervaringen in het boek&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz. Hierin schreef&nbsp;ze onder meer over haar vriendschap met Edith Frank, hoe hun dochters op transport moesten en hoe Edith uiteindelijk overleed.

In 1964 was ze een van de getuigen in het Tweede Auschwitzproces in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Op 16 oktober 1985 overleed Rosa op tachtigjarige leeftijd.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Ze bleef haar hele leven bevriend met Otto Frank.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Adressen: Coehoornsingel 10,&nbsp;Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Mensenlinq:&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">Overlijdensbericht Judy Salomon-de Winter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Stoplerstein Zuthpen:&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">Emanuel de Winter</a>; Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Emanuel de Winter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder: Website Anne Frank Stichting - Tijdlijn:&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">Rauter wil alle Joden weg uit de provincies</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op <a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">Het Geheugen van Nederland</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;<a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Judik de Winter</a>)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">Emanuel de Winter</a>; De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Geni: <a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709" target="_blank">Overlijdensbericht Roosje de Winter-Levy</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Rosa Levy (Roosje/Ro) was born on 9 June 1905 in Gelsenkirchen, Germany. On 7 September 1927, she married Emanuel de Winter (1889-1944) in Wisch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> They had a daughter Judik on 27 October 1928.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The family lived at Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In late March 1943, Jewish people were banned from living in the province of Gelderland and were summoned to report to Camp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rosa de Winter therefore went into hiding with her husband and daughter with a farmer&#39;s family in the Achterhoek region&nbsp;in early April. After more than a year in hiding, the De Winter family was discovered and arrested on 16 July 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> After the interrogation in Velp, they were transferred to the Detention Centre in Arnhem. On 22 July 1944, they were transported to Westerbork transit camp.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> There, like the eight people from the Secret Annex, they ended up in prison barracks 67. Rosa was put to work in battery demolition.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

On 3 September 1944, Rosa was deported with her husband and daughter to Auschwitz concentration and extermination camp.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After arriving in Auschwitz on 6 September, the men and women were separated and selections followed. Rosa and her daughter were selected for forced labour, but her husband Emanuel was murdered in one of the gas chambers the same day.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After the selection, Rosa was registered and had the number A25250 tattooed on her arm.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Like Anne, Margot and Edith, Rosa and her daughter ended up in barracks 29 of Auschwitz-Birkenau after selection and registration.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz, Rosa survived several selections for the gas chamber. Her daughter also passed the selections, but was selected for deportation to Kratzau on 26 October 1944, where she had to perform forced labour. Anne and Margot were selected for deportation to Bergen-Belsen a few days later, leaving both Rosa and Edith without their daughters in Auschwitz.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Rosa later wrote about this: &#39;We comforted each other and became friends.&#39;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Due to the poor conditions in the camp, the beatings, the lack of food and the diseases that were going around, Rosa and Edith became seriously weakened. It was therefore not long before Edith was taken to the hospital barracks by Rosa. Some time later, she herself also became seriously ill and met Edith again in the hospital barracks. Rosa wrote: &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she has come&nbsp;from another infirmary. She is just a shadow. A few days later she dies, totally exhausted. &#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Rosa herself barely managed to survive Auschwitz. On 27 January 1945, the camp was liberated by the Soviet army.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>After the war</h1>

On the journey back to the Netherlands, Rosa met Otto Frank in Katowice. Otto Frank&#39;s notebook shows that she told him on 22 March 1945 that Edith had died: &#39;22. Mrs De Winter, Zutphen. Message death of Edith on 6. Jan. 45 in hospital from weakness without suffering.&#39;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> After a three-month return journey, Rosa arrived in Roermond on 31 May 1945. There she was reunited with her daughter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In September 1945, she was one of the first to publish her camp experiences in the book &#39;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz&#39;&nbsp;(&#39;Escape from&nbsp;the gas chamber! The satanic work of the S.S.: an account of suffering in and liberation from &quot;Birkenau&quot; concentration camp near Auschwitz&#39;). In it, she wrote, among other things, about her friendship with Edith Frank, how their daughters had to be transported and how Edith eventually died.

In 1964, she was one of the witnesses in the Second Auschwitz trial in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Rosa died on 16 October 1985, at the age of 80.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> She remained friends with Otto Frank throughout her life.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Addresses: Coehoornsingel 10, Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Mensenlinq:&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">Overlijdensbericht Judy Salomon-de Winter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Stolpersteine Zutphen:&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">Emanuel de Winter</a>; Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Emanuel de Winter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/en/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">Rauter wants to run al Jews from the provinces</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op <a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">Het Geheugen van Nederland</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;<a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Judik de Winter</a>)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">Emanuel de Winter</a>; De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Geni:&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709" target="_blank">Overlijdensbericht Roosje de Winter-Levy</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Portretfoto van Judik de Winter en haar moeder Rosa de Winter- Levy. Gemaakt in augustus 1946. Stempel achterzijde; Foto Fritz Karbasch, v.Baerlestraat 102 Amsterdam Z.

B_Getuigen_III_045

Judik en Rosa de Winter, augustus 1946

Rosa de Winter-Levy zat in hetzelfde transport als de familie Frank naar Auschwitz-Birkenau. Ze raakte goed bevriend met Edith Frank en was getuige van haar overlijden.

Rosa de Winter-Levy was deported to Auschwitz-Birkenau on the same transport as the Frank family. She stayed with Edith after the departure of her daughters, and she witnessed her death.

Rosa de Winter - Levy

Na hun aankomst in Auschwitz-Birkenau&nbsp;verbleven Anne en Margot vanwege schurft tijdelijk in het zogenaamde Kr&auml;tzeblock &ndash; de barak voor schurftlijders.&nbsp;Het is onduidelijk wanneer en hoe lang Anne en Margot precies in deze ziekenbarak hebben verbleven, maar er zijn verschillende getuigen die de aanwezigheid van de zusjes in het Kr&auml;tzeblock bevestigen. Zo kwamen ook Ronnie van Cleef en Frieda Brommet al snel na hun aankomst in het Kr&auml;tzeblock terecht en trokken ze daar samen op met Anne en Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

De omstandigheden in het Kr&auml;tzeblock waren slecht. De zieken werden grotendeels aan hun lot overgelaten en waren afhankelijk van hun medegevangenen. Om haar dochters te helpen groef Edith Frank samen met Rebecca Brommet-Ritmeester,&nbsp;de moeder van Frieda Brommet, en geholpen door Lenie de Jong-van Naarden, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te kunnen geven.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Frieda Brommet herinnerde zich hoe zij door het gat extra eten kregen:

<blockquote>&#39;En in die periode dat Ronnie en ik daar samen waren is het zo dat mijn moeder en mevrouw Frank, Edith, een soort koppel vormden. Omdat zij samen dingen hebben gestolen die ze&hellip; Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; (...)&nbsp;En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne. (&hellip;).&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Eind oktober 1944 werden Anne en Margot&nbsp;volgens Frieda Brommet uit de ziekenbarak ontslagen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Op 30 oktober 1944 werden Anne en Margot geselecteerd voor transport naar Bergen Belsen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rdfle" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis: Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p.216-218.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1en4d" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qiklh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sw2z9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork,&nbsp;Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cny5j" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p.221.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

After their arrival in Auschwitz-Birkenau, Anne and Margot stayed temporarily in the Kr&auml;tzeblock -&nbsp;the block for scabies sufferers - due to scabies. It is unclear exactly when and for how long Anne and Margot stayed in this infirmary block, but there are several witnesses who confirm the sisters&#39; presence in the Kr&auml;tzeblock. For instance, Ronnie van Cleef and Frieda Brommet also ended up in the Kr&auml;tzeblock soon after their arrival and moved there together with Anne and Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Conditions in the Kr&auml;tzeblock were poor. The sick were largely left to fend for themselves&nbsp;and depended on their fellow inmates. To help her daughters, Edith Frank, together with Rebecca Brommet-Ritmeester, Frieda Brommet&#39;s mother, and helped by Lenie de Jong-van Naarden, dug a hole somewhere on the side of the barracks to give food to the children.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Frieda Brommet recalled how they got extra food through the hole:

<blockquote>&#39;And during that period when Ronnie and I were there together, the thing is that my mother and Mrs Frank, Edith, formed a kind of couple. Because together they stole things they... They dug a hole together. (...) One day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout, &#39;Frieda! Frieda!&#39; (...) And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has been put on a transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I&#39;m handing it to you through the hole now and you have to share it between the four of you.&#39; And the four of them was with Margot and Anne (...).&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

In late October 1944, according to Frieda Brommet, Anne and Margot were discharged from the infirmary barrack.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> On 30 October 1944, Anne and Margot were selected for transport to Bergen Belsen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rdfle" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis: Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p.216-218.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1en4d" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qiklh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sw2z9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork,&nbsp;Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cny5j" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p.221.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Eind 1941&nbsp;werd&nbsp;het concentratiekamp Auschwitz uitgebreid met een tweede locatie Auschwitz-Birkenau &ndash; ook wel Auschwitz-II.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Het kamp lag ongeveer drie kilometer noordwestelijk van het Stammlager Auschwitz-I, bij het dorpje Birkenau: de Duitse naam voor het Poolse dorpje Brzezinka. &nbsp;De beslissing om de Europese Joden te vermoorden gaf aanleiding tot het aanbrengen van aanpassingen aan de inrichting en doelstelling van dit kamp. Onder leiding van kampcommandant Rudolf H&ouml;ss (1901-1947) werd het hoofddoel van dit kamp de vernietiging van Joden en de selectie van arbeidskrachten.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Auschwitz-Birkenau was een uitgestrekt terrein van 175 hectare groot en werd aangelegd door Russische krijgsgevangenen en dwangarbeiders. Nadat de eerste groep Russische krijgsgevangenen vrijwel geheel aan de gevolgen van uithongering en uitputting waren overleden, brachten de nazi&rsquo;s tienduizenden Joden als arbeidsslaven naar Birkenau om hun werk voort te zetten.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In Birkenau werd vanaf begin augustus 1942 een apart vrouwenkamp ingericht. In september 1944 kwamen ook de vrouwelijke onderduikers uit het Achterhuis daar terecht.

<h1>Gaskamers</h1>

In het voorjaar van 1942 begon de aanbouw van gaskamers in twee leegstaande boerderijen om Joden bij aankomst onmiddellijk te vermoorden met het extreem giftige blauwzuurgas Zyklon B. Ondanks dat het kamp nog in aanbouw was, nam het al snel de moordpraktijk grotendeels over van Auschwitz I.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

De eerste gaskamer in Birkenau, Bunker I, werd vermoedelijk half of eind mei 1942 in gebruik genomen. Bunker II was waarschijnlijk eind juni of begin juli klaar voor gebruik. Na Bunker I en II volgden tussen maart en juni 1943 nog de bouw van crematoria en gaskamers II-V. Zo werd Auschwitz-Birkenau vanaf 1943 het centrum van de Holocaust.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Selectie </h1>

Na aankomst in Auschwitz-Birkenau selecteerden SS-artsen de Joodse mensen die geschikt waren voor dwangarbeid; de rest ging direct naar de gaskamer. Hoewel de criteria konden varieren, werden doorgaans kinderen van vijftien en jonger en volwassenen boven de vijftig jaar geselecteerd voor de gaskamer. Ook moeders met kinderen onder de vijftien en zwangere vrouwen werdendirect naar de gaskamer gestuurd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

De bekendste kamparts van Auschwitz die de selecties uitvoerde was Josef Mengele (1911-1979). Naast de selecties voor de gaskamer deed Mengele ook medische experimenten op gevangenen &ndash; veelal vrouwen en tweelingen &ndash; met vaak dodelijke afloop.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Wie niet geselecteerd werd voor de gaskamer werd ingezet voor dwangarbeid en werd opgesloten in een van de overvolle barakken van het kamp. De hygi&euml;nische omstandigheden waren er slecht en er was te weinig en slecht voedsel. Veel gevangenen stierven van uitputting en door de vele ziektes die rondgingen.

