In de herfst van 1944 wordt Duitsland in het nauw gedreven. In het Westen naderen de Amerikaanse, Canadese en Engelse de Duitse grens en in het Oosten staat het Sovjet-leger al op 100 kilometer afstand van Auschwitz. Om in de oorlogsindustrie te werken worden tienduizenden gevangenen overgebracht naar Duitsland. Fritz Pfeffer moet naar concentratiekamp Neuengamme, waar hij sterft. Anne en Margot Frank en Auguste van Pels moeten naar concentratiekamp Bergen-Belsen. Anne en Margot worden ziek en raken zo verzwakt dat ze daar sterven. Auguste wordt na een tijd naar een werkkamp overgebracht en sterft later, onderweg naar een ander kamp. Edith blijft alleen achter in Auschwitz en sterft in januari 1945.

Op 30 oktober 1944 was er een selectie van ongeveer duizend vrouwen die weliswaar ziek waren, maar potentieel wel voor tewerkstelling in de Duitse oorlogsindustrie geschikt geacht werden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Het transport ging naar kamp&nbsp;Bergen Belsen. Rosa de Winter-Levy&nbsp;schreef na de oorlog&nbsp;dat Anne en haar zusje Margot voor dit transport werden geselecteerd terwijl&nbsp;zijzelf en Edith Frank achterbleven in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;In een interview met Ernst Schnabel lichtte&nbsp;Rosa de Winter&nbsp;haar herinnering aan de selectie van Anne en Margot verder toe:

<blockquote>&#39;En toen kwamen de beide meisjes aan de beurt: Anne en Margot. En Anne stond met haar gezicht zelfs nog onder de schijnwerper en stootte Margot aan. En Margot ging rechtop in het licht staan en daar stonden ze een ogenblik. Naakt en kaal. En Anne keek naar ons met haar heldere gezicht, terwijl ze rechtop stond, en toen gingen ze. Wat achter de schijnwerper gebeurde was niet meer te zien. En mevrouw Frank schreeuwde: &lsquo;De kinderen! O God!&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Ook Auguste van Pels werd geselecteerd voor het transport naar Bergen Belsen.&nbsp;De meer dan duizend geselecteerde vrouwen werden in een barak opgesloten totdat het transport de volgende dag, 1 november 1944, vertrok.&nbsp;De trein kwam een paar dagen later,&nbsp;op 3 november 1944, in Bergen-Belsen aan.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ee1p0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandsche Roode Kruis, Auschwitz, Deel&nbsp;&nbsp;VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen en de grote evacuatie-transporten. Uitgave van het hoofdbestuur van de vereniging het Nederlandse Roode Kruis, &rsquo;s Gravenhage, maart 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ghxv4" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het Satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &ldquo;Birkenau&rdquo; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="851rm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe. Anne und Margot. Und Anne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott&hellip;&rsquo; Ernst&nbsp;Schnabel, Anne Frank: Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, p.&nbsp;138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lkuqz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 222.</cite></li>
</ol>
</section>

On 30 October 1944, there was a selection of about a thousand women who, although sick, were considered potentially suitable for being put to work in the German war industry.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The transport went to Bergen-Belsen camp. Rosa de Winter-Levy wrote after the war that Anne and her sister Margot were selected for this transport while she and Edith Frank remained behind in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In an interview with Ernst Schnabel, Rosa de Winter further elucidated her recollection of Anne and Margot&#39;s selection:

<blockquote>&quot;And then it was the two girls&#39; turn: Anne and Margot. And Anne stood with her face still even under the spotlight and nudged Margot. And Margot stood upright in the light and there they stood for a moment. Naked and bare. And Anne looked at us with her bright face as she stood upright, and then they went. What happened behind the spotlight could no longer be seen. And Mrs Frank screamed: &#39;The children! Oh God!&quot;&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Auguste van Pels was also selected for the transport to Bergen-Belsen. The group of over one thousand women was locked in a hut until the transport left the next day, 1 November 1944. The train arrived in Bergen-Belsen a few days later, on 3 November 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ee1p0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandsche Roode Kruis, Auschwitz, Deel&nbsp;&nbsp;VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen en de grote evacuatie-transporten. Uitgave van het hoofdbestuur van de vereniging het Nederlandse Roode Kruis, &rsquo;s Gravenhage, maart 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ghxv4" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het Satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &ldquo;Birkenau&rdquo; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="851rm" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe. Anne und Margot. Und Anne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott&hellip;&rsquo; Ernst&nbsp;Schnabel, Anne Frank: Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, p.&nbsp;138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lkuqz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 222.</cite></li>
</ol>
</section>

Na de aankomst en selectie werden de overgebleven vrouwen van het transport beschouwd als potentiele dwangarbeidsters die ingezet konden worden in de Duitse oorlogsindustrie. De vrouwen&nbsp;kwamen daarom terecht in het deel van Auschwitz-Birkenau dat als Durchgangslager (doorgangskamp) voor dwangarbeidsters werd beschouwd.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Anne kwam met haar moeder en zusje Margot en Auguste van Pels in Frauenblock 29&nbsp; terecht.&nbsp;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> &nbsp;

Bloeme Emden en Lenie de Jong-van Naarden vormden samen met een tiental andere Nederlandse vrouwen een hecht groepje in Auschwitz-Birkenau. Daar hadden ze contact met Anne, Margot en Edith. Volgens Bloeme vormden Anne, Margot en Edith Frank een &lsquo;onafscheidelijke drie-eenheid&rsquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> &nbsp;In de barak zouden Anne, Margot en Edith samen een bed hebben gedeeld.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Verschillende getuigen vertellen dat Anne en Margot tijdelijk vanwege schurft in een ziekenbarak verbleven. Lenie de Jong-van Naarden herinnerde zich dat het eigenlijk Margot was die moest worden opgenomen, maar dat Anne bij haar zus wilde blijven en daarom met haar meeging.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

De omstandigheden in de schurftbarak waren erbarmelijk en veel zieken werden aan hun lot overgelaten. Om Anne en Margot in het Kr&auml;tzeblock te helpen groef Edith Frank samen met de moeder van Frieda Brommet (die ook in de schurftbarak lag) en Lenie de Jong-van Naarden, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te geven.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> &nbsp;

Bovendien zouden Edith Frank en de moeder van Frieda Brommet zich hebben verstopt om niet mee te gaan op transport en zo voor hun kinderen te blijven zorgen. Frieda Brommet herinnerde zich:

<blockquote>&#39;Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) en op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; [&hellip;] En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne.&#39;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></blockquote>

Op 30 oktober 1944&nbsp;was er een selectie voor een transport van ongeveer duizend vrouwen die weliswaar ziek waren, maar potentieel wel voor te werkstelling in de Duitse oorlogsindustrie geschikt geacht werden.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Rosa de Winter vertelde&nbsp;hoe Anne en Margot hiervoor werden geselecteerd en dat Edith en zijzelf achterbleven.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Het transport vertrok op 1 november en kwam op 3 november 1944 in Bergen-Belsen aan.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="0vvg4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="notcp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dn7p2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief: Interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zo9o1" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2ubk9" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief: Interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fiu6t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, Getuigenarchief: Interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="07nqu" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="1811y" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz. Deel VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen, en de grote evacuatietransporten, &#39;s-Gravenhage: Hoofdbesuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w9i6t" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!,&nbsp;p. 27-29.</cite></li>
</ol>
</section>

After arrival and selection, the remaining women from the transport were considered potential forced labourers who could be used in the German war industry. The women therefore ended up in the part of Auschwitz-Birkenau that was considered a Durchgangslager (transit camp) for forced labourers.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne ended up in Frauenblock 29 with her mother and sister Margot and Auguste van Pels.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Bloeme Emden and Lenie de Jong-van Naarden formed a close-knit group in Auschwitz-Birkenau with ten or so other Dutch women. There they had contact with Anne, Margot and Edith. According to Bloeme, Anne, Margot and Edith Frank formed an &#39;inseparable trinity&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> In the barracks, Anne, Margot and Edith were said to have shared a bed together.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Several witnesses recounted that Anne and Margot temporarily stayed in an infirmary barrack because of scabies. Lenie de Jong-van Naarden recalled that it was actually Margot who had to be admitted, but that Anne wanted to stay with her sister and therefore went with her.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

The conditions in the scabies barracks were appalling and many sick people were left to fend for themselves. To help Anne and Margot in the Kr&auml;tzeblock, Edith Frank, together with Frieda Brommet&#39;s mother (who was also in the scabies barrack) and Lenie de Jong-van Naarden&nbsp;dug a hole somewhere on the side of the barrack to pass food in to the children.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Moreover, Edith Frank and Frieda Brommet&#39;s mother were said to have been hiding in order to avoid being taken on a transport so as to be able to continue caring for their children. Frieda Brommet recalled:

<blockquote>&#39;They dug a hole together. (...) and one day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout: &#39;Frieda! Frieda!&#39; [...] And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has been put on a transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I&#39;m giving it to you now through the hole and you have to share it between the four of you.&#39; And the four of them was with Margot and Anne.&#39;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></blockquote>

On 30 October 1944, there was a selection for a transport of about a thousand women who, although sick, were considered potentially suitable for working in the German war industry.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Rosa de Winter told how Anne and Margot were selected for this and that Edith and herself were left behind.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> The transport left on 1 November and arrived in Bergen-Belsen on 3 November 1944.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="0vvg4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="notcp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dn7p2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief: Interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zo9o1" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2ubk9" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief: Interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fiu6t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, Getuigenarchief: Interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="07nqu" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="1811y" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz. Deel VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen, en de grote evacuatietransporten, &#39;s-Gravenhage: Hoofdbesuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w9i6t" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!,&nbsp;p. 27-29.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank in Auschwitz-Birkenau

Na de aankomst en registratie in Auschwitz-Birkenau kwam Anne met haar moeder, Margot en Auguste van Pels in 'Frauenblock 29' terecht. Vandaaruit zou ze samen met Margot tijdelijk in de schurftbarak hebben verbleven.

After arriving and registering in Auschwitz-Birkenau, Anne ended up in Frauenblock 29 with her mother, Margot and Auguste van Pels. From there, it is thought she and Margot stayed temporarily in the scabies barrack.

Na de aankomst en selectie werden de overgebleven vrouwen van het transport beschouwd als potentiele dwangarbeidsters die ingezet konden worden in de Duitse oorlogsindustrie. De vrouwen&nbsp;kwamen daarom terecht in het deel van Auschwitz-Birkenau dat als Durchgangslager (doorgangskamp) voor dwangarbeidster werd beschouwd.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Edith Frank&nbsp;kwam met haar dochters in Frauenblock 29&nbsp; terecht.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Er zijn verschillende getuigen die vertellen dat Anne en Margot tijdelijk vanwege schurft in een ziekenbarak verbleven. Edith groef&nbsp;samen met andere vrouwen een gat onder de houten barakwand om wat eten door te kunnen geven aan haar dochters.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 30 oktober 1944 was&nbsp;er een selectie van ongeveer duizend vrouwen die weliswaar ziek waren, maar potentieel wel voor te werkstelling in de Duitse oorlogsindustrie geschikt geacht werden.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;

Rosa de Winter-Levy zat met de vrouwen Frank in barak 29 en schreef in augustus 1945 in haar boek Aan de gaskamer ontsnapt! over haar vriendschap met Edith Frank en haar dochters. Later vertelde ze in een interview met Ernst Schnabel over de selectie van Anne en Margot:

<blockquote>&#39;Opnieuw Blocksperre, maar ditmaal moesten we naakt op de appelplaats wachten, en het duurde heel lang. (&hellip;) En toen kwamen de beide meisjes aan de beurt: Anne en Margot. En Anne stond met haar gezicht zelfs nog onder de schijnwerper en stootte Margot aan. En Margot ging rechtop in het licht staan en daar stonden ze een ogenblik. Naakt en kaal. En Anne keek naar ons met haar heldere gezicht, terwijl ze rechtop stond, en toen gingen ze. Wat achter de schijnwerper gebeurde was niet meer te zien. En mevrouw Frank schreeuwde: &quot;De kinderen! O God!&quot;&#39;&rsquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

Ook beschreef&nbsp;ze hoe Edith en zij ternauwernood aan vergassing ontkwamen door zich te aan te sluiten bij een tel-appel van vrouwen uit een andere barak.&nbsp;Er volgden verschillende selecties voor transport, waar Edith en Rosa niet doorheen kwamen, maar met behulp van de Block&auml;lteste wisten ze aan vergassing te ontkomen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In november 1944 werd Edith ziek en kwam ze in de ziekenbarak terecht. Enige tijd later werd ook Rosa de Winter zo ziek dat ze in het Durchfallblock (voor diarreepatienten) terecht kwam. Op een dag zag zij daar hoe Edith Frank haar barak werd binnengebracht. &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Edith Frank stierf&nbsp;op 6 januari 1945 in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="damv1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23</cite></li>
	<li data-footnote-id="sk0gy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23</cite></li>
	<li data-footnote-id="agen7" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Leny de Jong-van Naarden in: Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 180-182; Ronnie van Cleef in: Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 214-215; Frieda Brommet in: Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 61.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y3aep" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz. Deel VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen, en de grote evacuatietransporten, &#39;s-Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlflb" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s68wa" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 27-29. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="klqpl" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29. Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yl9vp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_068: Aangifte van overlijden. Op haar&nbsp;archiefkaart staat: omg. Oświęcim. Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Edith Holl&auml;nder:&nbsp;Oświęcim is de oorspronkelijke, Poolse naam voor Auschwitz. L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz, Deel V: De Deportatietransporten in 1944,&nbsp;&#39;s Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging het Nederlandsche Roode Kruis, 1953, p. 23:&nbsp;Het Nederlandse Rode Kruis heeft na de oorlog,&nbsp;in het kader van zijn wettelijk taak om plaats en datum van overlijden van de vele vermisten vast te stellen, voor gedeporteerden naar Auschwitz meestal &#39;in of in de omgeving van Auschwitz&#39; genomen.</cite></li>
</ol>
</section>

<div>&nbsp;</div>

After arrival and selection, the remaining women from the transport were considered potential forced labourers who could be used in the German war industry. The women therefore ended up in the part of Auschwitz-Birkenau that was considered a Durchgangslager (transit camp) for forced labourers.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Edith Frank ended up in Frauenblock 29 with her daughters.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

There are several witnesses who relate that Anne and Margot were put&nbsp;in an infirmary barrack briefly because of scabies. Edith, together with other women, dug a hole under the wooden barrack wall to pass on some food to her daughters.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 30 October 1944 , there was a selection of about a thousand women who, although ill, were considered potentially suitable for employment in the German war industry.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Rosa de Winter-Levy was in barrack 29 with the Frank women and wrote about her friendship with Edith Frank and her daughters in her book Aan de gaskamer ontsnapt! (&#39;Escaped the Gas Chamber!&#39;)&nbsp;in August 1945 . She later talked about the selection of Anne and Margot in an interview with Ernst Schnabel:

<blockquote>&#39;Another Blocksperre, but this time we had to wait naked in the roll call yard, and it took a very long time (...) And then it was the two girls&#39; turn: Anne and Margot. And Anne stood with her face still under the spotlight and nudged Margot. And Margot stood upright in the light and there they stood for a moment. Naked and shaven headed. And Anne looked at us with her bright face as she stood upright, and then they went. What happened out of the spotlight could no longer be seen. And Mrs Frank screamed, &quot;The children! Oh God!&quot;&rsquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