<h1>Ontruiming</h1>

Toen in de zomer van 1944 het Sovjetleger vanuit het oosten oprukte en de kampen in het bezette Polen naderde, werden steeds meer gevangenen als slavenarbeiders naar kampen in Duitsland gedeporteerd. In dezelfde tijd begonnen de pogingen van de nazi&rsquo;s om sporen van de massamoord in Auschwitz uit te wissen. Vanaf begin november 1944 vonden geen vergassingen meer plaats inBirkenau. Gaskamers en crematoria werden ontmanteld en opgeblazen. Toen het Sovjetleger nog dichterbij kwam, volgden in januari 1945 de grote ontruimingstransporten van Auschwitz en moesten 58.000 mannen en vrouwen mee op zogenaamde dodenmarsen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Er werden ruim 57.000 Joden uit Nederland in Auschwitz vermoord. Slechts 970 Nederlandse Joden keerden levend terug uit het kamp.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nh5pc" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Auschwitz-Birkenau" target="_blank">Auschwitz-Birkenau</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j9jcu" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 133.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zccdh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 132.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5y4y7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 128-136.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a4my8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 150-151.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5jzxq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 125-126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1hj7m" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 140-141</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

In late 1941, Auschwitz concentration camp was expanded to include a second site Auschwitz-Birkenau - also known as Auschwitz-II.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The camp was located about three kilometres northwest of the Stammlager Auschwitz-I, near the village of Birkenau: the German name for the Polish village of Brzezinka. The decision to murder European Jews prompted modifications to the layout and purpose of this camp. Under the leadership of camp commander Rudolf H&ouml;ss (1901-1947), the main objective of this camp became the extermination of Jews and the selection of people for labour.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Auschwitz-Birkenau was a vast 175-hectare site built by Russian POWs and forced labourers. After the first group of Russian POWs died almost entirely from starvation and exhaustion, the Nazis brought tens of thousands of Jews to Birkenau as slave workers to continue their work.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

A separate women&#39;s camp was set up in Birkenau from early August 1942. In September 1944, the females who had been hiding in&nbsp;the Secret Annex also ended up there.

<h1>Gas chambers</h1>

In the spring of 1942, the construction of gas chambers began in two empty farmhouses to kill Jews immediately on arrival with the extremely toxic prussic acid gas Zyklon B. Despite the fact that the camp was still under construction, it soon took over most of the killing from Auschwitz I.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

The first gas chamber at Birkenau, Bunker I, was probably commissioned in mid- or late May 1942. Bunker II was probably ready for use by&nbsp;late June or early July. After Bunker I and II, construction of crematoria and gas chambers II-V followed between March and June 1943. Thus Auschwitz-Birkenau became the centre of the Holocaust from 1943.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Selection </h1>

Upon arrival at Auschwitz-Birkenau, SS doctors selected the Jewish people who were fit for forced labour; the rest went directly to the gas chamber. Although the criteria could vary, usually children 15 and under and adults over 50 were selected for the gas chamber. Mothers with children under 15 and pregnant women were also sent directly to the gas chamber.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Auschwitz&#39;s best-known camp doctor who carried out the selections was Josef Mengele (1911-1979). In addition to selections for the gas chamber, Mengele also conducted medical experiments on prisoners - mostly women and twins - often with fatal results.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Those who were not selected for the gas chamber were assigned to forced labour and locked up in one of the camp&#39;s overcrowded huts. Hygienic conditions were poor and there was too little and poor food. Many prisoners died of exhaustion and from the many diseases that went around.

<h1>Evacuation</h1>

In the summer of 1944, as the Soviet army advanced from the east and approached the camps in occupied Poland, more and more prisoners were deported to camps in Germany as slave labour. At the same time, Nazi efforts began to erase traces of the Auschwitz massacre. From early November 1944, gassings no longer took place in Birkenau. Gas chambers and crematoria were dismantled and blown up. As the Soviet army moved even closer, the great evacuation transports from Auschwitz followed in January 1945, and 58,000 men and women were forced to go on so-called death marches.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Over 57,000 Jews from the Netherlands were murdered in Auschwitz. Only 970 Dutch Jews returned alive from the camp.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7u51v" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Auschwitz_concentration_camp#Auschwitz_II-Birkenau" target="_blank">Auschwitz concentration camp: Auschwitz II-Birkenau</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j9jcu" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 133.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zccdh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 132.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5y4y7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 128-136.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a4my8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 150-151.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5jzxq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 125-126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1hj7m" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 140-141</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Anne en Margot in de schurftbarak

Anne en Margot verbleven vanwege schurft tijdelijk in een ziekenbarak. Hun moeder Edith groef samen met andere vrouwen een gat onder de houten barakwand om extra eten te geven aan haar dochters.

Anne and Margot stayed temporarily in an infirmary barrack because of scabies. Their mother Edith and other women dug a hole under the wooden barrack wall to provide extra food for her daughters.

Over het lot van Herman van Pels zijn slechts enkele summiere getuigenissen overgeleverd. Vermoedelijk werd op 3 oktober 1944 Hermann van Pels vermoord in de gaskamer van Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
 
In een verklaring van februari 1961 zegt het Rode Kruis, Hermann van Pels op 6 september 1944 als gestorven te beschouwen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Dat zou betekenen dat hij direct bij aankomst in Auschwitz-Birkenau is vergast. Hermann van Pels is echter bij aankomst in Auschwitz-Birkenau zesenveertig jaar oud en behoort dus niet tot de leeftijdscategorie (vijftig jaar en ouder) die in de regel (behoudens vele uitzonderingen) meteen geselecteerd wordt voor de gaskamer.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> 
 
Het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis heeft na de oorlog geprobeerd de deportaties naar Auschwitz en andere kampen,&nbsp;langs de weg van collectieve reconstructie,&nbsp;in kaart te brengen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Het Rode Kruis reconstrueert de overlijdensdatum van vermisten van het transport van 3 september 1944&nbsp; die de eerste selectie op 6 september 1944 overleefden, tussen 1 oktober 1944 en uiterlijk 15 maart 1945. Hierdoor wordt in sommige bronnen 15 maart 1945 genoemd als overlijdensdatum van Hermann van Pels.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> 
 
Volgens Fritzi Frank heeft Otto Frank herhaaldelijk verklaard dat Hermann van Pels de eerste selectie van&nbsp;6 september 1944&nbsp;is doorgekomen.&nbsp;Tijdens werkzaamheden in een buitencommando bezeert hij enkele weken later&nbsp;in oktober of november ernstig zijn duim.&nbsp;Hij krijgt daarom Zimmerdienst. Vervolgens komt er een selectie die Van Pels noodlottig zou zijn geworden.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In een ander interview uit noemt Otto Frank ook 5 oktober 1944 als overlijdensdatum van Hermann van Pels.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Vanaf juli 1943 waren er geen vergassingen meer In Auschwitz I, het kamp waar Hermann van Pels gevangen zat.&nbsp;Als Hermann van Pels vergast is, dan&nbsp;is dit gebeurd in&nbsp;Auschwitz II (Auschwitz-Birkenau) waar de crematoria in werking waren tot&nbsp;november 1944.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Fritz Simon, een medegevangene uit het&nbsp;transport van 3 september 1944 van Westerbork naar Auschwitz, heeft verklaard dat hij Hermann&nbsp;van Pels niet meer gezien heeft na een selectie van mensen die Blockschonung hadden&nbsp;(dispensatie van werk vanwege een arbeidskwetsuur).<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Op grond van gegevens uit het kalendarium van Danuta Czeck zijn 2 en 7 oktober 1944 mogelijke data waarop Hermann van Pels na selectie in Auschwitz-Birkenau vergast is. Op 2 oktober 1944 voert Lagerarzst Thilo een selectie uit in het Quarantaineblok waarbij 101 gevangenen worden geselecteerd die nog dezelfde nacht naar de gaskamer gaan. We weten dat meer gevangenen van het transport van 3 september 1944 precies op die datum, 3 oktober 1944, zijn overleden.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Het is zo goed als zeker dat zij samen met Hermann van Pels op die dag in een van de gaskamers van Auschwitz-Birkenau zijn omgebracht. Hermann was toen 46 jaar oud.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="dc5oz" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007, inv.nr.1293 &ndash; Fritz Simon; Fritz Simon noemt geen datum; In de aantekeningen van Ernst Schnabel: &#39;5.X bald nach Ankunft Selektion. Van Daan selektiert. Grosser kr&auml;ftiger Mann. Beim Graben Hand verstaucht. 3 Tage Stubendienst. Alle Stubendienste wurden selktiert. (&hellip;) Peter sah zu, wie Vater heraufsah, ehe alle abmarchierten. Letzter &auml;ngstlich- verzweifelter Blick&#39;. Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel: Research Schnabel, uitgetypte notities, p. 149 (kopie bij: AFS, afd. Collecties, map research Schnabel). &nbsp;; Uit een interview met Otto Frank in de Duitse krant Welt am Sontag, 4 februari 1979: &#39;Und nie werde ich vergessen, wie der 17j&auml;hrigen Peter van Daan und ich in Auschwitz einen Trupp selektierter M&auml;nner sahen. Einer von ihnen war Peters Vater. Die M&auml;nner marchierten ab. Zwei Stunden sp&auml;ter kam ein Wagen zur&uuml;ck, beladen mit ihren Kleidungsst&uuml;cken&#39;, het gedeelte over de wagen beladen met kledingstukken kan niet kloppen omdat vergassingen in die periode plaatsvinden in Auschwitz-Birkenau en Peter van Pels in Auschwitz I verbleef; Danuta Czechk noemt verschillende mogelijk data begin oktober 1944: Op 2 oktober 1944 voert Lagerarzst Thilo een selectie uit in het Quarantaineblok waar bij 101 gevangenen worden geselecteerd die nog de zelfde nacht naar de gaskamer gaan. Zie: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, p. 892. Op 7 Oktober 1944 selecteert SS-Lagerarzt Dr. Thilo 20 gevangenen in het mannenquarantainekamp die nog op dezelfde dag worden vergast, Zie: Danuta Czech, Kalendarium, p. 897-898.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m6gnw" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NRK, dossier 103586-3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5i9ka" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie: L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red,), Auschwitz. Deel V. De deportatietransporten in 1944, &rsquo;s-Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1953, p. 21.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hq4mr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie noot 3. Zie ook:&nbsp;NRK, dossier 103586-11 en 12: Correspondentie van het Informatiebureau NRK met Mr K. Jansma, oktober 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fo6hg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Het Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland noemt 15 maart 1945 (http://www.joodsmonument.nl/person/476863), evenals Peter Junk &amp; Martina Sellmeyer, Stationen auf dem Weg nach Auschwitz. Entrechtung, Vertreibung, Vernichtung Juden in Osnabr&uuml;ck 1900-1945. Ein Gedenkbuch,&nbsp;Osnabr&uuml;ck:&nbsp;Rasch Verlag Bramsche, 1988, p. 300.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nyuw4" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank-Fonds, Bazel, Fritzi Frank aan Vincent Frank Steiner, 14 december 1990. In de aantekeningen van Ernst Schnabel: &#39;5.X bald nach Ankunft Selektion. Van Daan selektiert. Grosser kr&auml;ftiger Mann. Beim Graben Hand verstaucht. 3 Tage Stubendienst. Alle Stubendienste wurden selktiert. (&hellip;) Peter sah zu, wie Vater heraufsah, ehe alle abmarchierten. Letzter &auml;ngstlich- verzweifelter Blick&#39;. Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel: Research Schnabel, uitgetypte notities, p. 149.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zgt0j" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>&#39;How the end came to Anne Frank&#39; by William Banks verschenen in Bungei Shanju-sha, zonder datum. Uit een interview met Otto Frank in de Duitse krant Welt am Sontag, 4 februari 1979: &#39;Und nie werde ich vergessen, wie der 17 j&auml;hrigen Peter van Daan und ich in Auschwitz einen Trupp selektierter M&auml;nner sahen. Einer von ihnen war Peters Vater. Die M&auml;nner marchierten ab. Zwei Stunden sp&auml;ter kam ein Wagen zur&uuml;ck, beladen mit ihren Kleidungsst&uuml;cken&#39;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l4egl" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel III, p.133, 159, 210.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s4hjg" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>NRK,&nbsp;inv.nr. 1293, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Fritz Simon, 13 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c797e" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Zie: Czech, Kalendarium, p. 892. Op 7 Oktober 1944 selecteert SS-Lagerarzt Dr. Thilo 20 gevangenen in het mannenquarantainekamp die nog op dezelfde dag worden vergast, Zie: Czech, Kalendarium, p. 897-898.</cite></li>
</ol>
</section>

Only a few scant testimonies have survived about the fate of Herman van Pels. It is thought that Hermann van Pels was murdered in the gas chamber of Auschwitz-Birkenau on 3 October 1944.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
 
In a statement issued in February 1961, the Red Cross said it considered Hermann van Pels to have died on 6 September 1944.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> This would mean that he was gassed immediately upon arrival at Auschwitz-Birkenau. Hermann van Pels, however, was forty-six years old on arrival at Auschwitz-Birkenau and therefore not part of the age group (fifty years and older) that, as a rule (with many exceptions), was immediately selected for the gas chamber.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> 
 