She also described how Edith and she narrowly escaped gassing by joining a roll call of women from another barracks. Several selections for transport followed, which Edith and Rosa did not pass, but with the help of the Block&auml;lteste they managed to escape gassing.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In November 1944, Edith fell ill and ended up in the infirmary barracks. Some time later, Rosa de Winter also became so ill that she ended up in the Durchfallblock (for diarrhoea patients). One day there, she saw Edith Frank being brought into her barracks. &quot;One morning new patients came in. Suddenly I recognised Edith, she had come from another ward. She was just a ghost. A few days later she died, totally exhausted.&quot;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Edith Frank died on 6 January 1945 in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="damv1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Danuta Czech noemt BIIc als het deel van Auschwitz-Birkenau waar de vrouwen terecht komen: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939&ndash;1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, pp. 921-922; Waclaw Dlugoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oswiecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel V, p. 220-221. Rosa de Winter noemt barak 29 in BIIb als het deel van het kamp waar ze terecht komen: Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1944, p. 23</cite></li>
	<li data-footnote-id="sk0gy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Dit is gebaseerd op de verklaringen van verschillende getuigen uit hetzelfde transport die zeggen in dezelfde barak als Edith, Anne en Margot te hebben verbleven: Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988; Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.23</cite></li>
	<li data-footnote-id="agen7" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Leny de Jong-van Naarden in: Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 180-182; Ronnie van Cleef in: Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 214-215; Frieda Brommet in: Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 61.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y3aep" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz. Deel VI: De afvoertransporten uit Auschwitz en omgeving naar het noorden en het westen, en de grote evacuatietransporten, &#39;s-Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1952, p. 15.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wlflb" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s68wa" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 27-29. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="klqpl" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29. Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yl9vp" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_068: Aangifte van overlijden. Op haar&nbsp;archiefkaart staat: omg. Oświęcim. Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Edith Holl&auml;nder:&nbsp;Oświęcim is de oorspronkelijke, Poolse naam voor Auschwitz. L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red.), Auschwitz, Deel V: De Deportatietransporten in 1944,&nbsp;&#39;s Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging het Nederlandsche Roode Kruis, 1953, p. 23:&nbsp;Het Nederlandse Rode Kruis heeft na de oorlog,&nbsp;in het kader van zijn wettelijk taak om plaats en datum van overlijden van de vele vermisten vast te stellen, voor gedeporteerden naar Auschwitz meestal &#39;in of in de omgeving van Auschwitz&#39; genomen.</cite></li>
</ol>
</section>

Edith Frank in Auschwitz-Birkenau

Edith Frank zit van 6 september 1944 tot haar dood op 6 januari 1945 gevangen in Auschwitz-Birkenau.

Edith Frank was imprisoned in Auschwitz-Birkenau from 6 September 1944 until her death on 6 January 1945.

Selectie voor Bergen-Belsen

Op 30 oktober werden Anne en Margot Frank, samen met Auguste van Pels en duizend andere vrouwen geselecteerd om te worden overgebracht naar Concentratiekamp Bergen-Belsen. De volgende dag gingen ze op transport.

On 30 October, Anne and Margot Frank, along with Auguste van Pels and one thousand other women, were selected for deportation to the Bergen-Belsen concentration camp. They left the next day.

Kamp Auschwitz-Birkenau - Vrouwenkamp

Over het verblijf van de vrouwelijke onderduikers in Auschwitz is weinig bekend. De kampadministratie is bijna geheel verloren gegaan. Wat we wel weten is afkomstig van verschillende getuigen die samen met Anne, Margot, Edith Frank en Auguste van Pels in Auschwitz-Birkenau&nbsp;verbleven.

<h1>Barakken</h1>

Bloeme Emden en Lenie de Jong-van Naarden vormden samen met een tiental andere Nederlandse vrouwen een hecht groepje in Auschwitz-Birkenau. Ook hadden ze daar contact met Anne, Margot en Edith. Volgens Bloeme vormden Anne, Margot en Edith een &lsquo;onafscheidelijke drie-eenheid&rsquo;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;In barak 29 zouden Anne, Margot en Edith samen een bed hebben gedeeld.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Ook Auguste van Pels verbleef in barak 29, maar over haar verblijf daar is weinig bekend.

Hoe lang de vrouwen in de quarantainebarak zaten, weten we niet. Volgens getuigenissen kwamen Anne en Margot namelijk in het Kr&auml;tzeblock terecht: de barak voor schurftlijders en andere zieken. Lenie de Jong-van Naarden herinnerde zich dat het eigenlijk Margot was die moest worden opgenomen, maar dat Anne bij haar zus wilde blijven en daarom met haar meeging.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;De omstandigheden in de schurftbarak waren erbarmelijk en veel zieken werden aan hun lot overgelaten. Om haar dochters in het Kr&auml;tzeblock te helpen groef Edith Frank samen met Rebbeca Brommet-Ritmeester (de moeder van Frieda Brommet, die ook in de schurftbarak lag) en Lenie de Jong-van Naarden, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te geven.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Bovendien zouden Rebbeca Brommet-Ritmeester en Edith Frank zich hebben verstopt om niet mee te hoeven op transport en zo voor hun kinderen te kunnen blijven zorgen. Frieda Brommet herinnerde zich:

<blockquote>
&#39;Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) en op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; [&hellip;] En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>
</blockquote>

<h1>Selecties</h1>

Wanneer Anne en Margot weer uit de schurftbarak kwamen is onduidelijk. Wat we wel weten is dat Anne, Margot en Auguste op de avond van 30 oktober 1944 geselecteerd werden voor tewerkstelling in Bergen-Belsen.

Ook Rosa de Winter-Levy zat met de vrouwen Frank in barak 29. Ze schreef in augustus 1945 in haar boek Aan de gaskamer ontsnapt! over haar vriendschap met Edith Frank en haar dochters. Later vertelde ze in een interview met Ernst Schnabel over de selectie van Anne en Margot:

<blockquote>
&#39;Opnieuw Blocksperre, maar ditmaal moesten we naakt op de appelplaats wachten, en het duurde heel lang. (&hellip;) En toen kwamen de beide meisjes aan de beurt: Anne en Margot. En Anne stond met haar gezicht zelfs nog onder de schijnwerper en stootte Margot aan. En Margot ging rechtop in het licht staan en daar stonden ze een ogenblik. Naakt en kaal. En Anne keek naar ons met haar heldere gezicht, terwijl ze rechtop stond, en toen gingen ze. Wat achter de schijnwerper gebeurde was niet meer te zien. En mevrouw Frank schreeuwde: &quot;De kinderen! O God...&quot;&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>
</blockquote>

De meer dan duizend geselecteerde vrouwen werden in een barak opgesloten totdat het transport op 1 november 1944 vertrok. De niet-geselecteerde vrouwen, zoals Rosa de Winter-Levy en Edith Frank, werden opgesloten in een barak in het B-Lager en twee dagen later overgebracht naar het A-Lager &ndash; het deel waar de ziekenbarakken stonden&nbsp;&ndash; duidelijk om binnenkort te worden vermoord. Er volgenden verschillende selecties voor transport, waar Edith en Rosa niet doorheen kwamen, maar met behulp van de Block&auml;lteste wisten ze aan vergassing te ontkomen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Het duurde echter niet lang tot Edith Frank zo ziek was dat ze in de ziekenbarak werd opgenomen. Enige tijd later werd ook Rosa zo ziek dat ze in het Durchfallblock (voor diareepatienten) terecht kwam. Op een dag zag zij daar hoe Edith Frank haar barak werd binnengebracht. &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ej5op" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eg46k" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o762y" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aa35f" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="725df" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9u98v" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bo3vk" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Zie: Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.211-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rilye" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, 29.&nbsp;Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Little is known about the&nbsp;time&nbsp;in Auschwitz of the women from the Secret Annex. The camp records are almost entirely lost. What we do know comes from various witnesses who stayed with Anne, Margot, Edith Frank and Auguste van Pels in Auschwitz-Birkenau.

<h1>Huts</h1>

Bloeme Emden and Lenie de Jong-van Naarden formed a close-knit group in Auschwitz-Birkenau along with a dozen other Dutch women. They also had contact there with Anne, Margot and Edith. According to Bloeme, Anne, Margot and Edith formed an &#39;inseparable trinity&#39;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> In hut 29, Anne, Margot and Edith were said to have shared a bed together.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Auguste van Pels also stayed in hut 29, but little is known about her stay there.

How long the women were in the quarantine hut, we do not know. Indeed, according to witnesses, Anne and Margot ended up in the Kr&auml;tzeblock: the hut for scabies sufferers and other sick people. Lenie de Jong-van Naarden remembered that it was actually Margot who had to be admitted, but that Anne wanted to stay with her sister and therefore went with her.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Conditions in the scabies hut&nbsp;were appalling and many sick people were abandoned to their fate there. To help her daughters in the Kr&auml;tzeblock, Edith Frank, together with Rebbeca Brommet-Ritmeester (the mother of Frieda Brommet, who was also in the scabies hut) and Lenie de Jong-van Naarden, dug a hole somewhere along the side of the hut to give food to the children.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In addition, Rebbeca Brommet-Ritmeester and Edith Frank were said to have hidden in order to avoid being taken on a transport and thus continue to care for their children. Frieda Brommet recalled:

<blockquote>&#39;They dug a hole together. (...) and one day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout, &#39;Frieda! Frieda!&#39; [...] And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has gone on transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I am giving it to you now through the hole and you have to share it between the four of you.&#39; And that&nbsp; four was with Margot and Anne.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

<h1>Selections</h1>

When Anne and Margot were discharged from the scabies hut&nbsp;is unclear. What we do know is that Anne, Margot and Auguste were selected for work in Bergen-Belsen on the evening of 30 October 1944.

Rosa de Winter-Levy was also in hut 29 with the Frank women. She wrote about her friendship with Edith Frank and her daughters in her book Escaped the Gas Chamber! in August 1945. She later recounted the selection of Anne and Margot in an interview with Ernst Schnabel:

<blockquote>&#39;Again Blocksperre, but this time we had to wait naked on the roll&nbsp;call court, and it took a very long time (...) And then it was the two girls&#39; turn: Anne and Margot. And Anne stood with her face even still under the spotlight and nudged Margot. And Margot stood upright in the light and there they stood for a moment. Naked and bare. And Anne looked at us with her bright face as she stood upright, and then they went. What happened behind the spotlight could no longer be seen. And Mrs Frank screamed, &quot;The children! Oh God...&quot;&#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

The more than a thousand selected women were locked in a hut&nbsp;until the transport left on 1 November 1944. The&nbsp;women who had not been selected, such as Rosa de Winter-Levy and Edith Frank, were locked in a hut in the B-Lager and transferred two days later to the A-Lager - the part where the infirmary huts were located - obviously to be murdered soon. Several selections for transport followed, which Edith and Rosa did not pass, but with the help of the Block&auml;lteste they managed to escape gassing.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

However, it was not long until Edith Frank was so ill that she was admitted to the infirmary hut. Some time later, Rosa also became so ill that she was put in the Durchfallblock (for diarhoea sufferers). One day there, she saw Edith Frank being brought into her hut. &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she comes from another ward. She is just a ghost. A few days later she dies, totally exhausted.&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ej5op" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eg46k" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o762y" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aa35f" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="725df" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9u98v" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bo3vk" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Zie: Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.211-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rilye" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, 29.&nbsp;Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Auschwitz-Birkenau: de vrouwen in het Durchgangslager

Anne, Margot en Edith Frank en Auguste van Pels zaten gevangen in Auschwitz-Birkenau. Anne, Margot en Auguste gingen na twee maanden weer op transport naar concentratiekamp Bergen-Belsen. Edith bleef achter en stierf twee maanden later.

Anne, Margot and Edith Frank and Auguste van Pels were imprisoned in Auschwitz-Birkenau. Anne, Margot and Auguste were transported back to Bergen-Belsen concentration camp after two months. Edith stayed behind and died two months later.

Er waren ongeveer 1.000 concentratie- en subkampen en zeven vernietigingskampen. Ze waren bedoeld voor de moord op miljoenen mensen, de eliminatie van politieke tegenstanders, de uitbuiting door dwangarbeid, menselijke medische experimenten en de internering van krijgsgevangenen. Het kampsysteem vormde een essentieel onderdeel van het nationaal-socialistische regime van onrecht, waarvan grote takken van de Duitse industrie direct of indirect profiteerden.

De onderduikers uit het Achterhuis belandden allemaal&nbsp;in verschillende concentratie- en vernietigingskampen:&nbsp;

<ul style="margin-left:40px">
	<li>Anne Frank: Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Margot Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Edith Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau</li>
	<li>Otto Frank: Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Peter van Pels: Westerbork,&nbsp;Auschwitz-I, Mauthausen, Melk</li>
	<li>Hermann van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Auguste van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen, Raguhn</li>
	<li>Fritz Pfeffer:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I, Neuengamme</li>
</ul>

There were about 1,000 concentration and sub-camps and seven extermination camps. They were designed for the murder of millions of people, the elimination of political opponents, exploitation through forced labour, human medical experiments and the internment of prisoners of war. The camp system was an essential part of the National Socialist regime of injustice, from which large branches of German industry directly or indirectly benefitted.

The people from the Secret Annex all ended up in various concentration and extermination camps:

<ul style="margin-left:40px">
	<li>Anne Frank: Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Margot Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Edith Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau</li>
	<li>Otto Frank: Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Peter van Pels: Westerbork,&nbsp;Auschwitz-I, Mauthausen, Melk</li>
	<li>Hermann van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Auguste van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen, Raguhn</li>
	<li>Fritz Pfeffer:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I, Neuengamme</li>
</ul>

Concentratiekampen

Concentratiekampen is het verzamelbegrip voor de gevangenenkampen, meestal in de vorm van barakken, die worden gebruikt om mensen (gedwongen) te verzamelen. Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog werden concentratiekampen gebruikt om vervolgden op te sluiten of te vermoorden. Ook werden ze gebruikt voor de tewerkstelling van gevangenen.

Concentration camps is the collective term for internment facilities, usually in the form of huts, used to (forcibly) imprison people. Before and during World War II, concentration camps were used to imprison or kill persecuted people. They were also used for forced labour.

In sector B1b van Auschwitz II (Birkenau) bevonden zich stenen barakken aan die van juli 1943 tot en met  november 1944 in gebruik waren als vrouwenkamp.

In sector B1b of Auschwitz II (Birkenau), there were brick barrack huts, which were used as a women's camp from July 1943 to November 1944.

Annelies Marie (Anne) Frank werd op 12 juni 1929 geboren in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was het tweede kind van Otto Frank en Edith Holl&auml;nder en werd&nbsp;voorafgegaan door Margot. Net als haar zus Margot kwam ze ter wereld in de kliniek van de Vaterl&auml;ndische Frauenverein.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Ze was 54 centimeter lang en woog 8&frac14; pond.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In een register van de kliniek is aangegeven dat &#39;Saugling&#39; Frank een &#39;Junge&#39; (jongen) was&nbsp;en dat Anne met Edith na de geboorte twaalf dagen in de kliniek bleef.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Volgens dienstmeisje&nbsp;K&auml;thi Stilgenbauer was&nbsp;de verloskundige professor Traugott.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

Na het besluit van haar ouders om Duitsland te verlaten, woonde Anne aanvankelijk met haar moeder en Margot bij haar grootmoeder in Aken. Margot ging in december 1933 definitief naar Amsterdam; Anne moest nog tot februari 1934 wachten. Van april 1934 tot juli 1935 ging ze naar de kleuterklas van de 6e Montessorischool. In augustus 1935 ging Anne naar eerste klas van dezelfde school. Na de zesde klas moest ze eigenlijk nog een zevende jaar op de school blijven, maar als gevolg van de segregatie in het onderwijs ging dat niet door. Ze werd aangenomen op het Joods Lyceum en ging dus toch middelbaar onderwijs volgen. Haar klasgenoten en verschillende voorvallen op het Joods Lyceum beschreef Anne in haar dagboek en in haar Verhaaltjesboek. Anne had geen erg goede gezondheid. Ze was vaak ziek en ze kon niet aan gym meedoen omdat haar armen en benen snel uit de kom schoten. Ook toen ze in het Achterhuis aan gymnastiek wilde doen, kreeg ze hier last van.

Anne was de enige die de onderduikperiode in het Achterhuis uitgebreid heeft gedocumenteerd. Alleen Otto Frank en Miep Gies hebben hierop enige aanvullingen en correcties gegeven. Dit betekent dat alles wat we over de onderduikperiode weten in hoge mate door Annes perceptie is gekleurd. Ook Margot hield een dagboek bij, maar dat is niet bewaard geleven.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam Anne via Westerbork in Auschwitz terecht. De eerste acht weken was Anne samen met haar moeder en Margot. Eind oktober of begin november werden de meisjes op transport gezet naar Duitsland en belandden in Bergen-Belsen. Anne kreeg net als Margot vlektyfus en overleed in februari 1945, kort na haar zuster, op 15-jarige leeftijd.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ns0k8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Frankfurt am Main, Geboorteakte nr. 484, 17 juni 1929.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sr3a8" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het heet nu het Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 opende het &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; hier het Maingau-Krankenhaus. Zie: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/ueber-uns/geschichte" target="_blank">Geschichte Franffurter Rot-Kreuz Klinken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g88l1" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_III_027: Fotoalbum met foto&#39;s gemaakt tussen 1929 en 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uaywr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Research Von Wolzogen voor:&nbsp;J&uuml;rgen Steen, Wolf von Wolzogen,&nbsp;Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks,&nbsp;Frankfurt am Main:&nbsp;Historisches Museum, 1990, Historisches Museum Frankfurt am Main, 2.4.1./1. Volgens de notatie van Von Wolzogen komt dit uit het &#39;Soc.Druck.-Archiv&#39;. Volgens H.P. Dieterich van &#39;Societ&auml;ts Verlag&#39; is alle archief in WO2 verwoest (email 17 november 2009). Hij verwijst naar het archief van de kliniek, maar daarvoor geldt hetzelfde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="615mu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer,&nbsp; 1958, p. 15. Dit moet ongetwijfeld zijn professor Traugott, gynaecoloog en verloskundige, die ook bij de geboorte van Margot was. Von Wolzogen noemt ook Traugott (zie noot 4).</cite></li>
	<li data-footnote-id="nx0mp" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literatuur: Mirjam Pressler, Daar verlang ik zo naar: het levensverhaal van Anne Frank, Amsterdam: Bert Bakker, 1993 Carol Ann Lee, Anne Frank 1929-1945: pluk rozen op aarde en vergeet mij niet, Amsterdam: Olympus, 2001; Carol Ann Lee, Anne Frank, 1929-1945: het leven van een jong meisje: de definitieve biografie, Amsterdam: Balans, 2009; Francine Prose, Anne Frank: haar boek, haar leven, haar voortbestaan, Amsterdam: Atlas, 2009; Hans Ulrich, Wie was Anne Frank? Haar leven, het Achterhuis en haar door: een korte biografie voor jong en oud, Laren: Verbum, 2010; Bart Funnekotter, Anne Frank in een notendop, Amsterdam: Bert Bakker, 2011; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: de biografie, 5e, geheel herz. dr., Amsterdam: Bert Bakker, 2013; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014; David Barnouw, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Frank" target="_blank">Frank, Annelies Marie</a>, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, 2018; Martin van Gelderen &amp; Frank van Vree, &#39;Joods kind dat weet van eeuwen heeft&#39;: Anne Frank als vluchtelinge, schrijfster en icoon, Amsterdam: Prometheus, 2022; Ronald Leopold e.a., Anne Frank: leven, werk en betekenis, Amsterdam: Queriod, 2023.</cite></li>
</ol>
</section>

Annelies Marie (Anne) Frank was born on 12 June 1929, in the Germany city Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was the second child of Otto Frank and Edith Holl&auml;nder and was preceded by Margot. Like her sister Margot, Anne was born in the clinic of the Vaterl&auml;ndische Frauenverein.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> She was 54 centimetres long and weighed 8&frac14; pounds.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> A clinic register indicates that &#39;Saugling&#39; Frank was a &#39;Junge&#39; (boy) and that Anne remained at the clinic with Edith for twelve days after the birth.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;According to maid K&auml;thi Stilgenbauer, the obstetrician was Professor Traugott.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

After her parents&#39; decision to leave Germany, Anne initially lived with her mother and Margot with her grandmother in Aachen. Margot moved permanently to Amsterdam in December 1933; Anne had to wait until February 1934. From April 1934 to July 1935 she went to the kindergarten class at the 6th Montessori school. In August 1935 Anne went to the first grade of said school. After the sixth grade she was supposed to stay at the school for a seventh year, but due to educational segregation this was not possible. She was accepted at the Jewish Lyceum, and so went to secondary school after all. Anne described her classmates and various incidents at the Jewish Lyceum in her diary and Verhaaltjesboek (Book of tales). Anne&#39;s health was not very good. She was often ill and couldn&#39;t take part in gymnastics because her arms and legs dislocated easily. This also affected her when she wanted to do gymnastics in the Secret Annex.

Anne was the only person who documented the hiding period in the Secret Annex extensively. Only Otto Frank and Miep Gies have added to and corrected this information. This means that everything we know about the hiding period is highly coloured by Anne&#39;s perception. Margot also kept a diary, but it has not survived.

After the arrest on 4 August 1944, Anne ended up in Auschwitz via Westerbork. For the first eight weeks Anne was with her mother and Margot. In late October or early November the girls were put on a transport to Germany and ended up in Bergen Belsen. Like Margot, Anne contracted typhus and died in February 1945, shortly after her sister, at the age of 15.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wvqif" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Frankfurt am Main, Geboorteakte nr. 484, 17 juni 1929.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3k121" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Is is now called Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 the &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; opened the Maingau-Krankenhaus here. See: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/geschichte.html (geraadpleegd december 2015)" target="_blank">Geschichte Frankfurter Rot-Kreiuz Kliniken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v9ruq" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_III_027: Fotoalbum met foto&#39;s gemaakt tussen 1929 en 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3d436" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Research Von Wolzogen voor:&nbsp;J&uuml;rgen Steen, Wolf von Wolzogen,&nbsp;Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks,&nbsp;Frankfurt am Main:&nbsp;Historisches Museum, 1990, Historisches Museum Frankfurt am Main, 2.4.1./1. Volgens de notatie van Von Wolzogen komt dit uit het &#39;Soc.Druck.-Archiv&#39;. Volgens H.P. Dieterich van &#39;Societ&auml;ts Verlag&#39; is alle archief in WO2 verwoest (email 17 november 2009). Hij verwijst naar het archief van de kliniek, maar daarvoor geldt hetzelfde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zicjx" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer,&nbsp; 1958, p. 15. Dit moet ongetwijfeld zijn professor Traugott, gynaecoloog en verloskundige, die ook bij de geboorte van Margot was. Von Wolzogen noemt ook Traugott (zie noot 4).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvqo8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literature: Mirjam Pressler, The story of Anne Frank, London: MacMillan Children&#39;s Books, 1999; Carol Ann Lee, Roses from the earth: the biography of Anne Frank, London : Viking, 1999; Francine Prose, Anne Frank: the book, the life, the afterlife, New York, NY: HarperCollins, 2009; Hans Ulrich, Who was Anne Frank? Her life, the Annex and her death: a short biography, Laren: Verbum, 2010; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: the biography,&nbsp;upd. and exp. ed., London: Bloomsbury, 2013; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015; David Barnouw, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Frank" target="_blank">Frank, Annelies Marie</a>, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, 2018.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Anne Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1942, foto op p.55 in album van Anne Frank met groene kaft met foto's gemaakt tussen 1929 en 1942.
Bijschrift in handschrift Anne: 'Mei 1942'.

A_AFrank_III_027.098

Anne Frank, Amsterdam, mei 1942

Anne Frank was een Joods meisje dat wereldberoemd is geworden door het dagboek dat ze schreef tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen ze ondergedoken zat in het Achterhuis aan de Prinsengracht in Amsterdam.

Anne Frank was a Jewish girl who became world-famous thanks to the diary she wrote during the Second World War, while she was in hiding in the Achterhuis (the Annex) on Prinsengracht in Amsterdam.

Anne Frank

Auguste R&ouml;ttgen werd&nbsp;op 29 september 1900 geboren in Buer, Kreis (district) Recklinghausen, Duitsland.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> &nbsp;Ze was&nbsp;de dochter van Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Auguste had vier&nbsp;zussen: Else,&nbsp;Gertrude, Margaretha&nbsp;en Lotte. Na de oorlog verklaarde Margaretha dat Auguste economie had&nbsp;gestudeerd in Keulen en deze studie succesvol afrondde. Volgens het universiteitsarchief van Keulen schreef Auguste zich na een semester uit.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 5 december 1925 trouwde&nbsp;Auguste R&ouml;ttgen in haar woonplaats Elberfeld met Hermann van Pels. Ze kreeg&nbsp;hierdoor automatisch de Nederlandse nationaliteit. Op 8 november 1926 werd&nbsp;zoon Peter geboren. Hij bleef&nbsp;enig kind. In 1937 kwam&nbsp;Auguste met haar gezin naar Nederland. Na enkele verhuizingen kwamen ze terecht in een ruime vierkamerwoning aan de Zuider Amstellaan, ingericht met uit Duitsland meegebracht meubilair. Op 30 oktober 1942, toen ze al enkele maanden waren&nbsp;ondergedoken, werd&nbsp;de woning leeggehaald.

In juli 1942 ging&nbsp;ook Auguste van Pels onderduiken in het Achterhuis aan de Prinsengracht. Wat we uit deze periode over haar weten komt uit Annes dagboek, met enige correcties en aanvullingen van Otto Frank en Miep Gies.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Auguste van Pels via Westerbork in Auschwitz-Birkenau terecht. Later werd&nbsp;ze doorgestuurd naar Bergen-Belsen, naar Raguhn en vandaar naar Theresienstadt. Onderweg naar Theresienstadt kwam&nbsp;ze om.&nbsp;Ze was bij overlijden 44 jaar.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7dq4a" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Elberfeld (Wuppertal), Huwelijksafkondigingregister nr. 1767, Aktenummer 1374; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_vPels_I_002): Afschrift (d.d. 14 februari 1996) van trouwakte Hermann van Pels en Auguste R&ouml;ttgen d.d. 5 december 1925.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uhwth" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="bewos" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Details over Auguste R&ouml;ttgens loopbaan in Landesarchiv NRW &ndash; Standort Hannover, Nds 110 W Akz 105/93 Nr. 959. Rechtsanw&auml;ltin Elisabeth Sp&auml;th aan de Regierungspr&auml;sident Hannover, 7 april 1960. Zie ook: Anne Frank Stichting, Anne Frank Colllectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_079: Rechtsanwaltin Elisabeth Sp&auml;th aan Otto Frank, 27 februari 1961;&nbsp;Universit&auml;tsarchiv K&ouml;ln, Zugang 600/64-R&ouml;ttgen, Auguste. Zie ook schriftelijke toelichting Andreas Freitr&auml;ger, 5 februari 2020.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3ryiy" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Een ego&iuml;stische vader, een ijdele moeder en een verlegen jongen? De familie van Pels: medeschuilers in het Achterhuis&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Auguste&nbsp;R&ouml;ttgen was born on 29th of&nbsp;September 1900 in Buer, Germany.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She was the daughter of Leo R&ouml;ttgen and Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Auguste had four sisters:&nbsp;Else, Gertrude, Margaretha and&nbsp;Lotte. After the war her&nbsp;sister Margaretha declared that Auguste had studied economics in Cologne and&nbsp;successfully completed this&nbsp;course. According to Cologne university archives, she was deregistered after one semester.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 5 December 1925, Auguste R&ouml;ttgen married Hermann van Pels in her hometown of Elberfeld. She automatically received Dutch nationality. On 8 November 1926, her son Peter was born. He remained an only child. In 1937, Auguste and her family came to the Netherlands. After several moves, they ended up in a spacious four-room house on Zuider Amstellaan, furnished with furniture brought from Germany. On 30 October 1942, after they had been in hiding for a few months, the house was cleared out.

In July 1942, Auguste van Pels also went into hiding in the Secret Annex on Prinsengracht. What we know about her from this period comes from Anne&#39;s diary, with some corrections and additions from Otto Frank and Miep Gies.

After the arrest on 4 August 1944, Auguste van Pels ended up in Auschwitz via Westerbork. She was later shipped on to Bergen-Belsen and Theresienstadt. Somewhere along the way to Theresienstadt she died. She was 44 years old when she died.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="v8sz4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Elberfeld (Wuppertal), Huwelijksafkondigingregister nr. 1767, Aktenummer 1374; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_vPels_I_002): Afschrift (d.d. 14 februari 1996) van trouwakte Hermann van Pels en Auguste R&ouml;ttgen d.d. 5 december 1925.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l7yse" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.</cite></li>
	<li data-footnote-id="df11a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Details over Auguste R&ouml;ttgens loopbaan in Landesarchiv NRW &ndash; Standort Hannover, Nds 110 W Akz 105/93 Nr. 959. Rechtsanw&auml;ltin Elisabeth Sp&auml;th aan de Regierungspr&auml;sident Hannover, 7 april 1960. Zie ook: Anne Frank Stichting, Anne Frank Colllectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_079: Rechtsanwaltin Elisabeth Sp&auml;th aan Otto Frank, 27 februari 1961;&nbsp;Universit&auml;tsarchiv K&ouml;ln, Zugang 600/64-R&ouml;ttgen, Auguste. Zie ook schriftelijke toelichting Andreas Freitr&auml;ger, 5 februari 2020.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ejh4s" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;An egotistical father, a vain mother and a shy boy. The van Pels family: also in hiding in the Secret Annexe&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13;Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Auguste van Pels, Amsterdam, 16 juli 1941

undefined

Auguste van Pels, 16 juli 1941

Auguste van Pels was één van de acht onderduikers in het Achterhuis.

Auguste van Pels was one of the eight people hiding in the Secret Annex.

Auguste van Pels - Röttgen

Volgens haar geboorteakte werd&nbsp;Edith Holl&auml;nder&nbsp;geboren op 16 januari 1900 in Aachen, op het adres Heinrichsallee 50. Zij was&nbsp;een dochter van Abraham Holl&auml;nder en Rosalie Holl&auml;nder-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Edith was de jongste van vier kinderen. Zij had&nbsp;twee broers: Julius en Walter. Bettina, de enige zuster, overleed&nbsp;op 16-jarige leeftijd.