After the war, the Information Bureau of the Netherlands Red Cross tried to map the deportations to Auschwitz and other camps, on the basis&nbsp;of collective reconstruction.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> The Red Cross reconstructed the date of death of missing people from the 3 September 1944 transport who survived the first selection on 6 September 1944, between 1 October 1944 and no later than 15 March 1945. As a result, some sources list 15 March 1945 as the date of death of Hermann van Pels.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> 
 
According to Fritzi Frank, Otto Frank repeatedly stated that Hermann van Pels got through the first selection on 6 September 1944. While working at a subcamp&nbsp;a few weeks later in October or November, he seriously hurt his thumb. He was therefore given Zimmerdienst. There was then a selection that presumably proved fatal for Van Pels.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In another interview Otto Frank also mentions 5 October 1944 as Hermann van Pels&#39; date of death.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

From July 1943 there were no more gassings in Auschwitz I, the camp where Hermann van Pels was imprisoned. If Hermann van Pels was gassed, it happened in Auschwitz II (Auschwitz-Birkenau) where crematoria were in operation until November 1944.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Fritz Simon, a fellow inmate from the 3 September 1944 transport from Westerbork to Auschwitz, stated that he did not see Hermann van Pels again after a selection of people who had Blockschonung (dispensation from work due to a labour disability).<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Based on data from Danuta Czeck&#39;s timeline,&nbsp;2 and 7 October 1944 are possible dates when Hermann van Pels was gassed after selection in Auschwitz-Birkenau. On 2 October 1944, Lagerarzst Thilo carried&nbsp;out a selection in the Quarantine Block, when&nbsp;101 prisoners were selected to be sent to the gas chamber the same night. We know that more prisoners from the 3 September 1944 transport died on that exact date, 3 October 1944.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> It is almost certain that, together with Hermann van Pels, they were killed on that day in one of the gas chambers of Auschwitz-Birkenau. Hermann was 46 years old at the time.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="dc5oz" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007, inv.nr.1293 &ndash; Fritz Simon; Fritz Simon noemt geen datum; In de aantekeningen van Ernst Schnabel: &#39;5.X bald nach Ankunft Selektion. Van Daan selektiert. Grosser kr&auml;ftiger Mann. Beim Graben Hand verstaucht. 3 Tage Stubendienst. Alle Stubendienste wurden selktiert. (&hellip;) Peter sah zu, wie Vater heraufsah, ehe alle abmarchierten. Letzter &auml;ngstlich- verzweifelter Blick&#39;. Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel: Research Schnabel, uitgetypte notities, p. 149 (kopie bij: AFS, afd. Collecties, map research Schnabel). &nbsp;; Uit een interview met Otto Frank in de Duitse krant Welt am Sontag, 4 februari 1979: &#39;Und nie werde ich vergessen, wie der 17j&auml;hrigen Peter van Daan und ich in Auschwitz einen Trupp selektierter M&auml;nner sahen. Einer von ihnen war Peters Vater. Die M&auml;nner marchierten ab. Zwei Stunden sp&auml;ter kam ein Wagen zur&uuml;ck, beladen mit ihren Kleidungsst&uuml;cken&#39;, het gedeelte over de wagen beladen met kledingstukken kan niet kloppen omdat vergassingen in die periode plaatsvinden in Auschwitz-Birkenau en Peter van Pels in Auschwitz I verbleef; Danuta Czechk noemt verschillende mogelijk data begin oktober 1944: Op 2 oktober 1944 voert Lagerarzst Thilo een selectie uit in het Quarantaineblok waar bij 101 gevangenen worden geselecteerd die nog de zelfde nacht naar de gaskamer gaan. Zie: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, p. 892. Op 7 Oktober 1944 selecteert SS-Lagerarzt Dr. Thilo 20 gevangenen in het mannenquarantainekamp die nog op dezelfde dag worden vergast, Zie: Danuta Czech, Kalendarium, p. 897-898.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m6gnw" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NRK, dossier 103586-3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5i9ka" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie: L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red,), Auschwitz. Deel V. De deportatietransporten in 1944, &rsquo;s-Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1953, p. 21.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hq4mr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie noot 3. Zie ook:&nbsp;NRK, dossier 103586-11 en 12: Correspondentie van het Informatiebureau NRK met Mr K. Jansma, oktober 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fo6hg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Het Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland noemt 15 maart 1945 (http://www.joodsmonument.nl/person/476863), evenals Peter Junk &amp; Martina Sellmeyer, Stationen auf dem Weg nach Auschwitz. Entrechtung, Vertreibung, Vernichtung Juden in Osnabr&uuml;ck 1900-1945. Ein Gedenkbuch,&nbsp;Osnabr&uuml;ck:&nbsp;Rasch Verlag Bramsche, 1988, p. 300.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nyuw4" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank-Fonds, Bazel, Fritzi Frank aan Vincent Frank Steiner, 14 december 1990. In de aantekeningen van Ernst Schnabel: &#39;5.X bald nach Ankunft Selektion. Van Daan selektiert. Grosser kr&auml;ftiger Mann. Beim Graben Hand verstaucht. 3 Tage Stubendienst. Alle Stubendienste wurden selktiert. (&hellip;) Peter sah zu, wie Vater heraufsah, ehe alle abmarchierten. Letzter &auml;ngstlich- verzweifelter Blick&#39;. Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel: Research Schnabel, uitgetypte notities, p. 149.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zgt0j" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>&#39;How the end came to Anne Frank&#39; by William Banks verschenen in Bungei Shanju-sha, zonder datum. Uit een interview met Otto Frank in de Duitse krant Welt am Sontag, 4 februari 1979: &#39;Und nie werde ich vergessen, wie der 17 j&auml;hrigen Peter van Daan und ich in Auschwitz einen Trupp selektierter M&auml;nner sahen. Einer von ihnen war Peters Vater. Die M&auml;nner marchierten ab. Zwei Stunden sp&auml;ter kam ein Wagen zur&uuml;ck, beladen mit ihren Kleidungsst&uuml;cken&#39;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l4egl" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel III, p.133, 159, 210.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s4hjg" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>NRK,&nbsp;inv.nr. 1293, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Fritz Simon, 13 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c797e" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Zie: Czech, Kalendarium, p. 892. Op 7 Oktober 1944 selecteert SS-Lagerarzt Dr. Thilo 20 gevangenen in het mannenquarantainekamp die nog op dezelfde dag worden vergast, Zie: Czech, Kalendarium, p. 897-898.</cite></li>
</ol>
</section>

Overlijden Hermann van Pels

Vermoedelijk werd op 3 oktober 1944 Hermann van Pels vermoord in de gaskamer van Auschwitz-Birkenau.

Presumably, Hermann van Pels was murdered in the gas chamber at Auschwitz-Birkenau on 3 October 1944.

Concentratiekamp Auschwitz-Birkenau

De moorden vonden grotendeels plaats in vernietigingskampen in gaskamers en bij massa-executies door Einsatzgruppen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Hierdoor kwamen tussen de 5,1&nbsp;en 6 miljoen Joden om het leven, waarvan 102.000 tot 104.000 Nederlandse Joden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In Oost-Europa werden de Joden grotendeels vermoord tijdens massa-executies, terwijl de West-Europese Joden grotendeels via doorgangskampen werden getransporteerd naar vernietigingskampen in Oost-Europa om daar te worden vergast.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="vazq1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor samenvattende overzichtsartikelen, zie: Koen Smilde, <a href="https://www.annefrank.org/nl/anne-frank/verdieping/wat-is-de-holocaust/" target="_blank">Wat is de Holocaust?</a>, Website Anne Frank Stichting; Kevin Prenger, <a href="https://historiek.net/jodenvervolging-in-nederland-tijdens-de-duitse-bezetting-1940-1945/164332/" target="_blank">Jodenvervolging in Nederland tijdens de Duitse bezetting (1940-1945)</a>, Historiek.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x5n7r" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie o.a.: Jacques Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965; Nanda van der Zee, Om erger te voorkomen. De voorbereiding en uitvoering van de vernietiging van het Nederlandse Jodendom tijdens de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Meulenhoff, 1997;&nbsp;Bob Moore, Slachtoffers en overlevenden. De nazi-vervolging van de Joden in Nederland, Amsterdam: Bakker, 1998;&nbsp; Pim Griffioen &amp; Ron Zeller, Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en Belgi&euml; 1940-1945.&nbsp;Overeenkomsten, verschillen, oorzaken, Amsterdam: Boom, 2011;&nbsp;Carry van Lakerveld &amp; Victor Levie, &#39;Ze doen ons niets&#39;. Vervolging en deportatie van de Joden in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Boom, 2016;&nbsp;Katja Happe, Veel valse hoop. De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Atlas Contact, 2018;&nbsp;Conny Kristel, Boudewijn Smits &amp; Frank van Vree (red.), Jodenvervolging in Nederland 1940-1945 : Wat Loe de Jong schreef over de Sjoa in &#39;Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog&#39;, Laren: Verbum, 2018.</cite></li>
</ol>
</section>

&nbsp;Most of the killings took place in death camps in gas chambers and in mass executions by Einsatzgruppen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;As a result, between 5.1 and 6 million Jews were killed, including 102.000 to 104.000 Dutch Jews.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In Eastern Europe, Jews were largely murdered in mass executions, while Western European Jews were largely transported via transit camps to extermination camps in Eastern Europe to be gassed.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j1qs3" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor samenvattende overzichtsartikelen, zie: Koen Smilde, <a href="https://www.annefrank.org/en/anne-frank/go-in-depth/what-is-the-holocaust/" target="_blank">What is the Holocaust?</a>, Website Anne Frank Stichting; Kevin Prenger, <a href="https://historiek.net/jodenvervolging-in-nederland-tijdens-de-duitse-bezetting-1940-1945/164332/" target="_blank">Jodenvervolging in Nederland tijdens de Duitse bezetting (1940-1945)</a>, Historiek.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sz0sf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie o.a.: Jacques Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965; Nanda van der Zee, Om erger te voorkomen. De voorbereiding en uitvoering van de vernietiging van het Nederlandse Jodendom tijdens de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Meulenhoff, 1997;&nbsp;Bob Moore, Slachtoffers en overlevenden. De nazi-vervolging van de Joden in Nederland, Amsterdam: Bakker, 1998;&nbsp; Pim Griffioen &amp; Ron Zeller, Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en Belgi&euml; 1940-1945.&nbsp;Overeenkomsten, verschillen, oorzaken, Amsterdam: Boom, 2011;&nbsp;Carry van Lakerveld &amp; Victor Levie, &#39;Ze doen ons niets&#39;. Vervolging en deportatie van de Joden in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Boom, 2016;&nbsp;Katja Happe, Veel valse hoop. De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Atlas Contact, 2018;&nbsp;Conny Kristel, Boudewijn Smits &amp; Frank van Vree (red.), Jodenvervolging in Nederland 1940-1945 : Wat Loe de Jong schreef over de Sjoa in &#39;Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog&#39;, Laren: Verbum, 2018</cite></li>
</ol>
</section>

Holocaust

De Holocaust, ook wel Shoah, Shoa of Sjoa genoemd, was de systematische Jodenvervolging en genocide door de nazi's en hun bondgenoten voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

The Holocaust, also called Shoah or Shoa, was the systematic persecution and genocide of Jews by the Nazis and their allies before and during World War II.

Auschwitz-Birkenau (ook Auschwitz II genoemd) was het tweede van de drie grote kampen van het concentratiekampcomplex Auschwitz.

Auschwitz-Birkenau (also called Auschwitz II) was the second of the three major camps of the Auschwitz concentration camp complex.

Frieda Brommet werd op 11 augustus 1925 in Amsterdam geboren en groeide daar op aan de Zuider-Amstellaan 74-I (nu Rooseveltlaan) in de Rivierenbuurt. Haar moeder Rebecca Ritmeester-Brommet (1897-1989) was huisvrouw;&nbsp;haar vader Joel (Jo) Brommet (1896-1945) was etaleur voor onder meer de Bijenkorf.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Frieda ging naar de Dintelschool, op de Dintelstraat 5-7. Daarna ging ze naar de driejarige Handelsschool. Toen ze daar in de derde klas zat, brak de oorlog uit in Nederland en werd ze zich voor het eerst bewust van haar Joods-zijn. Zoals ze later vaak zou zeggen: &lsquo;Op 10 mei werd ik Joods.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Onderduik en verraad</h1>

Na de derde klas ging Frieda op de Tweede Handelsschool verder. Toen ze daar naar de vijfde klas overging, moest ze vanwege de anti-Joodse maatregelen van school en ging ze naar de speciaal voor Joodse leerlingen opgerichte HBS aan de Mauritskade.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Begin juli 1942 kreeg Frieda de oproep om zich te melden voor tewerkstelling. Net als Margot Frank was ze zestien jaar toen ze de oproep kreeg. Frieda&rsquo;s vader kreeg het idee om te doen alsof ze roodvonk had en ging op 14 juli 1942 naar de Zentralstelle en regelde zo uitstel. Onderweg naar huis vanaf de Zentralstelle was er een onverwachte razzia en werd Jo Brommet net als 700 andere Joodse mensen opgepakt. Uiteindelijk wist hij te ontsnappen en besloot hij om met zijn gezin onder te duiken.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

De familie Brommet moest voor het onderduiken grote geldbedragen betalen en kreeg te weinig te eten. In het voorjaar van 1944 werd er daarom besloten een andere oplossing te zoeken. Deze kwam via de dochter van het onderduikgezin. Zij had contacten met een echtpaar dat de familie Brommet tegen betaling naar Zwitserland kon brengen. Maar na het betalen van 15.000 gulden was er geen spoor meer van het echtpaar te bekennen en viel in plaats daarvan op 29 juni 1944 de Sicherheitsdienst (SD)&nbsp;binnen en werd de familie Brommet gearresteerd. De familie Brommet was verraden door twee beruchte&nbsp;infiltranten van de SD: het echtpaar&nbsp;Jeanne Valkenburg<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> en Joop Bom.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Deportatie</h1>

Frieda werd met haar vader en moeder eerst voor verhoor naar de Euterpestraat in Amsterdam gebracht. Daarna werd de familie opgesloten in de gevangenis aan de Weteringschans. Hier ontmoette Frieda de dichtster Rozette (Ronnie) Goldstein - van Cleef (1921-2008), met wie ze goed bevriend raakte. Ze hielp haar om gedichten te schrijven voor de mannen in de gevangenis.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Op 1 juli 1944 kwam Frieda aan in kamp Westerbork. Een maand later werd ook de familie Frank daar binnengebracht en ontmoetten ze elkaar in de stafbarak.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;De familie Brommet en de familie Frank woonden voor de onderduiktijd dichtbij elkaar en kenden elkaar uit de buurt.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Net als de familie Frank kwam Frieda met haar moeder bij de batterijen te werken.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Op 3 september 1944 werd Frieda samen met haar ouders, net als de onderduikers uit het Achterhuis, op transport gesteld naar Auschwitz. Bij de selectie op de Rampe zag ze haar vader voor het laatst. Na de registratie werden de vrouwen kaalgeschoren en kregen ze een nummer op hun arm getatoe&euml;erd. Het nummer van Frieda was A25080, dat van haar moeder A25079. Eenmaal in het kamp van Auschwitz-Birkenau moest Frieda net als haar moeder dwangarbeid verrichten. Ze sjouwden stenen van de ene kant, naar de andere kant van het kamp en weer terug. Ronnie van Cleef schreef er voor haar een gedicht over.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

​Na haar aankomst in Auschwitz-Birkenau&nbsp;kwam Frieda Brommet al snel in het Kr&auml;tzeblock terecht. Ronnie van Cleef was daar al opgenomen met roodvonk, Frieda raakte ook besmet en kwam met haar en de zusjes Frank in het Kr&auml;tzeblock. De omstandigheden in het Kr&auml;tzeblock waren slecht. Om hun dochters te helpen, groeven de moeder van Frieda Brommet en Edith Frank, geholpen door Lenie de Jong, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te geven.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Frieda herinnerde zich hoe zij door het gat te eten kreeg:

<blockquote>&#39;&#39;En in die periode dat Ronnie en ik daar samen waren is het zo dat mijn moeder en mevrouw Frank, Edith, een soort koppel vormden. Omdat zij samen dingen hebben gestolen die ze&hellip; Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; (...)&nbsp;En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne. (&hellip;).&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

In het Kr&auml;tzeblock werd Frieda snel nog zieker, ze kreeg tyfus, Durchfall (diaree) en uiteindelijk ook pleuritis. Ze kwam zo in verschillende ziekenbarakken terecht en werd herenigd met haar moeder die ook ziek was geworden. Half januari 1945 werd Auschwitz ontruimd voor het naderende Sovjetleger. Frieda en haar moeder blijven in de ziekenbarak achter en werden op&nbsp;27 januari 1945 door het Sovjetleger bevrijd.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<h1>Na de bevrijding</h1>

Het duurde&nbsp;maanden voordat Frieda hersteld was van de ziektes die ze in Auschwitz had opgelopen. Ze wijdde zich dan ook de eerste jaren na de oorlog aan haar herstel en daarnaast aan het volgen van verschillende cursussen en avondgymnasium. Ook kreeg ze werk als telefoniste dat ze liggend kon uitvoeren terwijl ze herstelde.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;in januari 1951 trouwede ze met Herman Samuel Menco (1925-2002), die ook Auschwitz had overleefd.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Ze kregen samen twee zoons.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Over haar oorlogservaringen vertelde Frieda later op scholen en in interviews. Ze zei daarover: &lsquo;Wat ik vandaag de dag nog kan doen, tegen onverschilligheid en tegen onrechtvaardigheid. Dat is voor mij de basis van alles.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-4" rel="footnote">[2]</a>

Op 15 maart 2011 was Frieda in het Anne Frank Huis bij de opening van de tentoonstelling Margot, zus van Anne.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Amsterdam, Zuider-Amstellaan 74-I (tot de zomer &#39;42);<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Tilburg (mei-juni&#39;&nbsp;45);<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Amsterdam,&nbsp;Henry Polaklaan 8-10&nbsp;(zomer &#39;45); Henry Polaklaan 27II (24 mrt &#39;47).<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wx9hq" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007,&nbsp;p. 7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dvdxj" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-2-4">d</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12-februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0mxpf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Vanaf het school jaar 1941/1942 moesten Joodse leerlingen naar een aparte Joodse school. Zie: Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/444204/joodsche-5-jarige-hbs-oorspronkelijk-mauritskade-amsterdam" target="_blank">Joodsche 5-jarige HBS oorspronkelijk Mauritskade Amsterdam</a>; Van Liempt, Frieda, p. 19; AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5qcuq" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 27-29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nek64" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Voor Valkenburg, zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Adriana_Valkenburg" target="_blank">Adriana Valkenburg</a>;&nbsp;Marie-C&eacute;cile van Hintum,&nbsp;<a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Valkenburg" target="_blank">Valkenburg, Adriana</a>, in:&nbsp;Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.</cite></li>
	<li data-footnote-id="py63y" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Frieda zou na de oorlog in het proces tegen dit echtpaar getuigen. Van Liempt, Frieda, p. 35-38, 85-87. Zie ook: Joods monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/600848/verraad" target="_blank">Verraad</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3k5r1" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Frieda Brommet zat net als de familie Frank in strafbarak 67. Het Nederlandsche Rode Kruis (NRK), Den Haag: <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130267989?s=Frieda%20Brommet&amp;t=2574865&amp;p=0" target="_blank">Kaart Frieda Brommet</a>,</cite></li>
	<li data-footnote-id="dpi8s" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda,&nbsp;p. 45-46.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xcvse" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Van Liempt,&nbsp;Frieda, p. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6097m" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010; Van Liempt, Frieda, p. 58.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oiimu" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 60-62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7sww4" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari -2010. Van Liempt, Frieda, p. 63-67.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r7r7t" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p.83.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2n5lo" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Voor Herman Menco, zie: Stolpersteine Dordrecht:<a href="https://www.stolpersteine-dordrecht.nl/het_voorbije_joodse_dordrecht_Herman_Menco.html" target="_blank"> Feyenoordfan en Auschwitzoverlevende Herman Menco werd in Dordts bejaardenhuis opgepakt</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b8177" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 90-91.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m5g5r" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Website Anne Frank Stichting:&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/over-ons/nieuws-en-pers/nieuws/2019/2/25/memoriam-frieda-menco-brommet/" target="_blank">In memoriam Frieda Menco-Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e6omf" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/362370/frieda-menco-brommet" target="_blank">Frieda Menco-Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l8dt1" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Politierapporten &#39;40-&#39;45, Archiefnummer&nbsp;5225,&nbsp;inventarisnummer&nbsp;6650.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hnue6" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 79-81.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9a98c" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer&nbsp; 30238): Archiefkaart Rebecca Ritmeester.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Frieda Brommet was born on 11 August 1925 in Amsterdam, where she grew up at&nbsp;Zuider-Amstellaan 74-I (now Rooseveltlaan) in the Rivierenbuurt neighbourhood. Her mother Rebecca Ritmeester-Brommet (1897-1989) was a housewife; her father Joel (Jo) Brommet (1896-1945) was a window dresser for De Bijenkorf, among others.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Frieda went to the Dintel School, at 5-7 Dintelstraat. After that, she went to the three-year Trade School. When she was in the third grade there, the war broke out in the Netherlands and she became aware of her Jewishness for the first time. As she would often say later: &quot;On 10 May, I became Jewish.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Hiding and betrayal</h1>

After the third grade, Frieda continued at the Secondary Trade School. When she transferred there to the fifth grade, she had to leave school because of anti-Jewish measures and went to the HBS School on Mauritskade, which was specially set up for Jewish students.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In early July 1942, Frieda received a call-up to report for labour. Like Margot Frank, she was 16 when she received the call-up. Frieda&#39;s father got the idea of faking scarlet fever and went to the Zentralstelle on 14 July 1942, arranging a postponement. On the way home from the Zentralstelle, there was an unexpected raid and Jo Brommet was rounded up, along with 700 other Jewish people. He eventually managed to escape and decided to go into hiding with his family.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

The Brommet family had to pay large sums of money for hiding and were not given enough to eat. In the spring of 1944, it was therefore decided to find another solution. This came through the daughter of the family hiding them. She had contacts with a couple who could take the Brommet family to Switzerland for a fee. But after paying 15,000 guilders, there was no trace of the couple and instead, on 29 June 1944, the Sicherheitsdienst (SD) raided the house and the Brommet family was arrested. The Brommet family had been betrayed by two notorious SD infiltrators: married couple Jeanne Valkenburg<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> and Joop Bom.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Deportation</h1>

Frieda was first taken with her father and mother to Euterpestraat in Amsterdam for interrogation. The family was then detained in the prison on Weteringschans. Here Frieda met the poet Rozette (Ronnie) Goldstein-van Cleef (1921-2008), with whom she became good friends. She helped her write poems for the men in prison.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

On 1 July 1944, Frieda arrived at Camp Westerbork. A month later, the Frank family was also brought there and they met in the staff barracks.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Before going into hiding, the Brommet family and the Frank family lived close together and knew each other from the neighbourhood.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Like the Frank family, Frieda and her mother were put to work on the batteries.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

On 3 September 1944, Frieda was put on a transport to Auschwitz with her parents, like the people from the Secret Annex. At the selection at the Rampe, she saw her father for the last time. After registration, the women were shaved bald and had a number tattooed on their arm. Frieda&#39;s number was A25080, her mother&#39;s A25079. Once in the Auschwitz-Birkenau camp, Frieda, like her mother, had to perform forced labour. They lugged stones from one side of the camp&nbsp;to the other side, and back again. Ronnie van Cleef wrote a poem for her about it.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

After her arrival in Auschwitz-Birkenau, Frieda Brommet soon found herself in the Kr&auml;tzeblock. Ronnie van Cleef had already been admitted there with scarlet fever; Frieda also became infected and was put in the Kr&auml;tzeblock with her and the Frank sisters. Conditions in the Kr&auml;tzeblock were bad. To help their daughters, Frieda Brommet and Edith Frank&#39;s mother, and helped by Lenie de Jong, dug a hole somewhere along&nbsp;the side of the hut to give food to the children.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Frieda recalled how she was fed through the hole:

<blockquote>&#39;&#39;And during that period when Ronnie and I were there together, the thing is that my mother and Mrs Frank, Edith, formed a kind of couple. Because together they stole things they ... They dug a hole together. (...) One day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout, &#39;Frieda! Frieda!&#39; (...) And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has been put on a transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I am giving it to you now through the hole and you have to share it between the four of you.&#39; And that four was with Margot and Anne (...).&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

In the Kr&auml;tzeblock, Frieda soon became even sicker, contracting typhus&nbsp;fever, Durchfall (diarrhoea) and eventually pleurisy. She thus ended up in several infirmary huts&nbsp;and was reunited with her mother who had also fallen ill. In mid-January 1945, Auschwitz was cleared for the approaching Soviet army. Frieda and her mother remained in the infirmary hut&nbsp;and were liberated by the Soviet army on 27 January 1945.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<h1>After liberation</h1>