Edith bezocht de evangelische Viktoriaschule aan de Warmweiherstrasse in haar geboorteplaats. In 1916 deed&nbsp;ze eindexamen. Ze was sportief en ze deed&nbsp;onder meer aan tennis. Voor haar huwelijk werkte ze enige tijd in het familiebedrijf. De door haar grootvader opgerichte firma B. Holl&auml;nder Rohproduktenhandlung&nbsp;handelde&nbsp;in stoomketels, apparaten en industri&euml;le installaties, maar ook in oud ijzer, oud papier en lompen. Er was een nevenvestiging in Keulen en sinds 1914 had&nbsp;het bedrijf ook een wagonfabriek bij Hannover, waar Ediths broer&nbsp;Walter&nbsp;werkte. Op 12 mei 1925 trouwde&nbsp;Edith met&nbsp;Otto Frank&nbsp;en verhuisde&nbsp;naar Frankfurt. In 1926 werd&nbsp;Margot&nbsp;geboren en in 1929 volgde&nbsp;Anne. Nadat zij en Otto in 1933 besloten Duitsland te verlaten, ging Edith met de kinderen eerst enige tijd bij haar moeder in Aken wonen. Ze reisde&nbsp;veel naar Amsterdam heen en weer. Ze was daar onder meer druk met het zoeken naar een woning. In december 1933 vertrok&nbsp;ze definitief naar Nederland.

Het gemis van haar oude leven viel Edith zwaar. Ze correspondeerde&nbsp;regelmatig met het vroegere Frankfurtse buurmeisje Gertrud Naumann en ze richtte zich verder vooral op haar gezin. Vanaf september 1938 ondernam&nbsp;ze met Otto pogingen haar moeder naar Nederland te halen. Kort na de Kristallnacht verleende&nbsp;het Ministerie van Justitie hiervoor ook toestemming. Ediths broers Walter en&nbsp;Julius&nbsp;slaagden erin naar Amerika te emigreren. Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Edith via Westerbork in Auschwitz terecht. Ze was aanvankelijk samen met haar dochters, maar die werden na ongeveer acht weken doorgestuurd naar Bergen-Belsen. Edith leed&nbsp;hier erg onder. Over haar verdere lotgevallen is weinig bekend, maar een vriendin zag&nbsp;haar later in een ziekenbarak. Ze had&nbsp;hoge koorts en was door voedselgebrek en ziekte totaal uitgeput. Ze stierf&nbsp;enkele dagen later op 44-jarige leeftijd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="6lvfd" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_EFrank_I_001: Standesamt Aachen I, Geburterbuch, register A II nr. 211: Geburtsurkunde Edith Holl&auml;nder (kopie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="5lyeg" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literatuur: Dineke Stam, &#39;Wie was Edith Frank-Holl&auml;nder?&#39;, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 52-55; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

According to her birth certificate, Edith Holl&auml;nder was born on 16 January 1900 in Aachen, at Heinrichsallee 50. She was&nbsp;a daughter of Abraham Holl&auml;nder and Rosalie Holl&auml;nder-Stern. Edith was the youngest of four children.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She had two brothers: Julius and Walter. Bettina, the only sister, died at the age of 16.

Edith attended the evangelical Viktoriaschule at Warmweiherstrasse in her birthplace. In 1916 she took her school diploma. She was a sporty girl and played tennis. Before her marriage she worked for some time in the family business. The company B. Holl&auml;nder Rohproduktenhandlung, founded by her grandfather, traded in boilers, equipment and industrial plants as well as old iron, paper and rags. There was a branch in Cologne and from&nbsp;1914 the company also had a wagon factory near Hanover, where Edith&#39;s brother Walter worked. On 12 May 1925 Edith married Otto Frank and moved to Frankfurt. Margot was born in 1926 and Anne followed in 1929. After she and Otto decided to leave Germany in 1933, Edith went to live with her mother in Aachen for a while. She travelled frequently to Amsterdam, where she looked for accommodation. In December 1933 she left for the Netherlands permanently.

The loss of her old life was hard for Edith. She corresponded regularly with Gertrud Naumann, a girl who had lived next door to her in Frankfurt, and otherwise focused on her family. From September 1938 she and Otto tried to bring her mother to the Netherlands. Shortly after Kristallnacht the Ministry of Justice gave permission for this. Edith&#39;s brothers Walter and Julius managed to emigrate to America. After the arrest on 4 August 1944, Edith went via Westerbork to Auschwitz. At first she was with her daughters, but after about eight weeks they were sent on to Bergen-Belsen. Edith suffered greatly from this. Little is known about her further fate, but a friend saw her later in a sick bay. She had a high fever and was totally exhausted due to lack of food and illness. She died a few days later at the age of 44.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="km9st" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_EFrank_I_001: Standesamt Aachen I, Geburterbuch, register A II nr. 211: Geburtsurkunde Edith Holl&auml;nder (kopie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="nl0pq" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literature: Dineke Stam, &#39;Who was Edith Frank-Holl&auml;nder?, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 52-55; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Edith Frank-Holländer uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1935 of 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1935'. De datering is niet duidelijk: Anne dateert deze foto mei 1935, Otto andere foto's van dit vel mei 1936.

A_AFrank_III_055.134

Edith Frank-Holländer, Amsterdam, mei 1935 of 1936

Edith Frank-Holländer was de moeder van Margot en Anne Frank.

Edith Frank-Holländer was the mother of Margot and Anne Frank.

Edith Frank - Holländer

Margot kwam op 16 februari 1926 ter wereld in de kliniek van de Vaterl&auml;ndische Frauenverein&nbsp;te Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Ze was 54 centimeter lang en woog&nbsp;8 pond.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Ze was het eerste kind van Otto Frank en Edith H&ouml;llander.

Ze bezocht&nbsp;van&nbsp;april 1932&nbsp;tot maart&nbsp;1933&nbsp;de&nbsp;Ludwig Richterschule. In die maand stapte ze over naar de&nbsp;Varrentrappschule. Deze overstap viel samen met de verhuizing van het gezin naar de Dantestrasse, en hing&nbsp;er ongetwijfeld mee samen. Toen haar ouders besloten Duitsland te verlaten, ging&nbsp;Margot eerst naar haar oma in Aken. Daar bezocht ze tot&nbsp;22 december&nbsp;de J&uuml;dische Volksschule&nbsp;aan de Bergdriesch.

In Amsterdam ging Margot naar de&nbsp;Jekerschool, en vervolgens naar het &lsquo;Gemeentelijk Lyceum voor Meisjes&rsquo;. Al vrij snel haalde&nbsp;ze voor de meeste vakken goede cijfers, wat aantoonde&nbsp;dat ze zich de Nederlandse taal gemakkelijk eigen maakte. In de zomer van 1941 werd&nbsp;de segregatie van het onderwijs in gang gezet en moesten Margot en haar vriendin Jetteke Frijda het Meisjeslyceum verlaten. Beiden gingen&nbsp;naar het&nbsp;Joods Lyceum.

Margot was sportief. Ze deed&nbsp;onder meer aan roeien en tennis. Met enkele klasgenoten van het Meisjeslyceum roeide&nbsp;ze bij een club onder de Berlagebrug. Toen Margot en de - ook Joodse - coach van sportbeoefening werden uitgesloten, hielden ook de andere meisjes het voor gezien.

Op&nbsp;5 juli 1942 werd&nbsp;Margot opgeroepen zich voor een Duits werkkamp te melden. Haar ouders besloten de al langer bestaande onderduikplannen te versnellen. In de ochtend van&nbsp;6 juli&nbsp;fietste Margot onder begeleiding van&nbsp;Miep Gies naar Prinsengracht 263. De rest van het gezin volgde&nbsp;lopend.

Margot was stil en teruggetrokken van aard. In het Achterhuis las&nbsp;en leerde&nbsp;ze vooral. Ze volgde&nbsp;met goede resultaten een cursus Latijn bij het LOI. Wat bekend is over Margots leven in het Achterhuis komt vooral uit het dagboek van Anne. Alleen&nbsp;Otto Frank en&nbsp;Miep Gies hebben daar nog iets over gezegd. Miep herinnerde&nbsp;zich niet in deze periode een woord met haar te hebben gewisseld. Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Margot via Westerbork in Auschwitz terecht. De eerste acht weken was ze samen met haar moeder en&nbsp;Anne. Eind oktober of begin november werden de meisjes op transport gezet naar Duitsland en belandden in Bergen-Belsen. Margot kreeg&nbsp;vlektyfus en overleed&nbsp;in februari 1945, waarschijnlijk kort voor haar&nbsp;19e verjaardag.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="kcv9v" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het heet nu het Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 opende het &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; hier het Maingau-Krankenhaus. Zie: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/ueber-uns/geschichte" target="_blank">Geschichte Franffurter Rot-Kreuz Klinken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bifsf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_MFrank_III_045: Fotoalbum &ldquo;Unser Kind&rdquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6qt2b" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Het Margot Frank Huis? De vergeten zus van Anne&#39;, in: Anne Frank Magazine 2000, p. 28-35; Anco Mali, Margot Frank en de anderen, Soesterberg: Aspekt, 2005; Sophie&nbsp; Zijlstra, Margot, Amsterdam: Querido, 2012; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Margot was born on 16 February 1926 in the Vaterl&auml;ndische Frauenverein clinic in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She was 54 centimetres long and weighed 8 pounds.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> She was the frst child of Otto Frank and Edith Holl&auml;nder.

She attended the Ludwig Richterschule from April 1932 to March 1933. In that month she transferred to the Varrentrappschule. This transfer coincided with the family&#39;s move to Dantestrasse and was undoubtedly related to it. When her parents decided to leave Germany, Margot first went to stay with her grandmother in Aachen. There she attended the J&uuml;dische Volksschule on Bergdriesch until 22 December.

In Amsterdam Margot went to the Jeker School and subsequently to the Municipal Lyceum for Girls. Pretty soon she was getting good grades in most subjects, which indicates that she had had no trouble mastering the Dutch language. In the summer of 1941, segregation of education was imposed and Margot and her friend Jetteke Frijda had to leave the Girls&#39; Lyceum. They both went to the Jewish Lyceum.

Margot was a sporty person. Among other things, she rowed&nbsp;and played tennis. With some classmates from the Girls&#39; Lyceum, she rowed with a club located under the Berlage Bridge. When Margot and the coach &mdash; who was also Jewish &mdash; were banned from sports, the other girls also stopped.

On 5 July 1942 Margot was summoned to report for a German labour camp. Her parents decided to accelerate their long-standing plans to go into hiding. On the morning of 6 July, Margot cycled to Prinsengracht 263, accompanied by Miep Gies. The rest of the family followed on foot.

Margot was quiet and withdrawn by nature. In the Secret Annex, she mainly read and did schoolwork. She took a Latin course through LOI, obtaining good marks. What is known about Margot&#39;s life in the Secret Annex comes mainly from Anne&#39;s diary. Only Otto Frank and Miep Gies have said anything more about it. Miep did not remember having exchanged a word with her during this period. After the arrest on 4 August 1944, Margot was sent via Westerbork to Auschwitz. For the first eight weeks she was with her mother and Anne. In late October or early November, the girls were put on a transport to Germany and ended up in Bergen Belsen. Margot contracted typhus and died in Februay 1945, probably shortly&nbsp;before her 19th birthday.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="hqkew" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het heet nu het Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 opende het &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; hier het Maingau-Krankenhaus. Zie: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/ueber-uns/geschichte" target="_blank">Geschichte Franffurter Rot-Kreuz Klinken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jfoq8" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_MFrank_III_045: Fotoalbum &ldquo;Unser Kind&rdquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aqo39" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;A Margot Frank House? The forgotten sister of Anne&#39;, in Anne Frank Magazine 2000, p. 28-35; Anco Mali, Margot Frank en de anderen, Soesterberg: Aspekt, 2005; Sophie Zijlstra, Margot, Amsterdam: Querido, 2012; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Margot Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam op mei 1939, foto op p.54 in album van Anne Frank met groene kaft met foto's gemaakt tussen 1929 en 1942.
Bijschrift in handschrift Anne: 'Mei 1939'.

A_AFrank_III_027.086

Margot Frank, Amsterdam, mei 1939

Margot Frank was the sister of Anne Frank.

Margot Frank

Rosa Levy (Roosje/Ro) werd op 9 juni 1905 geboren in Gelsenkirchen, Duitsland. Op 7 september 1927 trouwde ze in Wisch met Emanuel de Winter (1889-1944).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Samen kregen ze op 27 oktober 1928 een dochter Judik.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het gezin woonde op de Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Eind maart 1943 was het voor Joden verboden om nog in de provincie Gelderland te wonen. Zij werden allemaal opgeroepen zich te melden in kamp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rosa de Winter dook daarom begin april met haar man en dochter onder bij een boerenfamilie in de Achterhoek. Een jaar later werd het gezin De Winter op 16 juli 1944 ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Na een verhoor in Velp, werden ze overgebracht naar het Huis van Bewaring in Arnhem. Op 22 juli 1944 werden ze op transport gesteld naar doorgangskamp Westerbork.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Daar kwamen ze net als de acht onderduikers uit het Achterhuis in Strafbarak 67 terecht. Rosa werd tewerkgesteld bij de batterijensloop.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Op 3 september 1944 werd Rosa samen met haar man en dochter naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz gedeporteerd.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Na aankomst in Auschwitz op 6 september werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden en volgden er selecties. Rosa en haar dochter werden geselecteerd voor dwangarbeid, maar haar man Emanuel werd diezelfde dag nog vermoord in een van de gaskamers.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Na de selectie werd Rosa geregistreerd en kreeg ze het nummer A25250 op haar arm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Net als Anne, Margot en Edith kwam Rosa met haar dochter na de selectie en registratie in barak 29 van Auschwitz-Birkenau terecht.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz overleefde Rosa verschillende selecties voor de gaskamer. Ook haar dochter kwam door de selecties, maar werd op 26 oktober 1944 geselecteerd voor deportatie naar Kratzau waar ze dwangarbeid moest verrichten. Anne en Margot werden een paar dagen later geselecteerd voor deportatie naar Bergen-Belsen, waardoor zowel Rosa als Edith zonder hun dochters in Auschwitz achterbleven.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rosa schreef daarover later: &lsquo;Wij troosten elkaar en worden vriendinnen.&rsquo;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Door de slechte omstandigheden in het kamp, de mishandelingen, het gebrek aan voedsel en de ziektes die rondgingen, raakten Rosa en Edith ernstig verzwakt. Het duurde&nbsp;dan ook niet lang voordat Edith door Rosa naar de ziekenbarak werd gebracht. Enige tijd later werd ook zijzelf ernstig ziek en kwam ze Edith weer tegen in de ziekenbarak. Rosa schreef: &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Rosa zelf wist Auschwitz ternauwernood te overleven. Op 27 januari 1945 werd het kamp bevrijd door het Sovjetleger.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>Na de oorlog</h1>

Op de terugreis naar Nederland ontmoette Rosa in Katowice Otto Frank. Uit het notitieboekje van Otto Frank blijkt dat zij hem op 22 maart 1945 vertelde dat Edith gestorven was: &lsquo;22. Mevr. De Winter, Zutphen.&nbsp;Bericht overlijden van Edith op 6. Jan. 45 in het ziekenhuis uit zwakte zonder te lijden.&rsquo;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Na een terugreis van drie&nbsp;maanden kwam Rosa op 31 mei 1945 in Roermond aan. Daar werd ze herenigd met haar dochter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In september 1945 publiceerde ze als een van de eerste haar kampervaringen in het boek&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz. Hierin schreef&nbsp;ze onder meer over haar vriendschap met Edith Frank, hoe hun dochters op transport moesten en hoe Edith uiteindelijk overleed.

In 1964 was ze een van de getuigen in het Tweede Auschwitzproces in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Op 16 oktober 1985 overleed Rosa op tachtigjarige leeftijd.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Ze bleef haar hele leven bevriend met Otto Frank.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Adressen: Coehoornsingel 10,&nbsp;Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Mensenlinq:&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">Overlijdensbericht Judy Salomon-de Winter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Stoplerstein Zuthpen:&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">Emanuel de Winter</a>; Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Emanuel de Winter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder: Website Anne Frank Stichting - Tijdlijn:&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">Rauter wil alle Joden weg uit de provincies</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op <a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">Het Geheugen van Nederland</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;<a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Judik de Winter</a>)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">Emanuel de Winter</a>; De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Geni: <a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709" target="_blank">Overlijdensbericht Roosje de Winter-Levy</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Rosa Levy (Roosje/Ro) was born on 9 June 1905 in Gelsenkirchen, Germany. On 7 September 1927, she married Emanuel de Winter (1889-1944) in Wisch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> They had a daughter Judik on 27 October 1928.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The family lived at Coehoornsingel 10 in Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In late March 1943, Jewish people were banned from living in the province of Gelderland and were summoned to report to Camp Vught.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rosa de Winter therefore went into hiding with her husband and daughter with a farmer&#39;s family in the Achterhoek region&nbsp;in early April. After more than a year in hiding, the De Winter family was discovered and arrested on 16 July 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> After the interrogation in Velp, they were transferred to the Detention Centre in Arnhem. On 22 July 1944, they were transported to Westerbork transit camp.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> There, like the eight people from the Secret Annex, they ended up in prison barracks 67. Rosa was put to work in battery demolition.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

On 3 September 1944, Rosa was deported with her husband and daughter to Auschwitz concentration and extermination camp.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After arriving in Auschwitz on 6 September, the men and women were separated and selections followed. Rosa and her daughter were selected for forced labour, but her husband Emanuel was murdered in one of the gas chambers the same day.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> After the selection, Rosa was registered and had the number A25250 tattooed on her arm.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Like Anne, Margot and Edith, Rosa and her daughter ended up in barracks 29 of Auschwitz-Birkenau after selection and registration.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

In Auschwitz, Rosa survived several selections for the gas chamber. Her daughter also passed the selections, but was selected for deportation to Kratzau on 26 October 1944, where she had to perform forced labour. Anne and Margot were selected for deportation to Bergen-Belsen a few days later, leaving both Rosa and Edith without their daughters in Auschwitz.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Rosa later wrote about this: &#39;We comforted each other and became friends.&#39;<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Due to the poor conditions in the camp, the beatings, the lack of food and the diseases that were going around, Rosa and Edith became seriously weakened. It was therefore not long before Edith was taken to the hospital barracks by Rosa. Some time later, she herself also became seriously ill and met Edith again in the hospital barracks. Rosa wrote: &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she has come&nbsp;from another infirmary. She is just a shadow. A few days later she dies, totally exhausted. &#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Rosa herself barely managed to survive Auschwitz. On 27 January 1945, the camp was liberated by the Soviet army.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<h1>After the war</h1>

On the journey back to the Netherlands, Rosa met Otto Frank in Katowice. Otto Frank&#39;s notebook shows that she told him on 22 March 1945 that Edith had died: &#39;22. Mrs De Winter, Zutphen. Message death of Edith on 6. Jan. 45 in hospital from weakness without suffering.&#39;<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> After a three-month return journey, Rosa arrived in Roermond on 31 May 1945. There she was reunited with her daughter.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

In September 1945, she was one of the first to publish her camp experiences in the book &#39;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz&#39;&nbsp;(&#39;Escape from&nbsp;the gas chamber! The satanic work of the S.S.: an account of suffering in and liberation from &quot;Birkenau&quot; concentration camp near Auschwitz&#39;). In it, she wrote, among other things, about her friendship with Edith Frank, how their daughters had to be transported and how Edith eventually died.

In 1964, she was one of the witnesses in the Second Auschwitz trial in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Rosa died on 16 October 1985, at the age of 80.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> She remained friends with Otto Frank throughout her life.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-2" rel="footnote">[19]</a> Addresses: Coehoornsingel 10, Zutphen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="zk1r8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De gemeente Wisch (Gelderland) is sinds 2005 de gemeente Oude IJsselstreek. &lsquo;Huwelijk Rosa Levy en Emanuel de Winter, 07-09-1927&rsquo;, Gelders Archief, Arnhem, toegangsnr. 0207A, inv. 12554-05, aktenr. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a36vp" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Mensenlinq:&nbsp;<a href="https://mensenlinq.nl/overlijdensberichten/judy-salomon-de-winter-8462035/" target="_blank">Overlijdensbericht Judy Salomon-de Winter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="deo8i" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Stolpersteine Zutphen:&nbsp;<a href="https://www.stolpersteinezutphen.nl/persoon/emanuel-winter" target="_blank">Emanuel de Winter</a>; Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401094?s=Emanuel%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Emanuel de Winter</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jpzh7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Op 29 maart 1943 verscheen een besluit van Hanns Albin Rauter in de krant: &lsquo;Met ingang van 10 april 1943 is aan Joden het verblijf in de provincies Friesland, Drenthe, Groningen, Overijssel, Gelderland, Limburg, Noord-Brabant en Zeeland verboden. Joden die zich op het ogenblik in de genoemde provincies ophouden, moeten zich naar het kamp te Vught begeven.&rsquo; Zie verder&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/en/timeline/162/rauter-wil-alle-joden-weg-uit-de-provincies/" target="_blank">Rauter wants to run al Jews from the provinces</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kdlgc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in en de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, p. 6-7. Raadpleegbaar op <a href="https://geheugen.delpher.nl/en/geheugen/view?identifier=EVDO02%3ANIOD05_6519&amp;amp;coll=ngvn&amp;amp;pres%5Bimageindex%5D=19&amp;amp" target="_blank">Het Geheugen van Nederland</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ttp2s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 7-8; Arolsen Archives, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401293?s=Rosa%20de%20Winter%20Levy&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y4e6f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 9-10; Arolsen Archives, Kaart Rosa de Winter &ndash; Levy..</cite></li>
	<li data-footnote-id="ur8om" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p, 9-10; Arolsen Archives, Kaart Emanuel de Winter &amp;&nbsp;<a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130401204?s=Judik%20de%20Winter&amp;t=2574901&amp;p=0" target="_blank">Kaart Judik de Winter</a>)</cite></li>
	<li data-footnote-id="k79qj" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Joods Monument:&nbsp;<a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/119361/emanuel-de-winter" target="_blank">Emanuel de Winter</a>; De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.12.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g34ha" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p.1 3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ri2hb" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 196.</cite></li>
	<li data-footnote-id="89vdb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 208-209.</cite></li>
	<li data-footnote-id="prmn2" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>De Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 24.</cite></li>
	<li data-footnote-id="33mmw" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>De Winter-Levy, Aan de gaskamer ontsnapt!, p.29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ysufl" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Von Benda Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 215.</cite></li>
	<li data-footnote-id="74fz2" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945, 22 maart.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sflgw" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>De Winter-Levy Aan de gaskamer ontsnapt!, p. 44.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oarlj" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>&lsquo;Rosa de Winter-Levie gaat in Auschwitz-proces getuigen&rsquo; in: Brabants Dagblad, 24 april 1964; &lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zannh" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-19-2">b</a> <cite>Geni:&nbsp;<a href="https://www.geni.com/photo/view/6000000001371838592?album_type=photos_of_me&amp;photo_id=6000000103324310709" target="_blank">Overlijdensbericht Roosje de Winter-Levy</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mt34w" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>&lsquo;Samen met de Franks op transport. Mevr. de Winter-Levy: Nederlandse getuige&rsquo; in: De Gelderlander, 23 april 1964.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

<div>
<div>&nbsp;</div>
</div>

Portretfoto van Judik de Winter en haar moeder Rosa de Winter- Levy. Gemaakt in augustus 1946. Stempel achterzijde; Foto Fritz Karbasch, v.Baerlestraat 102 Amsterdam Z.

B_Getuigen_III_045

Judik en Rosa de Winter, augustus 1946

Rosa de Winter-Levy zat in hetzelfde transport als de familie Frank naar Auschwitz-Birkenau. Ze raakte goed bevriend met Edith Frank en was getuige van haar overlijden.

Rosa de Winter-Levy was deported to Auschwitz-Birkenau on the same transport as the Frank family. She stayed with Edith after the departure of her daughters, and she witnessed her death.

Rosa de Winter - Levy

Anne en Margot zaten zo&rsquo;n vier maanden gevangen in Bergen Belsen, tot hun dood in februari 1945. Over hun gevangenschap kunnen we alleen via verschillende getuigen meer te weten komen.

Nadat door een storm in de nacht van 7 november 1944 de tenten in Bergen Belsen waren ingestort, werden de vrouwen, onder wie Anne, Margot en Auguste van Pels, enkele dagen opgesloten in een paar opslagbarakken. Vervolgens werden ze ondergebracht in barakken in het zogenaamde Kleines Frauenlager dat naast het Sternlagerlag.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Ruth Wiener, een meisje uit de paralelklas van Margot op het Joods Lyceum, zat gevangen in het Sternlager en schreef op 20 december 1944 in haar agenda: &lsquo;Margot en Anne Frank in het andere kamp.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Annelore Daniel die ook met het transport van 1 november 1944 uit Auschwitz naar Bergen-Belsen was gekomen, verbleef in dezelfde barak als Anne, Margot en Auguste van Pels. Annelore Daniel verklaarde dat ze apathisch waren, niet werkten en vooral met z&rsquo;n drie&euml;n bij elkaar bleven. De getuigenissen van Rachel Frankfoorder en de zussen Janny en Lientje Brilleslijper wijken licht af van dit beeld. Volgens Janny Brilleslijper probeerden zij en haar zus Lientje, de zusjes Frank, de zusjes Daniels in Bergen Belsen elkaar te helpen en zagen zij elkaar regelmatig. Over Auguste van Pels in Bergen Belsen is verder&nbsp;vrijwel niets bekend.&nbsp;

<h1>Ontmoetingen met Hanneli en Martha</h1>

Rachel Frankfoorder herinnerde zich dat ze vermoedde dat Anne en Margot soms naar de afscheiding met het Sternlager gingen om daar iemand te ontmoeten. Dit vermoedde bleek juist te zijn. Bij het hek dat het Kleines Frauenlager scheidde van het Sternlager ontmoette Anne haar goede vriendin Hanneli Goslar. Ook Martha van Collem is twee keer bij die ontmoetingen aanwezig en hielp Hanneli met het samenstellen van een pakketje.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Naar alle waarschijnlijkheid hebben Anne en Hanneli Goslar elkaar tussen&nbsp;23 januari en 7 februari&nbsp;ontmoet.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Iemand kwam Hanneli halen omdat er aan de andere kant van het hek iemand was die haar vriendinnetje Anne in het kamp had gezien.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Via Auguste van Pels kwam het contact met Anne tot stand. Margot was toen waarschijnlijk al te ziek om uit de barak te komen.&nbsp;Nadat de vriendinnen eerste samen huilden, brachten ze elkaar daarna op de hoogte van hun ervaringen. Omdat de omstandigheden bij Anne een stuk slechter waren dan in het Sternlager ging Hanneli Goslar opzoek naar eten en kleding voor Anne. De volgende avond spraken ze weer af bij het hek en gooide Hanneli Goslar een pakketje over het prikkeldraad. Tot grote frustratie van Anne werd het pakketje door een andere vrouw gevangen, die er vervolgens mee vandoor ging. Uiteindelijk lukte het Hanneli om opnieuw een pakketje samen te stellen en dit keer kwam het wel bij Anne aan. In het totaal hebben de vriendinnen elkaar drie keer aan het hek ontmoet.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Ontmoeting Margot Rosenthal</h1>

Hanneli herinnerde zich dat Anne vertelde dat ze dacht dat haar ouders dood waren. Mogelijk sprak Anne daarom pas na de ontmoeting met Hanneli met kampgenoot Margot Rosenthal, die in januari 1945 vanuit Auschwitz in Bergen-Belsen aankwam, en nog aan Anne en Margot zou hebben verteld dat hun moeder Edith de selectie van 30 oktober 1944&nbsp;had overleefd.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Vlektyphus

Als op 7 februari 1945 Auguste van Pels voor dwangarbeid wordt geselecteerd voor een transport naar Raguhn (buitencommando van Buchenwald), blijven Anne en Margot achter. Mogelijk was Anne na haar ontmoetingen met Hanneli Goslar binnen het kamp verhuisd, of naar een ziekenbarak overgebracht. Nadat Hanneli Goslar haar vader overleed kwam ze een aantal dagen niet uit de barak. Toen ze uiteindelijk opzoek ging naar Anne was het kleine vrouwenkamp leeg en kon ze haar niet meer vinden.

Rachel Frankfoorder herinnerde zich te hebben gezien hoe Anne en Margot steeds zieker werden en op het laatst duidelijk tekenen van vlektyfus vertoonden. Volgens haar waren ze er op een gewoon niet meer en daarom nam ze aan dat ze gestorven waren. Net als Auguste van Pels ging Rachel Frankfoorder ging op transport naar Raguhn, dus haar constatering van vlektyfus bij de zusjes Frank moet van voor 7 februari 1945 zijn.

Ook Nanette (Nanny) Blitz, een klasgenote van Anne op het Joods Lyceum, ontmoet Anne een paar keer in Bergen Belsen en zag dat Anne erg mager was en vlektyfus had. Nanny Blitz kwam op 5 december 1945, na de dood van haar vader, vanuit het Sternlager in hetzelfde kampdeel als Anne terecht. Zij ontmoeten elkaar in januari 1945 een aantal keer. Nanette Blitz herinnede zich over dezelfde periode: Ik geloof dat ik Margot niet staande heb gezien. Dat ze daar lag. Anne heb ik omhelsd, maar Margot kan ik me staande niet herinneren, die was al helemaal verzwakt. En alles kromp in h&egrave;, hersenen, magen, alles h&egrave;, ze waren, ze was helemaal&hellip; en daar heb ik eigenlijk vrijwel niet mee gesproken. Die was al zo half weg, helemaal verzwakt&hellip; Maar Anne, daar heb ik wel mee gesproken, verschillende keren, en ik geloof iedere keer als ze kwam dan was, lag Margot daar in een barak, die was niet meer zo goed bij.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Ook Janny Brilleslijper, werkzaam als verpleegster in het kamp, herkende de verschijnselen van epidemische vlektyfus bij Anne en Margot en verklaarde dat de zusjes ook in een ziekenbarak geweest zijn.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Hoewel er verschillende getuigen net als Janny verklaren dat de zusjes in een ziekenbarak hebben gelegen, is vooralsnog niet duidelijk waar en wanneer dit precies geweest zou zijn.