It took Frieda months to recover from the illnesses she contracted in Auschwitz. She therefore devoted the first years after the war to her recovery, as well as attending various courses and evening grammar school. She also got work as a telephone operator, which she could perform lying down while recovering.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> In January 1951, she married Herman Samuel Menco (1925-2002), who had also survived Auschwitz.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> They had two sons together.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Frieda later recounted her war experiences in schools and in interviews. She said about this: &quot;What I can still do today, against indifference and against injustice. For me, that is the basis of everything.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-4" rel="footnote">[2]</a>

On 15 March 2011, Frieda was at the Anne Frank House for the opening of the exhibition Margot, sister of Anne.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Addresses: Amsterdam, Zuider-Amstellaan 74-I (until summer &#39;42);<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Tilburg (May-June &#39;45);<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> Amsterdam, Henry Polaklaan 8-10 (summer &#39;45); Henry Polaklaan 27II (24 Mar &#39;47).<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wx9hq" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007,&nbsp;p. 7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dvdxj" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-2-4">d</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12-februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0mxpf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Vanaf het school jaar 1941/1942 moesten Joodse leerlingen naar een aparte Joodse school. Zie: Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/444204/joodsche-5-jarige-hbs-oorspronkelijk-mauritskade-amsterdam" target="_blank">Joodsche 5-jarige HBS oorspronkelijk Mauritskade Amsterdam</a>; Van Liempt, Frieda, p. 19; AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5qcuq" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 27-29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u5h2i" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Voor Valkenburg, zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Adriana_Valkenburg" target="_blank">Adriana Valkenburg</a>;&nbsp;Marie-C&eacute;cile van Hintum,&nbsp;<a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Valkenburg" target="_blank">Valkenburg, Adriana</a>, in:&nbsp;Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.</cite></li>
	<li data-footnote-id="py63y" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Frieda zou na de oorlog in het proces tegen dit echtpaar getuigen. Van Liempt, Frieda, p. 35-38, 85-87. Zie ook Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/en/page/600848/verraad" target="_blank">Verraad</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3k5r1" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Frieda Brommet zat net als de familie Frank in strafbarak 67. Het Nederlandsche Rode Kruis (NRK), Den Haag: <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130267989?s=Frieda%20Brommet&amp;t=2574865&amp;p=0" target="_blank">Kaart Frieda Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dpi8s" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda,&nbsp;p. 45-46.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xcvse" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Van Liempt,&nbsp;Frieda, p. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6097m" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010; Van Liempt, Frieda, p. 58.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oiimu" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 60-62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7sww4" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari -2010. Van Liempt, Frieda, p. 63-67.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r7r7t" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 83.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c3pqj" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Voor Herman Menco, zie: Stolpersteine Dordrecht:<a href="https://www.stolpersteine-dordrecht.nl/het_voorbije_joodse_dordrecht_Herman_Menco.html" target="_blank"> Feyenoordfan en Auschwitzoverlevende Herman Menco werd in Dordts bejaardenhuis opgepakt</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b8177" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 90-91.</cite></li>
	<li data-footnote-id="p3won" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Website Anne Frank Stichting:&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/over-ons/nieuws-en-pers/nieuws/2019/2/25/memoriam-frieda-menco-brommet/" target="_blank">In memoriam Frieda Menco-Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e6omf" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/en/page/362370/frieda-menco-brommet" target="_blank">Frieda Menco-Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l8dt1" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Politierapporten &#39;40-&#39;45, Archiefnummer&nbsp;5225,&nbsp;inventarisnummer&nbsp;6650.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hnue6" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 79-81.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9a98c" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer&nbsp; 30238): Archiefkaart Rebecca Ritmeester.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Frieda Brommet, zonder datum. Foto afkomstig van Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

Frieda Brommet_HCKW

Frieda Brommet, ongedateerd

Frieda Brommet kende de familie Frank uit de buurt en had contact met hen in verschillende concentratiekampen. Samen met Anne en Margot Frank lag ze enige tijd in de Schurftbarak in Auschwitz.

Frieda Brommet knew the Frank family from the neighbourhood and had contact with them in the various concentration camps. Together with Anne and Margot Frank, she spent some time in the scabies barrack in Auschwitz.

Frieda Menco - Brommet

De acht onderduikers uit het Achterhuis ontmoetten in Westerbork allerlei bekende en nieuwe mensen die na de oorlog getuigden over hun ontmoetingen met Anne, Margot, Edith,&nbsp;Otto, Peter, Hermann, Auguste of&nbsp;Fritz. E&eacute;n van hen was Leentje (Lenie) de Jong - van Naarden.

Lenie van Naarden werd op 18 juli 1915 geboren in Amsterdam.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Het gezin Van Naarden bestond uit vader Wolf van Naarden (1877-1943), moeder Netje van Naarden-Meijer (1883-1943), broer Louis van Naarden (1908-1994) en zus Judith Lena Halberstadt-van Naarden (1909-1964).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het gezin woonde tot 1927 in Zandvoort, waarna het naar de Tugelaweg 127-II in Amsterdam verhuisde.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Het gezin was praktiserend Joods en ging naar de synagoge in Zandvoort. Ook kregen de kinderen Van Naarden ieder joodse les van een leraar uit Haarlem.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Na het afronden van de MULO werkte Lenie vanaf haar zeventiende bij het hoofdkantoor van de HEMA. Rond juli 1942 werden daar alle Joodse werknemers ontslagen, zo ook Lenie en haar aanstaande man die ze bij de HEMA had leren kennen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op 5 augustus 1942 trouwde Lenie van Naarden met Philip Felix de Jong (1913-1972) in Amsterdam. &nbsp;Dit mocht niet meer bij het stadhuis, dus trouwden ze in het gebouw van de joodse gemeente op de Plantage Parklaan 9.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Onderduik</h1>

Begin 1943 dook het stel samen onder bij een neef van Lenie&rsquo;s man in Den Haag. Daar verbleven ze tot ze ind 1943&nbsp;verraden werden. Lenie en haar man gingen met de trein naar Amsterdam waar ze tijdelijk bij vrienden konden onderduiken. Vandaaruit werd een onderduikadres in Friesland geregeld. Vanaf maart of april 1944 waren ze ondergedoken bij een arbeidersgezin met twee kinderen. Begin augustus 1944 werd het huis verraden en werden Lenie, haar man en de man van het onderduikgezin gearresteerd.

De ouders van Lenie waren al op 21 mei 1943 om het leven gebracht in kamp Sobibor.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Deportatie</h1>

Via Lemmer, Leeuwarden en Assen, kwamen Lenie en Philip van Naarden op 12 augustus 1944 in kamp Westerbork aan. Daar werden ze gerekend tot strafgevallen en kwamen ze, net als de familie Frank, in strafbarak 67 terecht.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Ze werden tewerkgesteld bij de batterijen. In Westerbork ontmoetten ze voor het eerst de familie Frank. Philip had daar al goed contact met Otto Frank;&nbsp;het contact tussen Lenie en Edith Frank kwam later in Auschwitz tot stand.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

Op 3 september 1944 gingen Lenie en haar man net als de familie Frank op transport naar Auschwitz.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Na een reis van drie dagen kwamen ze in de nacht van 5 op 6 september 1944 aan in Auschwitz-Birkenau. De vrouwen werden kaalgeschoren en kregen een nummer getatoe&euml;erd. Lenie kreeg het nummer&nbsp;A25145.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Ze herinnerde zich dat ze dwangarbeid moest verrichten en daarbij stenen van de ene plek naar de andere plek moest sjouwen, die een andere groep weer terug moest sjouwen&nbsp;naar het begin.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In Auschwitz vormde ze een groepje met een tiental andere Nederlandse vrouwen, onder wie Bloeme Emden en Ronnie Goldstein - van Cleef. Na de oorlog verklaarde Lenie dat ze het zonder dit groepje niet zou hebben gered.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Lenie verbleef in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot Frank. Na hun aankomst in Auschwitz-Birkenau&nbsp;verbleven Anne en Margot vanwege schurft tijdelijk in het zogenaamde Kr&auml;tzeblock &ndash; de barak voor schurftlijders. De omstandigheden in het Kr&auml;tzeblock waren slecht. Om haar dochters te helpen, groef Edith met hulp van Lenie en Rebecca Brommet - Ritmeester, wiens dochter ook in het Kr&auml;tzeblock lag, ergens aan de zijkant van de barak een gat waardoor ze eten aan de kinderen gaven.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Rond eind oktober 1944 ging Lenie net als 50 andere Nederlandse vrouwen opnieuw op transport. Ditmaal naar een Arbeitslager in Libau, Opper-Silezi&euml;, waar ze dwangarbeid moesten verrichten. De omstandigheden waren slecht vanwege het zware werk en het koude weer. Op 8 mei 1945 werd Lenie door het Sovjetleger bevrijd.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Na de bevrijding keerde&nbsp;ze samen met het groepje Nederlandse vrouwen&nbsp;terug naar Nederland, waar ze in juli 1945 aankwamen. Lenie ging na aankomst naar een adres waar ze met haar man had afgesproken naar toe te gaan als ze het zouden overleven. Daar zat Philip al op haar te wachten. Hij had net als Otto Frank Auschwitz overleefd en was tegelijk met Otto naar Nederland teruggereisd.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Zandvoort; Tugelaweg 127-II, Amsterdam (aug &#39;27); Lekstraat 162-I (jul &#39;45), Stadionweg 214-II (aug &#39;45), UIterwaardestraat 142hs (jun &#39;48), Jekerstraat 63-I (feb &#39;63), Rondeel 29 (sep &#39;90).&nbsp;

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7wnxr" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaartem (toegangsnummer 30408): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/64293997-739d-4b0a-aeca-b351f9386309?person=9853342f-0b04-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Persoonskaart Leentje van Naarden</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6vnxm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333f2-5b0b-56a3-e053-b784100ade19?person=985333f2-5b0c-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Wolf van Naarden</a>; <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333e2-7a3a-56a3-e053-b784100ade19?person=985333e2-7a3b-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Netje Meijer</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hgf3q" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mf3il" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interviews Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010; Stefan Vermeulen, De slag om Hema. Hoe een nationaal icoon werd uitgekleed, Amsterdam: Prometheus, 2020.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jupu7" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988,&nbsp;p. 149; Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/" target="_blank">Plantage Parklaan</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="guldb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154; Arolsen Archives - Internatiobal Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313369?s=Leentje%20van%20Naarden&amp;t=2574889&amp;p=0" target="_blank">Kaart &nbsp;Leentje de Jong-van Naarden</a>; Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 84.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sg5pe" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 156-157; Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 84; Arolsen Archives: Kaart Leentje de JOng-van Naarden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hw493" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 149-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uml41" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 165.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v129t" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 175.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r3nrw" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden,&nbsp;p. 166-167. AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12-februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fm7gq" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 171-174.</cite></li>
	<li data-footnote-id="25aj4" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 174-175.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

The eight people from the Secret Annex met all sorts of familiar and new people in Westerbork who testified after the war about their encounters with Anne, Margot, Edith, Otto, Peter, Hermann, Auguste or Fritz. One of them was Leentje (Lenie) de Jong-van Naarden.

Lenie van Naarden was born in Amsterdam on 18 July 1915.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The van Naarden family consisted of father Wolf van Naarden (1877-1943), mother Netje van Naarden-Meijer (1883-1943), brother Louis van Naarden (1908-1994) and sister Judith Lena Halberstadt-van Naarden (1909-1964).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The family lived in Zandvoort until 1927, after which they moved to Tugelaweg 127-II in Amsterdam.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a> The family were&nbsp;practising Jews and attended synagogue in Zandvoort. The Van Naarden children also each received Jewish lessons from a teacher from Haarlem.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

After completing MULO school, Lenie worked at the HEMA head office from the age of seventeen. Around July 1942, all Jewish employees there were fired, including Lenie and her husband-to-be, whom she had met at HEMA.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On 5 August 1942, Lenie van Naarden married Philip Felix de Jong (1913-1972) in Amsterdam. This was no longer allowed at the town hall, so they married in the Jewish community building at Plantage Parklaan 9.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>In hiding</h1>

In early 1943, the couple went into hiding together with a cousin of Lenie&#39;s husband in The Hague. They stayed there until they were betrayed in late 1943. Lenie and her husband took the train to Amsterdam, where they were able to go into hiding temporarily with friends. From there, a hiding address in Friesland was arranged. From March or April 1944, they were in hiding with a working-class family with two children. In early August 1944, the house was betrayed and Lenie, her husband and the husband of the family providing the hiding place were arrested.

Lenie&#39;s parents had already been killed at Camp Sobibor on 21 May 1943.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Deportation</h1>

Lenie and Philip van Naarden arrived at Camp Westerbork, via Lemmer, Leeuwarden and Assen, on 12 August 1944. There they were designated as punishment cases and, like the Frank family, ended up in punishment hut 67.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> They were put to work on&nbsp;the batteries. In Westerbork, they met the Frank family for the first time. Philip already had good contact with Otto Frank there; contact between Lenie and Edith Frank was established later in Auschwitz.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

On 3 September 1944, Lenie and her husband were put on a transport to Auschwitz, along with the Frank family.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> After a three-day journey, they arrived in Auschwitz-Birkenau on the night of 5-6 September 1944. The women were shaved bald and tattooed with a number. Lenie was issued the number A25145.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> She remembered having to perform forced labour, lugging stones from one place to another, which another group then had to lug back to the beginning.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In Auschwitz, she formed a group with about a dozen other Dutch women, including Bloeme Emden and Ronnie Goldstein-van Cleef. After the war, Lenie stated that she would not have made it without this little group.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Lenie stayed in the same hut as Edith, Anne and Margot Frank. After their arrival in Auschwitz-Birkenau, Anne and Margot contracted scabies, and were put temporarily in the Kr&auml;tzeblock&nbsp;-&nbsp;the hut for scabies sufferers. Conditions in the Kr&auml;tzeblock were poor. To help her daughters, Edith, with the help of Lenie and Rebecca Brommet-Ritmeester, whose daughter was also in the Kr&auml;tzeblock, dug a hole somewhere along&nbsp;the side of the hut through which they gave food to the children.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Around the end of October 1944, Lenie, like 50 other Dutch women, was put on a transport again. This time to an Arbeitslager in Libau, Upper Silesia, where they had to perform forced labour. Conditions were bad because of the hard work and cold weather. On 8 May 1945, Lenie was liberated by the Soviet army.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

After the liberation, she and the group of Dutch women returned to the Netherlands, where they arrived in July 1945. Upon arrival, Lenie went to an address she had agreed with her husband to go to if they survived. There, Philip was already waiting for her. Like Otto Frank, he had survived Auschwitz and had travelled back to the Netherlands at the same time as Otto.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Source&nbsp;personal data.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a> Addresses: Zandvoort; Tugelaweg 127-II, Amsterdam (Aug &#39;27); Lekstraat 162-I (Jul &#39;45), Stadionweg 214-II (Aug &#39;45), UIterwaardestraat 142hs (Jun &#39;48), Jekerstraat 63-I (Feb &#39;63), Rondeel 29 (Sep &#39;90).

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7wnxr" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaartem (toegangsnummer 30408): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/64293997-739d-4b0a-aeca-b351f9386309?person=9853342f-0b04-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Persoonskaart Leentje van Naarden</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6vnxm" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333f2-5b0b-56a3-e053-b784100ade19?person=985333f2-5b0c-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Wolf van Naarden</a>; <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333e2-7a3a-56a3-e053-b784100ade19?person=985333e2-7a3b-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Netje Meijer</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hgf3q" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mf3il" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interviews Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010; Stefan Vermeulen, De slag om Hema. Hoe een nationaal icoon werd uitgekleed, Amsterdam: Prometheus, 2020.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jupu7" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988,&nbsp;p. 149; Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/plantage-parklaan/" target="_blank">Plantage Parklaan</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="guldb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden.&nbsp;p. 152-154; Arolsen Archives - Internatiobal Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130313369?s=Leentje%20van%20Naarden&amp;t=2574889&amp;p=0" target="_blank">Kaart Leentje de Jong-van Naarden</a>; Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 84.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sg5pe" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 156-157; Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 84; Arolsen Archives: Kaart Leentje de JOng-van Naarden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hw493" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 149-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uml41" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 165.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v129t" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 175.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r3nrw" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden,&nbsp;p. 166-167. AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12-februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fm7gq" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 171-174.</cite></li>
	<li data-footnote-id="25aj4" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 174-175.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Lenie de Jong - van Naarden

Persoonsbewijs van Lenie de Jong - van Naarden

Lenie de Jong - van Naarden leerde de familie Frank in Westerbork kennen. In Auschwitz hielp ze Edith Frank met het graven van een gat waardoor ze Anne en Margot eten kon geven in de ziekenbarak.

Lenie de Jong-van Naarden met the Frank family in Westerbork. In Auschwitz, she helped Edith Frank dig a hole through which she could feed Anne and Margot in the infirmary hut.

Na twee jaar onderduik werd de familie Brommet verraden door twee beruchte&nbsp;infiltranten van de SD: het echtpaar&nbsp;Jeanne Valkenburg<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> en Joop Bom. Het echtpaar zei&nbsp;tegen betaling van duizenden guldens de familie naar Zwitserland over te kunnen&nbsp;brengen. Maar na het betalen van 15.000 gulden was er geen spoor meer van het echtpaar te bekennen en&nbsp;in plaats daarvan vond op 29 juni 1944 een inval van de SD&nbsp;plaats waarbij de familie Brommet werd gearresteerd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;

Op 1 juli 1944 kwam Rebecca samen met haar man Jo&euml;l en dochter Frieda aan in kamp Westerbork. Een maand later werd ook de familie Frank daar binnen gebracht en ontmoetten ze elkaar in de stafbarak. De familie Brommet en de familie Frank woonden voor de onderduik dichtbij elkaar en kenden elkaar uit de buurt.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Net als de vrouwen Frank kwam Rebecca met haar dochter Frieda bij de batterijen te werken.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op 3 september 1944 werd Rebecca samen met haar dochter op transport gesteld naar Auschwitz. Ook de familie Frank moest met dit transport mee. Bij aankomst in Auschwitz op 6 september 1944 werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden. Rebecca schreef in 1945 aan haar broer:&nbsp;

<blockquote>&#39;Wij werden van de mannen gescheiden. Jo vloog nog op mij af om mij te zoenen. Het was helaas voor het laatst.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

Rebecca kreeg bij aankomst&nbsp;het nummer A25079,&nbsp;dochter Frieda A25080. Net als de vrouwen Frank kwamen Rebecca en Frieda&nbsp;vervolgens in het Frauenblock 29 terecht. Al snel kreeg&nbsp;dochter Frieda roodvonk en belandde ze in het&nbsp;Kr&auml;tzeblock. Daar kwam ze de zusjes Frank tegen, die al eerder in het&nbsp;Kr&auml;tzeblock terecht waren gekomen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

De omstandigheden in het Kr&auml;tzeblock waren slecht. Om hun dochters te helpen groeven&nbsp;Rebecca&nbsp;en Edith Frank,&nbsp;geholpen door Lenie de Jong-van Naarden, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te kunnen geven.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Dochter Frieda herinnerde zich hoe zij door het gat extra eten kreeg:

<blockquote>&#39;En in die periode dat Ronnie [van Cleef] en ik daar samen waren is het zo dat mijn moeder en mevrouw Frank, Edith, een soort koppel vormden. Omdat zij samen dingen hebben gestolen die ze&hellip; Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; [&hellip;] En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne. (&hellip;).<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a></blockquote>

Eind oktober werden Ronnie van Cleef en de zusje Frank uit het Kr&auml;tzeblock ontslagen. Frieda Brommet bleef alleen in het&nbsp;Kr&auml;tzeblock, maar toen Rebecca ook ziek werd, werden moeder en dochter weer herenigd. Omdat ze beiden aan Durchfall (diarree) lijden werden ze overgebracht naar het speciale&nbsp;Durchfall-lager. Daar werd Rebecca iets beter, maar haar dochter steeds zieker. Toen de Duitsers in januari 1945 het kamp&nbsp;ontruimden vanwege de naderende geallieerde troepen,&nbsp;moesten moeder en dochter eigenlijk mee op dodenmars, maar door de zieke Frieda bleven ze uiteindelijk samen achter in de ziekenbarak. Daar werden ze eind januari 1945 door het Sovjetleger&nbsp;bevrijd.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Frieda vertelde na de oorlog:&nbsp;

<blockquote>&#39;Alleen had ik het niet overleefd. Alleen k&oacute;n je het niet overleven. Mijn moeder heeft mij fysiek helpen overleven, en ik heb haar mentaal laten overleven. (...)&#39;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;</blockquote>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Amsterdam,&nbsp;Amstellaan 74-I (8 dec&nbsp;1942); Henry Polaklaan 8-10 (mei 1945); Henry Polaklaan 27II (24 mrt 1947); Brooklyn (Verenigde Staten), 423 street 83 (10 apr 1947); Amsterdam,&nbsp;Louise de Colignystraat 29I (22 juli 1960); Bussum, Ceintuurbaan 281 (26 sept 1979).<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="dxv91" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor Valkenburg, zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Adriana_Valkenburg" target="_blank">Adriana Valkenburg</a>;&nbsp;Marie-C&eacute;cile van Hintum,&nbsp;<a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Valkenburg" target="_blank">Valkenburg, Adriana</a>, in:&nbsp;Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zeewt" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork,&nbsp;Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 35-38; Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/600848/verraad" target="_blank">Verraad</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jzzyi" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda,&nbsp;p. 45-46.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j7rnl" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri4bo" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Geciteerd in Van Liempt, Frieda, p. 56.</cite></li>
	<li data-footnote-id="27kma" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 57, 60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1tr5b" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne&nbsp;Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2i0sb" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h563g" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 63-69.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9uavh" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p.66.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tetmd" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Rebecca Ritmeester; Joods Monumenet:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/327284/rebecca-brommet-ritmeester" target="_blank">Rebecca Brommet-Ritmeester</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="942wp" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Rebecca Ritmeester.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

After two years in hiding, the Brommet family was betrayed by two notorious SD infiltrators: married couple Jeanne Valkenburg<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> and Joop Bom. The couple said they could transfer the family to Switzerland on payment of thousands of guilders. But after paying 15,000 guilders, there was no trace of the couple and instead, on 29 June 1944, an SD raid took place in which the Brommet family was arrested.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

On 1 July 1944, Rebecca arrived at Camp Westerbork with her husband Jo&euml;l and daughter Frieda. A month later, the Frank family was also brought in there and they met in the staff barracks. The Brommet family and the Frank family lived close to each other before going into hiding and knew each other from the neighbourhood.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Like the Frank women, Rebecca was put to work on the batteries with her daughter Frieda.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On 3 September 1944, Rebecca and her daughter were transported to Auschwitz. The Frank family was also put on&nbsp;this transport. Upon arrival at Auschwitz on 6 September 1944, the men and women were separated. Rebecca wrote to her brother in 1945:

<blockquote>&#39;We were separated from the men. Jo still flew at me to kiss me. It was unfortunately for the last time.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

Rebecca was given the number A25079 on arrival, daughter Frieda A25080. Like the women Frank, Rebecca and Frieda then ended up in Frauenblock 29. Soon daughter Frieda contracted scarlet fever and ended up in the Kr&auml;tzeblock. There she met the Frank sisters, who were already in the Kr&auml;tzeblock.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Conditions in the Kr&auml;tzeblock were poor. To help their daughters, Rebecca and Edith Frank, helped by Lenie de Jong-van Naarden, dug a hole somewhere along the side of the hut to give food to the children.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Daughter Frieda recalled how she got extra food through the hole:

<blockquote>&#39;And during that period when Ronnie [van Cleef] and I were there together, my mother and Mrs Frank, Edith, formed a kind of couple. Because together they stole things they ... They dug a hole together. (...) One day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout, &#39;Frieda! Frieda!&#39; [...] And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones left in the camp now. We have been hiding because the group has been put on a transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I am giving it to you now through the hole and you have to share it between the four of you.&#39; And that four was with Margot and Anne (...).<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a></blockquote>

At the end of October, Ronnie van Cleef and sister Frank were discharged from the Kr&auml;tzeblock. Frieda Brommet remained alone in the Kr&auml;tzeblock, but when Rebecca also fell ill, mother and daughter were reunited. As they both suffered from Durchfall (diarrhoea), they were transferred to the special Durchfall-lager. There Rebecca improved slightly, but her daughter got sicker and sicker. When the Germans evacuated the camp in January 1945 because of the approaching Allied troops, mother and daughter were actually supposed to join the death march, but because of sick Frieda, they were eventually left together in the sick barracks. There they were liberated by the Soviet army in late January 1945.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Frieda recounted after the war:

<blockquote>&#39;Alone I would not have survived. Alone you couldn&#39;t have survived. My mother helped me survive physically, and I helped her survive mentally. (...)&#39;<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a></blockquote>

Source personal data.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Addresses: Amsterdam, Amstellaan 74-I (8 Dec 1942); Henry Polaklaan 8-10 (May 1945); Henry Polaklaan 27II (24 Mar 1947); Brooklyn (USA), 423 street 83 (10 Apr 1947); Amsterdam, Louise de Colignystraat 29I (22 July 1960); Bussum, Ceintuurbaan 281 (26 Sept 1979).<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="kd1ja" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor Valkenburg, zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Adriana_Valkenburg" target="_blank">Adriana Valkenburg</a>;&nbsp;Marie-C&eacute;cile van Hintum,&nbsp;<a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Valkenburg" target="_blank">Valkenburg, Adriana</a>, in:&nbsp;Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zeewt" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork,&nbsp;Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 35-38; Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/600848/verraad" target="_blank">Verraad</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jzzyi" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda,&nbsp;p. 45-46.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j7rnl" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri4bo" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Geciteerd in Van Liempt, Frieda, p. 56.</cite></li>
	<li data-footnote-id="27kma" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 57, 60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1tr5b" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne&nbsp;Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2i0sb" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h563g" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 63-69.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9uavh" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p.66.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tetmd" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Rebecca Ritmeester; Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/327284/rebecca-brommet-ritmeester" target="_blank">Rebecca Brommet-Ritmeester</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="942wp" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Rebecca Ritmeester.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Rebecca Brommet-Ritmeester was de moeder van Frieda Brommet, die met Anne en Margot Frank in het Krätzeblock van Auschwitz-Birkenau lag.