Uiteindelijk zijn Margot en Anne ergens in de maand februari 1945&nbsp;aan vlektyfus&nbsp;gestorven.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="v2s2j" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p. 248.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y07t1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Wiener Library, Ruth Wiener Collection, 1962/1/3/1, Diary Ruth Wiener, 20 november 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7xt01" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 264.</cite></li>
	<li data-footnote-id="78ybm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>De ontmoeting moet v&oacute;&oacute;r 7 februari zijn geweest, omdat Auguste van Pels die dag naar Raguhn vertrok en ze via Auguste met elkaar in contact konden komen. Het Nederlandse Rode Kruis, Den Haag,&nbsp;2050, inv.nr. 949, Netherland names extracted by I.R.O. I.T.S.; transportlijst 3 september 1944. Ook weten we door een bewaard gebleven lijst dat de grootmoeder van Hanneli Goslar op 23 januari 1945 een pakket via het Zwitserse Rode Kruis heeft ontvangen. Intenational Tracing Service, bad Arolsen, doc.nr. 3396827#1, Brief Commission Mixte de Secours de la Croix-Rouge Internationale aan Deutsches Rotes Kreuz, Generalf&uuml;hrer Hartmann, 23 januari 1945, met opgaven van 51 ontvangers.</cite></li>
	<li data-footnote-id="62sai" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Interview Hanna Elisabeth Pick, &lsquo;Pers&ouml;nliche Erinnerungen an Anne Frank&rsquo;,&nbsp;Mitteilungsblatt, uitgegeven door het Verband der Einwanderer deutsch-j&uuml;dische Herkunft, nr. 28, 12 juli 1957.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pxog2" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Hannah Pick-Goslar, 6-7 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bbv5p" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Ghetto Fighters&rsquo; House Museum, cat.nr. 195, inv. nr. 11723rm, Hol, verklaring Margot Drach-Rosenthal, z.d.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6yf9d" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Nanette K&ouml;nig-Blitz, 2 augustus 2012.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4rbic" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank,&nbsp;Hilversum: Gooi&amp;Sticht, 1988, p.99.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xswi7" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 273.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Anne and Margot were imprisoned in Bergen-Belsen for about four months, until their deaths in February 1945. Details of their imprisonment have only been provided through various witnesses.

After a storm on the night of 7 November 1944 caused the tents in Bergen-Belsen to collapse, the women, including Anne, Margot and Auguste van Pels, were locked up in a few storage huts for several days. They were then housed in huts in the&nbsp;Kleines Frauenlager, which was next to the Sternlagerlag.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Ruth Wiener, a girl in Margot&#39;s parallel class at the Jewish Lyceum, was imprisoned in the Sternlager and wrote in her diary on 20 December 1944: &quot;Margot and Anne Frank are in the other camp.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Annelore Daniel, who had also been on the 1 November 1944 transport from Auschwitz to Bergen-Belsen, were put in the same hut as Anne, Margot and Auguste van Pels. Annelore Daniel stated that they were apathetic, did not work and mainly stayed together as the three of them. The testimonies of Rachel Frankfoorder and sisters Janny and Lientje Brilleslijper differ slightly from this picture. According to Janny Brilleslijper, in Bergen-Belsen, she and her sister Lientje, the Frank sisters and&nbsp;the Daniel&nbsp;sisters tried to help each other and saw each other regularly. Almost nothing else is known about Auguste van Pels in Bergen-Belsen.

<h1>Meetings with Hanneli and Martha</h1>

Rachel Frankfoorder recalled suspecting that Anne and Margot sometimes went to the partition with the Sternlager to meet someone there. This suspicion turned out to be correct. At the fence that separated the Kleines Frauenlager from the Sternlager, Anne met her good friend Hanneli Goslar. Martha van Collem was also present at two of those meetings, and helped Hanneli put together a package.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In all likelihood, Anne and Hanneli Goslar met between 23 January and 7 February .<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Someone came to get Hanneli because there was someone on the other side of the fence who had seen her friend Anne in the camp.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Contact with Anne was established through Auguste van Pels. Margot was probably too ill by then to come out of the hut. After the friends first cried together, they then briefed each other on their experiences. As conditions where Anne was&nbsp;were a lot worse than in the Sternlager, Hanneli Goslar went in search of food and clothes for Anne. The next evening they met again at the fence and Hanneli Goslar threw a parcel over the barbed wire. Much to Anne&#39;s frustration, the parcel was caught by another woman, who then ran off with it. Eventually, Hanneli managed to put together another parcel and this time it did reach Anne. In total, the girlfriends met at the fence three times.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Meeting Margot Rosenthal</h1>

Hanneli recalled Anne telling her that she thought her parents were dead. This is possibly why Anne did not speak to fellow inmate Margot Rosenthal, who arrived in Bergen-Belsen from Auschwitz in January 1945, until after meeting Hanneli, and who would have been able to tell Anne and Margot that their mother Edith had survived the 30 October 1944 selection.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<h1>Typhus</h1>

When, on 7 February 1945, Auguste van Pels was selected for a transport to Raguhn (subcamp of Buchenwald) for forced labour, Anne and Margot were left behind. Possibly Anne had been moved within the camp after her encounters with Hanneli Goslar, or transferred to an infirmary. After Hanneli Goslar&#39;s father died, she did not come out of the hut for several days. When she finally went looking for Anne, the small women&#39;s camp was empty and she could not find her.

Rachel Frankfoorder recalled seeing how Anne and Margot became increasingly ill and at the end showed clear signs of&nbsp;typhus. According to her, at one point they were simply no longer there and so she assumed they had died. Like Auguste van Pels, Rachel Frankfoorder was put on a transport to Raguhn, so her observation of typhus in the Frank sisters must be from before 7 February 1945.

Nanette (Nanny) Blitz, a classmate of Anne at the Jewish Lyceum, also met Anne several times in Bergen-Belsen and saw that Anne was very thin and had typhus. Nanny Blitz entered the same camp section as Anne from the Sternlager on 5 December 1945, after her father&#39;s death. They met several times in January 1945. Nanette Blitz recalled about the same period: &quot;I don&#39;t think I saw Margot standing. She was lying there. I hugged Anne, but I don&#39;t remember Margot standing, she was already completely weakened. And everything shrank - brains, stomachs, everything - they were, she was completely... and I hardly spoke to her. She was already half gone, completely weakened... But Anne, I did talk to her, several times, and I think every time she came, Margot was lying there in a hut, she wasn&#39;t well.&quot;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Janny Brilleslijper, who worked as a nurse in the camp, also recognised the symptoms of epidemic typhus in Anne and Margot and stated that the sisters had also been in an infirmary hut.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Although several witnesses like Janny stated that the sisters had been in an infirmary hut, it is as yet unclear where and when exactly this would have been.

In the end, Margot and Anne died of typhus&nbsp;sometime in the month of February 1945.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="v2s2j" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p. 248.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y07t1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Wiener Library, Ruth Wiener Collection, 1962/1/3/1, Diary Ruth Wiener, 20 november 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7xt01" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 264.</cite></li>
	<li data-footnote-id="78ybm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>De ontmoeting moet v&oacute;&oacute;r 7 februari zijn geweest, omdat Auguste van Pels die dag naar Raguhn vertrok en ze via Auguste met elkaar in contact konden komen. Het Nederlandse Rode Kruis, Den Haag,&nbsp;2050, inv.nr. 949, Netherland names extracted by I.R.O. I.T.S.; transportlijst 3 september 1944. Ook weten we door een bewaard gebleven lijst dat de grootmoeder van Hanneli Goslar op 23 januari 1945 een pakket via het Zwitserse Rode Kruis heeft ontvangen. Intenational Tracing Service, bad Arolsen, doc.nr. 3396827#1, Brief Commission Mixte de Secours de la Croix-Rouge Internationale aan Deutsches Rotes Kreuz, Generalf&uuml;hrer Hartmann, 23 januari 1945, met opgaven van 51 ontvangers.</cite></li>
	<li data-footnote-id="62sai" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Interview Hanna Elisabeth Pick, &lsquo;Pers&ouml;nliche Erinnerungen an Anne Frank&rsquo;,&nbsp;Mitteilungsblatt, uitgegeven door het Verband der Einwanderer deutsch-j&uuml;dische Herkunft, nr. 28, 12 juli 1957.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pxog2" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Hannah Pick-Goslar, 6-7 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bbv5p" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Ghetto Fighters&rsquo; House Museum, cat.nr. 195, inv. nr. 11723rm, Hol, verklaring Margot Drach-Rosenthal, z.d.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6yf9d" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Nanette K&ouml;nig-Blitz, 2 augustus 2012.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4rbic" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank,&nbsp;Hilversum: Gooi&amp;Sticht, 1988, p.99.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xswi7" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 273.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Bergen-Belsen was van oorsprong de locatie van een groot oefenterrein voor pantsertroepen van de Wehrmacht en een kazernecomplex bij de plaatsjes Bergen en Belsen op de Lüneburger Heide.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Het kamp was in eerste instantie geen werk- of vernietigingskamp &ndash; er waren geen gaskamers &ndash; en diende als krijgsgevangenenkamp en &lsquo;uitwisselingskamp&rsquo;. Vanaf&nbsp;mei 1940&nbsp;werden er Franse, Belgische, Sovjet-, en andere geallieerde soldaten en verzetsstrijders uit allerlei landen in het kamp gevangengezet.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Sternlager</h1>

In april 1943 nam de SS een groot terrein van het krijgsgevangenenkamp over van de Wehrmacht voor de inrichting van het Aufenthaltslager Bergen-Belsen waarin Joden werden ondergebracht die konden worden uitgewisseld met Duitse krijgsgevangenen in het buitenland; iets wat uiteindelijk nauwelijks gebeurde.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Het Sternlager was onderdeel van het Austauschlager en bestond uit ongeveer achttien barakken waarin veel Nederlandse Joden gevangen zaten. In het Sternlager zaten families bij elkaar en waren de omstandigheden een tijd lang relatief beter dan in andere kampen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Durchgangslager</h1>

In de zomer van 1944 werd Bergen-Belsen ook een Durchgangslager (doorgangskamp) voor duizenden vrouwen die uit de bezette delen van Oost-Europa die voor dwangarbeid op transport waren gezet naar Duitse buitenkampen. Begin augustus 1944 werd op een open vlakte in de zuidwestelijke hoek van het kamp een tentenkamp ingericht voor de opvang van de grote deportaties die vanaf half augustus 1944 aankwamen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Omstandigheden</h1>

Na verloop van tijd verslechterde de omstandigheden in het gehele kamp. Onder kampcommandant Josef Kramer, die op 2 december 1944 van Auschwitz naar Bergen-Belsen was overgeplaatst, verhardde het strenge regime nog verder. Door overbevolking, mishandeling, honger, de koude winter en besmettelijke ziektes werd Bergen-Belsen uiteindelijk een plek waar de nazi&rsquo;s Joden naartoe brachten om hen door de slechte omstandigheden daar te laten sterven.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Van de ongeveer 120.000&nbsp;gevangenen zijn er meer dan 72.000&nbsp;omgekomen. Zo ook Anne en Margot Frank die vanaf 3 november 1944&nbsp;in het kamp gevangenzaten.

<div style="text-align:start">
<div>
<section bis_size="{&quot;x&quot;:19,&quot;y&quot;:563,&quot;w&quot;:1035,&quot;h&quot;:166,&quot;abs_x&quot;:240,&quot;abs_y&quot;:2524}" class="footnotes">
<header bis_size="{&quot;x&quot;:34,&quot;y&quot;:580,&quot;w&quot;:1005,&quot;h&quot;:23,&quot;abs_x&quot;:255,&quot;abs_y&quot;:2541}">
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="69jnx" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Bergen-Belsen" target="_blank">Bergen-Belsen</a> (geraadpleegd 28 november 2023).</cite></li>
	<li data-footnote-id="vry1z" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 119.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hto5h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 220-221.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8yr38" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 222.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ge36k" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 224-225.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Bergen-Belsen was originally a large training site for Wehrmacht armoured troops and a barracks complex near the towns of Bergen and Belsen on the L&uuml;neburg Heath.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The camp was initially not a labour or extermination camp - there were no gas chambers - and served as a POW camp and &#39;exchange camp&#39;. From May 1940, French, Belgian, Soviet, and other allied soldiers and resistance fighters from many different countries were imprisoned in the camp.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Sternlager</h1>

In April 1943 , the SS took over a large area of the POW camp from the Wehrmacht to set up the Aufenthaltslager Bergen-Belsen, which housed Jews who could be exchanged with German POWs abroad; something that in the end hardly ever happened.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

The Sternlager was part of the Austauschlager and consisted of about eighteen barrack huts in which many Dutch Jews were imprisoned. In the Sternlager, families were improsoned together and, for a time, conditions were relatively better than in other camps.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Durchgangslager</h1>

In the summer of 1944, Bergen-Belsen also became a Durchgangslager (transit camp) for thousands of women from occupied parts of Eastern Europe who had been transported for forced labour to German sub-camps. In early August 1944, a tent camp was set up on an open plain in the south-west corner of the camp to accommodate the large deportations arriving from mid-August 1944.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Conditions</h1>

Over time, conditions deteriorated throughout the camp. Under camp commander Josef Kramer, who had been transferred from Auschwitz to Bergen-Belsen on 2 December 1944, the harsh regime hardened even further. Due to overcrowding, ill-treatment, hunger, the cold winter and infectious diseases, Bergen-Belsen eventually became a place where the Nazis brought Jews only to have them die because of the poor conditions there.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Of the approximately 120,000 prisoners, more than 72,000 perished. Among these were Anne and Margot Frank, who were imprisoned in the camp from 3 November 1944&nbsp;.

<div style="text-align:start">&nbsp;
<div>
<section bis_size="{&quot;x&quot;:19,&quot;y&quot;:584,&quot;w&quot;:1035,&quot;h&quot;:166,&quot;abs_x&quot;:240,&quot;abs_y&quot;:1572}" class="footnotes">
<header bis_size="{&quot;x&quot;:34,&quot;y&quot;:601,&quot;w&quot;:1005,&quot;h&quot;:23,&quot;abs_x&quot;:255,&quot;abs_y&quot;:1589}">
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ilbi5" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Bergen-Belsen_concentration_camp" target="_blank">Bergen-Belsen concentration camp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vry1z" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 119.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hto5h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 220-221.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8yr38" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 222.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ge36k" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 224-225.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Rachel Frankfoorder ging net als de familie Frank op transport naar&nbsp;Auschwitz en werd daar net als Anne, Margot en Auguste van Pels op 30 oktober 1944&nbsp;geselecteerd voor transport naar Bergen-Belsen.&nbsp;Het transport vertrok op 1 november 1944&nbsp;en kwam op 3 november 1944 aan in kamp Bergen Belsen.&nbsp;Rachel Frankfoorder kreeg daar nummer 7356 en kwam in dezelfde barak als Anne en Margot terecht.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Ze herinnerde zich het moment dat ze Anne en Margot in Bergen-Belsen weer terugzag: &#39;Hun ouders waren er niet. Daar vroeg je niet naar, omdat je eigenlijk wist&hellip; gezien je eigen ervaring met ouders, broers enzovoorts, ja, je hebt een vermoeden, meer niet. De meisjes Frank waren bijna onherkenbaar doordat hun haar was afgeknipt, ze waren veel kaler dan wij, hoe dat kan weet ik niet. En ze hadden het koud, net als wij allemaal. Het was winter en je had geen kleding. Dus alle factoren voor ziekte waren aanwezig. Zij speciaal waren er erg aan toe.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Rachel Frankfoorder bleef in Bergen-Belsen in de buurt van Anne en Margot en zag de zusjes steeds zieker worden:&nbsp;&lsquo;Je zag ze werkelijk doodgaan, beiden.&rsquo; Ze herinnerde zich hoe ze de typische verschijnselen van tyfus steeds duidelijker bij de twee meisjes zag vorderen. De meisjes&nbsp;vertoonden &lsquo;een soort apathie, gemengd met oplevingen, totdat ook zij zo ziek werden dat er geen hoop meer was&rsquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Korte tijd later merkte ze dat ze Anne en Margot niet meer zag, en nam ze aan dat ze waren omgekomen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op&nbsp;7 februari 1945&nbsp;werd Rachel Frankfoorder, net als Auguste van Pels, op transport gesteld naar vrouwenkamp Raguhn.