Rebecca Brommet-Ritmeester was the mother of Frieda Brommet, who was with Anne and Margot Frank in Auschwitz-Birkenau's Krätzeblock.

Rebecca Brommet - Ritmeester

Rozette (Ronnie) van Cleef werd op 28 juni 1921 geboren in Amersfoort en groeide op in een liberaal Joods gezin.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Haar jongere broertje Heiman en haar zusje Alida werden in 1929 geboren en stierven enkele maanden na elkaar in 1931.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Haar vader, Meijer van Cleef (1897-1943), was handelsvertegenwoordiger en was door zijn zakenreizen naar Duitsland goed op de hoogte van de situatie in Duitsland en wat er met de Joodse bevolking daar gebeurde.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In 1936 verhuisde het gezin van Amersfoort naar de Pletterijstraat 53 in Den Haag.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Op haar zeventiende werd Ronnie lid van de Joodse jeugdvereniging Tot Ons Plezier (TOP).<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Al op jonge leeftijd begon ze met zingen en het schrijven van gedichten; iets wat ze ook in de kampen bleef vohouden.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Verzet</h1>

Na de Duitse inval ging Ronnie al begin 1941 in het verzet. Samen met haar toenmalige vriendje Kurt Heinz Reiner (1921-1944) zat ze in een - grotendeels Joodse - verzetsgroep die bestond uit vier jonge mannen en twee jonge vrouwen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;De groep regelde onderduikadressen en vervalste persoonsbewijzen. E&eacute;n van de vrouwen werkte als bedrijfsleider in de KINO- EN FOTOHANDEL KIFO&nbsp;op de Fahrenheitstraat 555 in Den Haag, waar de groep achter in de zaak samenkwam.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Vanaf begin 1941 kwam er in de zaak van Ronnie&rsquo;s vader een Verwalter (door de nazi&rsquo;s aangewezen zaakwaarnemer) en besloot het gezin niet meer thuis te wonen.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Met haar ouders, neven en nichten werden er kamers gehuurd bij een bevriende pensioneigenaar in Den Haag. Toen midden 1942 de eerste razzia&rsquo;s in Den Haag plaatsvonden, dook het gezin Van Cleef onder.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Onderduik</h1>

Er volgde een periode waarin Ronnie op&nbsp;verschillende adressen onderdook. Op 3 maart 1943 werd haar vader, na verraad van de pachter, gearresteerd in een kasteel in Almelo waar hij samen met anderen ondergedoken zat.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Meijer van Cleef kwam op 6 maart aan in Westerbork en werd op 10 maart 1943 op transport gesteld naar Sobibor. Daar werd hij na aankomst op 13 maart 1943 meteen vermoord.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Na de arrestatie van haar vader zou Ronnie van Cleef actiever zijn geworden in het verzet. Ze ging samenwerken met Willem Mondriaan (oom Willem), die deel was van de groep van Hendrik (Henk) H&ouml;ften (1913-1944) in Almelo.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Voor hem reisde ze met onderduikers, valse papieren en bonkaarten onder meer naar Almelo, Den Haag, Amsterdam en Zwolle.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<h1>Verraad</h1>

In het voorjaar van 1944 kwam Ronnie een oud-schoolgenoot tegen die haar om hulp vroeg. Die schoolgenoot bleek als informant voor de beruchte SD&rsquo;er Cornelis (Kees) Johannes Kaptein (1915-1949) te werken en zorgde ervoor dat Ronnie geschaduwd werd door Kaptein.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;In juni 1944 werd ze in de trein gearresteerd.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Na verhoor op de Euterpestraat in Amsterdam werd Ronnie overgeplaatst naar het Huis van Bewaring I (Weteringschans).<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>&nbsp;Daar leerde ze in de cel Frieda Menco - Brommet (1925-2019) kennen, met wie ze goed bevriend raakte. Frieda Brommet herinnerde zich in een interview met de Anne Frank Stichting dat ze Ronnie van Cleef hielp met het maken van gedichten voor de mannelijke gevangenen.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Begin juli 1944 kwam Ronnie van Cleef in een van de strafbarakken in Westerbork terecht. Op 3 september 1944&nbsp;werd ze, net als de onderduikers uit het Achterhuis, op transport gesteld naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz. Op 6 september 1944 kwam het transport aan en na de eerste selecties kwam Ronnie met Edith, Anne en Margot Frank in dezelfde barak in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Ook tijdens het appel stonden de zusje Frank regelmatig in de buurt van haar, herinnerde Ronnie zich in een interview met Willy Lindwer in 1988.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

In Auschwitz-Birkenau moesten de gevangenen dwangarbeid verrichten door stenen van de ene kant, naar de andere kant van het kamp te sjouwen en weer terug. Ronnie schreef er voor Frieda Brommet een gedicht over.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>&nbsp;Ronnie herinnerde zich dat ze de verschrikkingen in het kamp trotseerde door weg te duiken in herinneringen aan mooi dingen en voornamelijk in muziek.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>

Niet lang na aankomst in het kamp kreeg ze roodvonk en kwam ze in een ziekenbarak terecht. Daar kwamen uiteindelijk ook Frieda en de zusjes Frank te liggen. De moeder van Frieda, Rebecca Ritmeester-Brommet (1897-1989), en Edith Frank, zorgden voor eten voor de vier zieken door een gat te graven onder de barak waar ze het voedsel doorheen gaven.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a>&nbsp;Ronnie herinnerde dat ze in de barak veel voor de meisjes Frank heeft gezongen om de moed erin te houden.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a>

Na zes weken in de ziekenbarak was ze genoeg opgeknapt om uit de ziekenbarak te worden ontslagen en wist ze mee te komen met de 50 Nederlandse vrouwen die geselecteerd waren voor dwangarbeid in Libau. De vrouwen werkten zes en halve dag per week in een fabriek en waren op zondagmiddag vrij. Een van haar kampgenoten, Bloeme Evers-Emden (1926-2016) herinnerde zich dat tijdens die vrije uren liedjes werden gezongen die Ronnie had geschreven op opera- en operettemelodie&euml;n.​<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>

<h1>Bevrijding</h1>

Op 8 mei 1945 werden de vrouwen in Libau door het Sovjetleger bevrijd. Op 18 mei begonnen ze aan hun terugreis naar Nederland. Via Praag, Limburg en Eindhoven kwam Ronnie uiteindelijk in Den Haag aan en werd ze herenigd met haar moeder.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a>

Tijdens het proces van SD&rsquo;er Cornelis Kaptein was Ronnie van Cleef van de getuigen. Kaptein kreeg op 21 juli 1949&nbsp;de doodstraf.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

In 1949 trouwde Ronnie met Benjamin Jacques van Dijk (1921-2001) waar ze in 1968 van scheidde. In 1971 hertrouwde ze met Fritz Goldstein (1921-2001).<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

Om haar oorlogstrauma&rsquo;s te verwerken, ging Ronnie tekenen en dichten. In 1990 publiceerde ze haar gedichten over de concentratiekampen in een boek Een hoed vol liefde.

Bron persoonsgegegevens.<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="885ki" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadarchief Amsterdam (SAA), DIenst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/76cdc3fe-04fe-46a2-b848-0cfde7e05729?person=9853343b-16e1-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Persoonskaart Rozette van Cleef</a>; Willy Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank,&nbsp;Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 177.</cite></li>
	<li data-footnote-id="70qph" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Saar Roelofs, Nog altijd. Ronnie Goldstein-Van Cleef over jeugd, verzet, concentratiekampen en het leven daarna. Kampen: Ten Have, 2005, p. 19-20; Geni:&nbsp; <a href="https://www.geni.com/people/Heiman-van-Cleef/6000000042768243777" target="_blank">Heiman van Cleef</a> (geraadpleegd 7 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="w24iw" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 27; Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/143067/meijer-van-cleef" target="_blank">Meijer van Cleef</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5oaah" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Persoonsoonkaarten (toegangsnummer 30408): Persoonskaart Rozette van Cleef.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n1lxf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Mogelijk gaat dit om deTOP-groep, een Joodse padvinderijgroep in Den Haag; daar is ze echter in haar memoires niet helemaal duidelijk over. Zie Corien Glaudemans: <a href="https://www.joodserfgoeddenhaag.nl/t-o-p-groep-een-joodse-padvindersgroep-in-den-haag-1932-1941/" target="_blank">T.O.P.-groep, een Joodse padvindersgroep in Den Haag (1932-1941, 1945- ca. 1950)</a>, Stichting Joods Erfgoed Den Haag; Roelofs, Nog altijd, p. 25-26.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3y31w" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>In haar memoires staan verschillende van haar gedichten en voorbeelden van&nbsp;welke muziek ze in haar hoofd had in het kamp. Zie bijvoorbeeld Roelofs, Nog altijd, p. 77.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3mw5e" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Kurt Reiner werd uiteindelijk verraden en kwam om in Auschwitz. Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/540294/about-kurt-heinz-reiner%20" target="_blank">Over Kurt Heinz Reiner</a> (geraadpleegd 30 september 2022); Roelofs, Nog altijd, p. 34.</cite></li>
	<li data-footnote-id="njuys" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite><a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110527851:mpeg21:a0096" target="_blank">&#39;Advertentie KIFO</a>&#39;, in:&nbsp;Haagsche courant, 19 april 1940, via Delpher: ; Roelofs, Nog altijd, p. 34-35. Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 179.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hrdo1" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p.35; Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/verwalter/" target="_blank">Verwalter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bojsn" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p.36.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d94ev" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p.180.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3wo7k" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Kaart V. Cleef, Meijer, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130270702?s=Meijer%20Cleef&amp;t=2575089&amp;p=0" target="_blank">Document ID 130270702</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m7zwk" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Oorlogsgravenstichting:&nbsp;<a href="https://oorlogsgravenstichting.nl/personen/67413/hendrik-huften" target="_blank">Hendrik Huften</a>; Oorlogsbronnen:&nbsp;<a href="https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Groep%20Henk%20H%C3%B6ften" target="_blank">Groep Henk H&ouml;ften</a>;&nbsp;Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p.181;&nbsp;Roelofs, Nog Altijd, p.38-48.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3s7qu" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 181-182.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sxzh6" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Cornelis Kaptein zou zichzelf tijdens de oorlog de &lsquo;grootste jodenhater&rsquo; hebben genoemd. Hij werd na de oorlog ter dood veroordeeld en op 21 juli 1947 ge&euml;xecuteerd. Zie onder andere <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010828971:mpeg21:a0028" target="_blank">&lsquo;Doodvonnis C.J. Kaptein voltrokken&rsquo;</a>,&nbsp;Het Parool, 21 juli 1949; en<a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMRANM03:048374072:mpeg21:a00002" target="_blank"> &lsquo;Jodin in dienst der S.D.: Op &eacute;&eacute;n dag 29 menschen verraden&rsquo;</a>,&nbsp;Nijmeegsch dagblad, 28 december 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5whyl" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 49-53.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fn2xm" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 49-53; Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 182-183.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ebsii" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Ook Ronnie zelf vertelde over het maken van gedichtjes en briefjes in de gevangenis. Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p.184; Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mksyu" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>In een interview met de Anne Frank Stichting vertelde Ronnie dat ze in Auschwitz in blok 29 zat met de familie Frank. AFS, Getuigenarchief, interview Ronnie Goldstein van Cleef, 13 december 1994. Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 191.</cite></li>
	<li data-footnote-id="odj3t" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 195.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ndxc2" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Ad van Liempt,&nbsp;Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork,&nbsp;Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 58. AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="otugs" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 194; Roelofs, Nog altijd, p. 59, 77.</cite></li>
	<li data-footnote-id="34kza" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 78-84; Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 197, 201. Ook Frieda Brommet vertelde hierover. AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12-februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t9il3" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p .200.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kzlkh" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 139; AFS, Getuigenarchief. Interview Bloeme Everts-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ya95u" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Haar moeder Vrouwtje van Cleef-Hilversum (1898-1971) wist de oorlog door onderduik te overleven. Roelofs, Nog altijd, p. 107-114.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y7tug" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 123; &lsquo;Doodvonnis C.J. Kaptein voltrokken&rsquo; in: Het Parool, 21 juli 1949.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zbdo4" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>Wikipedia:&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Ronnie_Goldstein-van_Cleef" target="_blank">Ronnie Goldstein-van Cleef</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