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="podro" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, 5792, 1.1.3.1, volgnr. 315.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ay9ac" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank,&nbsp;Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p.117.</cite></li>
	<li data-footnote-id="63p65" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p.118.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sy3vi" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.270.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Rachel Frankfoorder, like the Frank family, was put on a transport to Auschwitz, where, like Anne, Margot and Auguste van Pels, she was eventually selected for transport to Bergen-Belsen on 30 October 1944 . The transport left on 1 November 1944 and arrived at Bergen-Belsen camp on 3 November 1944, where Rachel Frankfoorder was allocated number 7356 and ended up in the same hut&nbsp;as Anne and Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She recalled the moment she saw Anne and Margot again in Bergen-Belsen: &quot;Their parents weren&#39;t there. You didn&#39;t ask about that because you actually knew... given your own experience with parents, brothers and so on, yes, you have an inkling, nothing more. The Frank girls were almost unrecognisable because their hair had been cut off, their hair was much closer cropped than ours, how that could be I don&#39;t know. And they were cold, just like all of us. It was winter and you had no clothes. So all the factors for illness were there. They in particular were very sick.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Rachel Frankfoorder stayed close to Anne and Margot in Bergen-Belsen and saw how the sisters became increasingly ill: &quot;You could really see them dying, both of them,&quot;&nbsp;she recalled seeing the typical symptoms of typhus&nbsp;progressing more and more clearly in the two girls. The girls showed &quot;a kind of apathy, with occasional upturns, until they too became so ill that there was no hope&quot;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> A short time later, she noticed she no longer saw Anne and Margot, and assumed they had died.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On 7 February 1945, Rachel Frankfoorder, like Auguste van Pels, was transported to Raguhn&nbsp;women&#39;s camp.

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="podro" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen, 5792, 1.1.3.1, volgnr. 315.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ay9ac" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank,&nbsp;Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p.117.</cite></li>
	<li data-footnote-id="63p65" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p.118.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sy3vi" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.270.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Ontmoeting Rachel Frankfoorder in Bergen-Belsen

In kamp Bergen-Belsen kwam Rachel Frankfoorder de zusje Anne en Margot tegen. Ze zag hoe de zusjes steeds zieker werden. Ze getuigde daarover na de oorlog.

In Bergen-Belsen, Rachel Frankfoorder ran into Anne and Margot again. There she saw how the sisters became increasingly ill. She testified about this after the war.

Auguste van Pels en Anne en Margot Frank gevangen in Bergen-Belsen

Auguste van Pels en Anne en Margot Frank zitten vanaf 3 november tot 7 februari samen in kamp Bergen-Belsen. Op 7 februari wordt Auguste geselecteerd voor deportatie naar Raguhn. Kort daarna overlijden Anne en Margot aan de gevolgen van vlektyfus.

Auguste van Pels and Anne and Margot Frank were together in Bergen-Belsen camp from 3 November to 7 February. On 7 February, Auguste was selected for transfer to Raguhn. Shortly afterwards, Anne and Margot died of typhus.

Ruth&nbsp;Wiener (1927-2011) noteerde op 20 december 1944 in haar agendaatje: &lsquo;Anne en Margot Frank in het andere kamp!&rsquo;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;In haar agenda schreef Ruth vanaf 1943 in kamp Westerbork en Bergen-Belsen&nbsp;dingen die haar opvielen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Haar agendaatje&nbsp;is het enige&nbsp;contemporaine document dat getuigt van de aanwezigheid van Anne en Margot Frank in kamp Bergen-Belsen.

Ruth Wiener kende Anne en vooral Margot van de Liberaal Joodse Gemeente en het Joods Lyceum in Amsterdam. Ze heeft hen in Bergen-Belsen niet gesproken, maar alleen gezien.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="m23nh" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Wiener Library, Londen: Ruth Wiener Collection, 1962/1/3/1, Diary Ruth Wiener, 20 november 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dpxyx" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief, interview Ruth Klemens-Wiener, 12 januari 2010.</cite></li>
</ol>
</section>

Ruth Wiener (1927-2011) noted in her diary on 20 December 1944 : &quot;Anne and Margot Frank in the other camp!&quot;&nbsp;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;From 1943 on, Ruth wrote in her diary things that struck her in Camp Westerbork and Bergen-Belsen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Her diary is the only contemporary document that testifies to Anne and Margot Frank&#39;s presence in Bergen-Belsen camp.

Ruth Wiener knew Anne and especially Margot from the Liberal Jewish Congregation and the Jewish Lyceum in Amsterdam. She did not speak to them in Bergen-Belsen, but only saw them. Ruth Wiener said that when a transport arrived, murmurs went round: &quot;Who was on it? Dutch people?&quot;&nbsp;She always went to see, and thus saw the Frank sisters.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="m23nh" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Wiener Library, Londen: Ruth Wiener Collection, 1962/1/3/1, Diary Ruth Wiener, 20 november 1944</cite></li>
	<li data-footnote-id="dpxyx" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief, interview Ruth Klemens-Wiener, 12 januari 2010.</cite></li>
</ol>
</section>

Ruth Wiener ziet Anne en Margot in Bergen-Belsen

Ruth Wiener schreef op 20 december 1944 in haar agenda  in kamp Bergen-Belsen dat ze Anne en Margot Frank had gezien.

Ruth Wiener wrote in her diary on 20 December 1944 that she saw Anne and Margot in Bergen-Belsen camp.

Margot Rosenthal kwam in januari 1945 met een nieuwe groep vrouwen&nbsp;vanuit Auschwitz in Bergen-Belsen aan. Zij wist toen dat Edith Frank de selectie op 30 oktober 1944 had overleefd en zou dit nog aan Anne en Margot hebben verteld.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Kort voordat Margot moet zijn overleden, zou Margot Rosenthal Anne nog een keer hebben ontmoet.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Na de oorlog lag&nbsp;Nanette Blitz&nbsp;naast Margot Rosenthal in het ziekenhuis en beschreef&nbsp;ze kort in een brief&nbsp;aan Otto Frank de ontmoeting tussen&nbsp;Margot Rosenthal en Anne en Margot&nbsp;Frank&nbsp;in Bergen-Belsen:&nbsp;

<blockquote>&#39;Misschien kunt U zich Margot Drach-Rosenthal herinneren uit Westerbork, die nogal veel met Anne omging? Zij ligt hier naast me en vertelde mij het volgende: Zij ging tezamen met uw vrouw en kinderen naar Birkenau waar ze samenbleven tot November. Toen gingen Margot en Anne naar Bergen-Belsen, waar zij 3 Nov. arriveerden. Daar ontmoette ik hen (een meisje die ook hier ligt lag boven hen). Ik was niet in hun barak maar bezocht hen vaak. Ondertussen arriveerde Margot (genaamd Monika) Rosenthal in Januari in Bergen Belsen en vertelde hun dat zij uw vrouw in Birkenau had gesproken wat hun erg opfleurde, omdat zij weinig hoop bij de selectie hadden gehad.&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Margot Rosenthal wist destijds niet dat Edith Frank&nbsp;op 6 januari 1945 was overleden in Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="avbla" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Blitz, Nanette: brief Nanette Blitz aan Otto Frank, 31 oktober 1945 (digitale kopie, origineel bij Anne Frank Fonds te Bazel); Ghetto Fighters&rsquo; House Museum, cat.nr. 195, inv. nr. 11723rm, Hol, verklaring Margot Drach-Rosenthal, z.d.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bh1nf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Ghetto Fighters&rsquo; House Museum, cat.nr. 195, inv. nr. 11723rm, Hol, verklaring Margot Drach-Rosenthal, z.d.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pavo3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&nbsp;AFS, brief Nanette Blitz aan Otto Frank, 31 oktober 1945 (digitale kopie, origineel bij Anne Frank Fonds te Bazel).</cite></li>
	<li data-footnote-id="apwip" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_068: Aangifte van overlijden. Op haar&nbsp;archiefkaart staat: omg. Oświęcim. Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Edith Holl&auml;nder:&nbsp;Oświęcim is de oorspronkelijke, Poolse naam voor Auschwitz. Het Nederlandsche Roode Kruis, Auschwitz, Deel V: De Deportatietransporten in 1944. Uitgave van het Hoofdbestuur van de Vereniging het Nederlandsche Rode Kruis, &#39;s Gravenhage, december 1953, p. 23:&nbsp;Het Nederlandse Rode Kruis heeft na de oorlog,&nbsp;in het kader van zijn wettelijk taak om plaats en datum van overlijden van de vele vermisten vast te stellen, voor gedeporteerden naar Auschwitz meestal &#39;in of in de omgeving van Auschwitz&#39; genomen.</cite></li>
</ol>
</section>

Margot Rosenthal arrived in Bergen-Belsen with a new group of women from Auschwitz in January 1945. She knew at the time that Edith Frank had survived the selection on 30 October 1944 and is said to have told Anne and Margot as much.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Shortly before Margot died, Margot Rosenthal is thought to have run into Anne once more.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

After the war, Nanette Blitz lay next to Margot Rosenthal in hospital and briefly described in a letter to Otto Frank the meeting between Margot Rosenthal and Anne and Margot Frank in Bergen-Belsen:

<blockquote>&quot;Perhaps you can remember Margot Drach-Rosenthal from Westerbork, who spent a lot of time&nbsp;with Anne? She is lying here next to me and told me the following: she went with your wife and children to Birkenau where they stayed together until November. Then Margot and Anne were sent to Bergen-Belsen, where they arrived on 3 Nov. I met them there (a girl who is also here was above them). I was not in their hut but visited them often. Meanwhile, Margot (known as Monika) Rosenthal arrived in Bergen-Belsen in January and told them that she had spoken with your wife in Birkenau which cheered them up a lot, as they had had little hope regarding the selection.&quot;&nbsp;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Margot Rosenthal did not know at the time that Edith Frank had finally succumbed to illness in Auschwitz-Birkenau on 6 January 1945.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="avbla" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Blitz, Nanette: brief Nanette Blitz aan Otto Frank, 31 oktober 1945 (digitale kopie, origineel bij Anne Frank Fonds te Bazel); Ghetto Fighters&rsquo; House Museum, cat.nr. 195, inv. nr. 11723rm, Hol, verklaring Margot Drach-Rosenthal, z.d.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bh1nf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Ghetto Fighters&rsquo; House Museum, cat.nr. 195, inv. nr. 11723rm, Hol, verklaring Margot Drach-Rosenthal, z.d.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pavo3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&nbsp;AFS, brief Nanette Blitz aan Otto Frank, 31 oktober 1945 (digitale kopie, origineel bij Anne Frank Fonds te Bazel).</cite></li>
	<li data-footnote-id="apwip" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_068: Aangifte van overlijden. Op haar&nbsp;archiefkaart staat: omg. Oświęcim. Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Edith Holl&auml;nder:&nbsp;Oświęcim is de oorspronkelijke, Poolse naam voor Auschwitz. Het Nederlandsche Roode Kruis, Auschwitz, Deel V: De Deportatietransporten in 1944. Uitgave van het Hoofdbestuur van de Vereniging het Nederlandsche Rode Kruis, &#39;s Gravenhage, december 1953, p. 23:&nbsp;Het Nederlandse Rode Kruis heeft na de oorlog,&nbsp;in het kader van zijn wettelijk taak om plaats en datum van overlijden van de vele vermisten vast te stellen, voor gedeporteerden naar Auschwitz meestal &#39;in of in de omgeving van Auschwitz&#39; genomen.</cite></li>
</ol>
</section>

Ontmoeting met Margot Rosenthal in Bergen-Belsen

Margot Rosenthal kende Anne Frank goed uit Westerbork en Auschwitz-Birkenau. Toen ze twee maanden na Anne in Bergen-Belsen was aangekomen, kon ze Anne en Margot Frank vertellen dat hun moeder nog leefde nadat zij uit Auschwitz waren vertrokken.

Margot Rosenthal knew Anne Frank from Westerbork and Auschwitz-Birkenau. When she arrived in Bergen-Belsen two months after Anne, she was able to tell Anne and Margot that their mother had been alive after they had left Auschwitz.

Het Kleine Frauenlager waar Anne en Margot Frank verbleven in Bergen-Belsen lag direct naast het Sternlager. De twee delen werden van elkaar gescheiden door een hek dat bestond uit twee lagen gaas en prikkeldraad met daartussen stro of riet. De gevangenen konden elkaar dus niet zien, maar wel horen. Zo ontmoette Anne bij het hek haar goede vriendin Hanneli Goslar (1928), die sinds januari 1944 in het Sternlager zat opgesloten.