&nbsp;
</div>
</div>

Rozette (Ronnie) van Cleef was born in Amersfoort on 28 June 1921 and grew up in a liberal Jewish family.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Her younger brother Heiman and sister Alida were born in 1929 and died a few months apart in 1931.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Her father, Meijer van Cleef (1897-1943), was a sales representative and through his business trips to Germany was well informed about the situation in Germany and what was happening to the Jewish population there.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In 1936, the family moved from Amersfoort to Pletterijstraat 53 in The Hague.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> At seventeen, Ronnie became a member of the Jewish youth association Tot Ons Plezier (TOP).<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> At an early age, she started singing and writing poetry; something she kept doing even in the camps.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Resistance</h1>

After the German invasion, Ronnie joined the resistance as early as early 1941. Together with her then boyfriend Kurt Heinz Reiner (1921-1944), she was in a - mostly Jewish - resistance group consisting of four young men and two young women.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> The group arranged hiding addresses and forged identity cards. One of the women worked as a manager in the KINO- EN FOTOHANDEL KIFO at Fahrenheitstraat 555 in The Hague, where the group met in the back of the shop.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

From early 1941, a Verwalter (business agent appointed by the Nazis) was assigned to Ronnie&#39;s father&#39;s business and the family decided to stop living at home.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> With her parents, cousins and nieces, rooms were rented from a boarding house owner friend in The Hague. When the first razzias took place in The Hague in mid-1942, the Van Cleef family went into hiding.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Hiding</h1>

A period followed during which Ronnie lived in hiding at various addresses. On 3 March 1943, after being betraying by the tenant, her father was arrested in a castle in Almelo where he was in hiding with others.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Meijer van Cleef arrived in Westerbork on 6 March and was put on a transport to Sobibor on 10 March 1943. There he was murdered immediately after arriving on 13 March 1943.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

After her father&#39;s arrest, Ronnie van Cleef became more active in the resistance. She started working with Willem Mondriaan (uncle Willem), who was part of Hendrik (Henk) H&ouml;ften&#39;s (1913-1944) group in Almelo.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> For him, she travelled with people in hiding, and took false papers and voucher cards to Almelo, The Hague, Amsterdam and Zwolle, among other places.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<h1>Betrayal</h1>

In the spring of 1944, Ronnie met a former schoolmate who asked her for help. That schoolmate turned out to be working as an informant for the notorious SD officer Cornelis (Kees) Johannes Kaptein (1915-1949) and arranged for Ronnie to be followed by Kaptein.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> In June 1944, she was arrested on the train.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

After interrogation at Euterpestraat in Amsterdam, Ronnie was transferred to Detention Centre I (Weteringschans).<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> There, in the cell, she met Frieda Menco-Brommet (1925-2019), with whom she became good friends. Frieda Brommet recalled in an interview with the Anne Frank House that she helped Ronnie van Cleef write poems for the male prisoners.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

In early July 1944, Ronnie van Cleef ended up in one of the prison barracks in Westerbork. On 3 September 1944, like the people from the Secret Annex, she was put on a transport to Auschwitz concentration and extermination camp. The transport arrived on 6 September 1944, and after the first selections, Ronnie was put in the same barracks as Edith, Anne and Margot Frank in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> The Frank sisters regularly stood near her during roll calls, Ronnie recalled in an interview with Willy Lindwer in 1988.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

In Auschwitz-Birkenau, prisoners had to perform forced labour by lugging stones from one side of the camp&nbsp;to the other, and back again. Ronnie wrote a poem for Frieda Brommet about it.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> Ronnie recalled that she braved the horrors of the camp by immersing herself in memories of beautiful things and mainly in music.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>

Not long after arriving at the camp, she contracted scarlet fever and ended up in a sick barracks. That is also where Frieda and the Frank sisters eventually ended up. Frieda&#39;s mother, Rebecca Ritmeester-Brommet (1897-1989), and Edith Frank, provided food for the four in the infirmary by digging a hole under the hut through which they passed the food.<a href="#footnote-23" id="footnote-marker-23-1" rel="footnote">[23]</a> Ronnie recalled how she would sing for the Frank girls in the barracks to keep their spirits up.<a href="#footnote-24" id="footnote-marker-24-1" rel="footnote">[24]</a>

After six weeks there, she had recovered enough to be released from the infirmary and managed to join the 50 Dutch women selected for forced labour in Libau. The women worked six and a half days a week in a factory and were free on Sunday afternoons. One of her camp mates, Bloeme Evers-Emden (1926-2016), recalled that during those free hours, songs were sung that Ronnie had written to opera and operetta melodies.<a href="#footnote-25" id="footnote-marker-25-1" rel="footnote">[25]</a>

<h1>Liberation</h1>

On 8 May 1945, the women in Libau were liberated by the Soviet army. On 18 May, they began their journey back to the Netherlands. Via Prague, Limburg and Eindhoven, Ronnie eventually arrived in The Hague and was reunited with her mother.<a href="#footnote-26" id="footnote-marker-26-1" rel="footnote">[26]</a>

At the trial of SD officer Cornelis Kaptein, Ronnie van Cleef was among the witnesses. Kaptein was given the death penalty on 21 July 1949.<a href="#footnote-27" id="footnote-marker-27-1" rel="footnote">[27]</a>

In 1949, Ronnie married Benjamin Jacques van Dijk (1921-2001) whom she divorced in 1968. In 1971, she married Fritz Goldstein (1921-2001).<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

To process her war trauma, Ronnie took up drawing and poetry. In 1990, she published her poems about the concentration camps in a book Een hoed vol liefde.

Source personal data.<a href="#footnote-28" id="footnote-marker-28-1" rel="footnote">[28]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="885ki" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadarchief Amsterdam (SAA), DIenst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/76cdc3fe-04fe-46a2-b848-0cfde7e05729?person=9853343b-16e1-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Persoonskaart Rozette van Cleef</a>; Willy Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank,&nbsp;Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 177.</cite></li>
	<li data-footnote-id="70qph" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Saar Roelofs, Nog altijd. Ronnie Goldstein-Van Cleef over jeugd, verzet, concentratiekampen en het leven daarna. Kampen: Ten Have, 2005, p. 19-20. Zie ook; Geni:&nbsp;<a href="https://www.geni.com/people/Heiman-van-Cleef/6000000042768243777" target="_blank">Heiman van Cleef</a> (geraadpleegd 7 november 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="w24iw" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 27; Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/143067/meijer-van-cleef" target="_blank">Meijer van Cleef</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5oaah" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Persoonsoonkaarten (toegangsnummer 30408): Persoonskaart Rozette van Cleef.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n1lxf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Mogelijk gaat dit om deTOP-groep, een Joodse padvinderijgroep in Den Haag; daar is ze echter in haar memoires niet helemaal duidelijk over. Zie: Corien Glaudemans,&nbsp;<a href="https://www.joodserfgoeddenhaag.nl/t-o-p-groep-een-joodse-padvindersgroep-in-den-haag-1932-1941/" target="_blank">T.O.P.-groep, een Joodse padvindersgroep in Den Haag (1932-1941, 1945- ca. 1950)</a>, Stichting Joods Erfgoed Den Haag; Roelofs, Nog altijd, p. 25-26.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3y31w" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>In haar memoires staan verschillende van haar gedichten en voorbeelden van&nbsp;welke muziek ze in haar hoofd had in het kamp. Zie bijvoorbeeld Roelofs, Nog altijd, p. 77.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3mw5e" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Kurt Reiner werd uiteindelijk verraden en kwam om in Auschwitz. Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/en/page/540294/about-kurt-heinz-reiner%20">About Kurt-Heinz Reiner</a>; Roelofs, Nog altijd, p. 34.</cite></li>
	<li data-footnote-id="njuys" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite><a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:110527851:mpeg21:a0096" target="_blank">&#39;Advertentie KIFO</a>&#39;, in:&nbsp;Haagsche courant, 19 april 1940; Roelofs, Nog altijd, p. 34-35. Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 179.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hrdo1" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p.35; Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/verwalter/" target="_blank">Verwalter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bojsn" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p.36.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d94ev" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p.180.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3wo7k" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Kaart V. Cleef, Meijer, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130270702?s=Meijer%20Cleef&amp;t=2575089&amp;p=0" target="_blank">Document ID 130270702</a> (geraadpleegd 3 oktokber 2022).</cite></li>
	<li data-footnote-id="m7zwk" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Oorlogsgravenstichting:&nbsp;<a href="https://oorlogsgravenstichting.nl/personen/67413/hendrik-huften" target="_blank">Hendrik Huften</a>; Oorlogsbronnen:&nbsp;<a href="https://www.oorlogsbronnen.nl/thema/Groep%20Henk%20H%C3%B6ften" target="_blank">Groep Henk H&ouml;ften</a>;&nbsp;Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p.181;&nbsp;Roelofs, Nog Altijd, p.38-48.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3s7qu" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 181-182.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sxzh6" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Cornelis Kaptein zou zichzelf tijdens de oorlog de &lsquo;grootste jodenhater&rsquo; hebben genoemd. Hij werd na de oorlog ter dood veroordeeld en op 21 juli 1947 ge&euml;xecuteerd. Zie onder andere<a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ABCDDD:010828971:mpeg21:a0028" target="_blank"> &lsquo;Doodvonnis C.J. Kaptein voltrokken&rsquo;</a>,&nbsp;Het Parool, 21 juli 1949;&nbsp;en <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMRANM03:048374072:mpeg21:a00002" target="_blank">&lsquo;Jodin in dienst der S.D.: Op &eacute;&eacute;n dag 29 menschen verraden&rsquo;</a> in: Nijmeegsch dagblad, 28- december 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5whyl" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 49-53.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fn2xm" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 49-53; Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 182-183.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ebsii" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Ook Ronnie zelf vertelde over het maken van gedichtjes en briefjes in de gevangenis. Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p.184; Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mksyu" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>In een interview met de Anne Frank Stichting vertelde Ronnie dat ze in Auschwitz in blok 29 zat met de familie Frank. AFS, Getuigenarchief, interview Ronnie Goldstein van Cleef, 13 december 1994. Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 191.</cite></li>
	<li data-footnote-id="odj3t" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 195.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ndxc2" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>Ad van Liempt,&nbsp;Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork,&nbsp;Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 58. AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="otugs" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 194; Roelofs, Nog altijd, p. 59, 77.</cite></li>
	<li data-footnote-id="34kza" id="footnote-23"><a href="#footnote-marker-23-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 78-84; Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p. 197, 201. Ook Frieda Brommet vertelde hierover. AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12-februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t9il3" id="footnote-24"><a href="#footnote-marker-24-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p .200.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kzlkh" id="footnote-25"><a href="#footnote-marker-25-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 139; AFS, Getuigenarchief. Interview Bloeme Everts-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ya95u" id="footnote-26"><a href="#footnote-marker-26-1">^</a> <cite>Haar moeder Vrouwtje van Cleef-Hilversum (1898-1971) wist de oorlog door onderduik te overleven. Roelofs, Nog altijd, p. 107-114.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y7tug" id="footnote-27"><a href="#footnote-marker-27-1">^</a> <cite>Roelofs, Nog altijd, p. 123; &lsquo;Doodvonnis C.J. Kaptein voltrokken&rsquo; in: Het Parool, 21 juli 1949.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zbdo4" id="footnote-28"><a href="#footnote-marker-28-1">^</a> <cite>Wikipedia:&nbsp;<a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Ronnie_Goldstein-van_Cleef" target="_blank">Ronnie Goldstein-van Cleef</a>.</cite></li>
</ol>
</section>

&nbsp;
</div>
</div>

Ronnie van Cleef lag samen met Anne en Margot Frank in de schurftbarak in Auschwitz-Birkenau.

Ronnie van Cleef was with Anne and Margot Frank in the scabies hut at Auschwitz-Birkenau.

De onderduikers in Auschwitz