In januari of begin februari 1945 kwam iemand Hanneli halen omdat er aan de andere kant van het hek iemand was die haar vriendinnetje Anne in het kamp had gezien.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Hanneli dacht dat Anne met haar familie naar Zwitserland was gevlucht en was stomverbaasd om te horen dat Anne in het kamp terecht was gekomen. Ze herinnerde&nbsp;zich nog goed dat ze met Anne kwam te spreken: Dus ik heb geen andere keuze dan in de avond, zover als ik kan, dichtbij het prikkeldraad te komen. En ik begin daarover heen te roepen [&hellip;] En toen ik daar aan het prikkeldraad riep: &lsquo;Hallo, hallo&rsquo;, de vrouw die mij antwoordde was de moeder van Peter, mevrouw Van Pels.(&hellip;) En zij wist precies dat ik een vriendin van Anne was en het eerste wat ze zegt was: &lsquo;O, jij wilt Anne spreken.&rsquo; Ik zeg: &lsquo;Ja natuurlijk.&rsquo; We hebben een halve minuut gepraat, het was te gevaarlijk. En toen voegde ze alleen nog bij [&hellip;]: &lsquo;Margot kan ik niet brengen, die kan niet meer tot dit prikkeldraad lopen, maar ik breng Anne.&rsquo; En daar stond ik en wachtte. En werkelijk na vijf minuten of zo, een heel zwak stemmetje, en het was Anne.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Nadat de meisjes eerste samen huilden, brachten ze elkaar op de hoogte van hun ervaringen. Omdat de omstandigheden in het &acute;kleine vrouwenkamp&acute; een stuk slechter waren dan in het Sternlager ging Hanneli Goslar opzoek naar eten en kleding voor Anne. De volgende avond spraken ze weer af bij het hek en gooide Hanneli Goslar een pakketje over het prikkeldraad. En toen hoor ik dat Anne huilt en schreeuwt en kwaad is. Wat is er gebeurd? Nee, ik kon haar niet zien, en dat prikkeldraad was hoog en de nacht was donker en ik moest gooien naar wat ik hoor. Maar daar waren honderden andere hongerige vrouwen, en een andere vrouw had dat pakje opgepakt, rende weg, en heeft haar niets gegeven. Nou, ik moest haar eerst kalmeren en ik heb beloofd: &lsquo;Wij doen het nog een keer.&acute;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Uiteindelijk lukte het Hanneli om opnieuw een pakketje samen te stellen en dit keer kwam het wel bij Anne aan. In het totaal hebben de vriendinnen elkaar drie keer aan het hek ontmoet.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Ook Martha van Collem (1929), die de familie Frank kende van de Liberaal Joodse Gemeente in Amsterdam, was een of twee keer bij deze ontmoetingen aanwezig. Net als Irene Hasenberg (1930) die in het kamp goed bevriend was geraakt met Hanneli Goslar en herinnerde dat ze samen opzoek waren gegaan naar kleding voor in het pakketje dat de eerste keer gestolen werd door een andere vrouw.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Naar alle waarschijnlijkheid hebben Anne en Hanneli Goslar elkaar tussen 23 januari en 7 februari ontmoet.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Het moet v&oacute;&oacute;r 7 februari zijn geweest, omdat Auguste van Pels die dag naar Raguhn vertrok en ze via Auguste met elkaar in contact konden komen.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Ook weten we door een bewaard gebleven lijst dat de grootmoeder van Hanneli Goslar op 23 januari 1945 een pakket via het Zwitserse Rode Kruis heeft ontvangen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<div>Nadat Hanneli Goslar haar vader overleed kwam ze een aantal dagen niet uit de barak. Toen ze uiteindelijk op zoek ging naar Anne was het kleine vrouwenkamp leeg en kon ze haar niet meer vinden.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-3" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Mogelijk was Anne binnen het kamp verhuisd, of naar een ziekenbarak overgebracht.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

<div>&nbsp;</div>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="t75ir" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Interview Hannah Elisabeth Pick, &lsquo;Pers&ouml;nliche Erinnerungen an Anne Frank&rsquo;, Mitteilungsblatt, uitgegeven door het Verband der Einwanderer deutsch-j&uuml;dische Herkunft, nr. 28, 12 juli 1957.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aj4g6" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Interview Hannah Pick-Goslar, 6-7 mei 2009. Zie ook: AFS, Getuigenarchief, Interview Nanette K&ouml;nig-Blitz, 2 augustus 2012, die zich ook herinnert Anne bij het hek te hebben ontmoet.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rzl3a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-3-3">c</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Hannah Pick-Goslar, 6-7 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gid8f" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="http://www.irenebutter.com/about">http://www.irenebutter.com/about</a> geraadpleegd 12 augustus 2022.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="q472h" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.261-263.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vj20l" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis, Den Haag, 2050, inv.nr. 949, Netherland names extracted by I.R.O. I.T.S.; transportlijst 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ff46r" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>International Tracing Service, bad Arolsen, doc.nr. 3396827#1, Brief Commission Mixte de Secours de la Croix-Rouge Internationale aan Deutsches Rotes Kreuz, Generalf&uuml;hrer Hartmann, 23 januari 1945, met opgaven van 51 ontvangers.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

The Kleine Frauenlager where Anne and Margot Frank stayed in Bergen-Belsen was right next to the Sternlager. The two sections were separated by a fence consisting of two layers of gauze and barbed wire with straw or reeds in between. So the prisoners could not see each other, but they could hear each other. This is how Anne met up with her good friend Hanneli Goslar (1928), who had been imprisoned in the Sternlager since January 1944, at the fence.

In January or early February 1945, someone came to get Hanneli because there was someone on the other side of the fence who had seen her friend Anne in the camp.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Hanneli thought Anne had fled to Switzerland with her family and was stunned to hear that Anne had ended up in the camp. She well remembered coming to speak to Anne: &quot;So I have no choice but to get close to the barbed wire in the evening, as far as I can. And I start shouting about that [...] And when I called out there at the barbed wire: &#39;Hello, hello&#39;, the woman who answered me was Peter&#39;s mother, Mrs Van Pels.(...) And she knew exactly that I was a friend of Anne&#39;s and the first thing she says was: &#39;Oh, you want to speak to Anne,&#39; I say: &#39;Yes, of course,&#39; We talked for half a minute, it was too dangerous. And then she only added [...]: &#39;I can&#39;t bring Margot, she can&#39;t walk up to this barbed wire, but I&#39;ll bring Anne,&#39; and there I stood and waited. And really after five minutes or so, a very faint voice, and it was Anne.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

After the girls first cried together, they informed each other about their experiences. As conditions in the &acute;small women&#39;s camp&acute; were a lot worse than in the Sternlager, Hanneli Goslar went in search of food and clothes for Anne. The next evening they met again at the fence and Hanneli Goslar threw a package over the barbed wire. &quot;And then I hear Anne crying and screaming and angry. What happened? No, I couldn&#39;t see her, and that barbed wire was high and the night was dark and I had to throw at what I hear. But there were hundreds of other hungry women there, and another woman had picked up that package, run away, and didn&#39;t give her anything. Well, I had to calm her down first and I promised: &#39;We&#39;ll do it again.&acute;&quot;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Finally, Hanneli managed to put together another package and this time it did arrive in Anne&#39;s possession. In total, the friends met at the fence three times.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Martha van Collem (1929), who knew the Frank family from the Liberal Jewish Congregation in Amsterdam, also attended these meetings once or twice. As did Irene Hasenberg (1930), who had become good friends with Hanneli Goslar in the camp and remembered that they had gone together looking for clothes to put in the parcel that was stolen by another woman the first time.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In all likelihood, Anne and Hanneli Goslar met between 23 January and 7 February .<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> It must have been before 7 February, because Auguste van Pels was sent to Raguhn that day and they were able to get in touch through Auguste.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> We also know through a surviving list that Hanneli Goslar&#39;s grandmother received a parcel through the Swiss Red Cross on 23 January 1945 .<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<div>After Hanneli Goslar&#39;s father died, she did not come out of the hut for several days. When she finally went looking for Anne, the small women&#39;s camp was empty and she could not find her.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-3" rel="footnote">[3]</a> Possibly Anne had been moved within the camp, or transferred to an infirmary hut.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

<div>&nbsp;</div>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="t75ir" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Interview Hanna Elisabeth Pick, &lsquo;Pers&ouml;nliche Erinnerungen an Anne Frank&rsquo;, Mitteilungsblatt, uitgegeven door het Verband der Einwanderer deutsch-j&uuml;dische Herkunft, nr. 28, 12 juli 1957.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aj4g6" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Interview Hannah Pick-Goslar, 6-7 mei 2009. Zie ook: AFS, Getuigenarchief, Interview Nanette K&ouml;nig-Blitz, 2 augustus 2012, die zich ook herinnert Anne bij het hek te hebben ontmoet.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rzl3a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-3-3">c</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Hannah Pick-Goslar, 6-7 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gid8f" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="http://www.irenebutter.com/about">http://www.irenebutter.com/about</a> geraadpleegd 12 augustus 2022.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="q472h" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.261-263.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vj20l" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis, Den Haag, 2050, inv.nr. 949, Netherland names extracted by I.R.O. I.T.S.; transportlijst 3 september 1944.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ff46r" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>International Tracing Service, bad Arolsen, doc.nr. 3396827#1, Brief Commission Mixte de Secours de la Croix-Rouge Internationale aan Deutsches Rotes Kreuz, Generalf&uuml;hrer Hartmann, 23 januari 1945, met opgaven van 51 ontvangers.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Hanneli Goslar en Anne Frank in Bergen-Belsen

Anne Frank ontmoette haar goede vriendin Hanneli Goslar meermaals bij het hek in Bergen-Belsen.

Anne Frank met several times with her close friend Hanneli Goslar at the fence in Bergen-Belsen.

​De exacte overlijdensdatum van Anne en Margot Frank staat niet vast, maar ligt vermoedelijk in de maand februari 1945.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis (NRK heeft na de oorlog de wettelijk taak om plaats en datum van overlijden van de vele vermiste personen vast te stellen. Dit gebeurde niet op basis van onderzoek, maar bij benadering.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Kampgenote Lientje Rebling-Brilleslijper verklaarde in&nbsp;1952&nbsp;dat&nbsp;Anne Frank plm. Maart 1945 stierf.&nbsp;Hieruit&nbsp;heeft het NRK geconcludeerd dat de sterfdatum van Anne Frank ergens tussen&nbsp;1&nbsp;en&nbsp;31 maart 1945&nbsp;gelegen moet hebben.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;De &#39;Commissie tot het doen van aangifte van overlijden van vermisten&#39; van het Ministerie van Justitie nam deze conclusie over en de datum vastgesteld op&nbsp;31 maart 1945. Deze datum is vervolgens gepubliceerd in de Staatscourant.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;De officiele&nbsp;overlijdensakte werd uiteindelijk tien jaar later op&nbsp;29 juli 1954&nbsp;in Amsterdam opgemaakt.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Op grond van getuigenissen, documenten en een analyse van het ziekteverloop van vlektyfus valt af te leiden dat Anne en haar zus&nbsp;Margot vermoedelijk al in&nbsp;februari 1945&nbsp;zijn overleden:

Hanneli Goslar&nbsp;en de zussen Martha en Ilse van Collem verklaarden dat zij Anne in&nbsp;februari 1945&nbsp;ontmoet hadden bij het hek dat het&nbsp;Frauenkamp&nbsp;scheidde van het Sternlager.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>Omdat deze ontmoeting tot stand kwam door tussenkomst van Auguste van Pels die blijkens een transportlijst al op&nbsp;7 februari 1945&nbsp;naar Raguhn (buitencommando van Buchenwald) vertrekt, moet deze ontmoeting&nbsp;eind januari&nbsp;of begin&nbsp;februari 1945&nbsp;hebben plaatsgevonden.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Margot was, volgens getuigenverklaringen, dan al te ziek om op te staan.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;In het pakketje dat de meisjes over het hek naar Anne gooiden, zatten spullen afkomstig uit een Rode Kruispakket. De grootmoeder van Hanneli had omstreeks&nbsp;23 januari 1945&nbsp;een Rode Kruispakket ontvangen.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Net als Auguste van Pels vertrokken Rachel van Amerongen en Annelore Daniel, die in dezelfde barak als Anne en Margot Frank verbleven,&nbsp;op&nbsp;7 februari 1945&nbsp;naar Raguhn.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Zowel Rachel als Annelore verklaarden dat Anne ziek was en de verschijnselen van vlektyfus vertoonde.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Rachel van Amerongen zeiin een interview uit 1988:&nbsp;&#39;(...) dat ze tyfus hadden was duidelijk&nbsp;(...). Ze kregen die weggetrokken gezichten, dat vel over been. (...)&nbsp;De verschijnselen van tyfus openbaarden zich duidelijk bij hen: dat langzame wegebben, een soort apathie, gemengd met oplevingen, totdat ook zij zo ziek werden dat er geen hoop meer was&nbsp;(&hellip;).&#39;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Ook Nanette Blitz die Anne voor het laatst in januari 1945 ontmoette, vertelde in een interview uit 2012 dat Anne en Margot ziek waren.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Vlektyfus is een ziekte met&nbsp;vaak een dodelijke afloop na ongeveer twee weken.&nbsp;Na een incubatietijd van ongeveer een week treden de eerste verschijnselen&nbsp;op: ernstige hoofdpijn, rillingen, koorts en spierpijn. Vijf&nbsp;dagen later gevolgd door huiduitslag en verminderd bewustzijn.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Gezien dit&nbsp;ziekteverloop is het aannemelijk&nbsp;dat Anne en Margot al in&nbsp;februari 1945&nbsp;zijn overleden.&nbsp;

Otto Frank 
Otto Frank hoorde op&nbsp;18 juli 1945&nbsp;dat zijn beide&nbsp;dochters in Bergen-Belsen zijn overleden.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Later vertelde hij:&nbsp;Uiteindelijk vond ik twee zusters die gelijk met hen in Bergen-Belsen hadden gezeten en die me dan over de laatste, dodelijke ziekte van mijn kinderen vertelden. Beiden waren door ontberingen zo verzwakt dat ze aan de daar heersende tyfus ten prooi waren gevallen.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;Hij doelde hier op de zussen Jannie en Lientje Brilleslijper.&nbsp;

De afdeling Rectificatie van het Bevolkingsregister wilde van Otto Frank weten of er getuigen waren van het overlijden van zijn dochters in Bergen Belsen. Op&nbsp;4 oktober 1945&nbsp;vroeg Otto Frank schriftelijk aan Lien Rebling-Brilleslijper of zij hem een &#39;desbetreffend schrijven&#39; zou kunnen doen toekomen.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>&nbsp;Lientje Brilleslijper verklaarde op&nbsp;11 november 1945&nbsp;dat Margot en Anne Frank omstreeks&nbsp;eind februari,&nbsp;begin maart 1945&nbsp;zijn overleden.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>&nbsp;Dit is in tegenspraak met de verklaringen die zij en haar zus later aflegden waarin de datum varieert van eind februari tot heel kort voor de bevrijding van Bergen-Belsen&nbsp;op&nbsp;15 april 1945.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="93bwg" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Erika Prins en Gertjan Broek, &quot;Margot was al te ziek, maar Anne kwam nog naar het hek&quot;, in NRC, 31 maart 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zpjuy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Raymund Sch&uuml;tz,&nbsp;Vermoedelijk op transport,&nbsp;masterscriptie Archief Wetenschappen, Leiden november 2010 (update juni 2011), p.3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kuuih" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Het Nederlandse&nbsp;Rode Kruis (NRK), Den Haag, Oorlogsnazorg, 117266, volgnr. 3: Carthoteekkaartje Afwikkelingsbureau Concentratiekampen., Annelies M. Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="my59u" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, Oorlogsnazorg, E-mail Michiel Schwartzenberg aan Erika Prins (Anne Frank Stichting), 16 maart 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pwe1a" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>NRK, Oorlogsnazorg, 117267, volgnr. 3: Brief van het Rode Kruis, juni 1960. Het nummer van de akte is Reg A 105, fol 9v.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6oe45" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Hanneli Goslar in&nbsp;Jon Blair (regie &amp; prod.), Anne Frank remembered, London: The Jon Blair Film Company, 1995; Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Getuigenverhalen I, interview, Martha Dotan&nbsp;van Collem, 2011; Getuigenarchief, Getuigenverhalen II, Interview, Ilse Zilversmit - van Collem. 2013</cite></li>
	<li data-footnote-id="dfoeq" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>International Tracing Service (ITS), Bad Arolson, Archivnummer:&nbsp;5792, Abschrift &Uuml;berstellungsliste von KL Bergen-Belsen an KL Buchenwald/Raguhn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x4a3u" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>ITS, docnr. 3396827#1 (1.1.3.1/0025/0071), Commission Mixte de Secours de la croix-rouge internationale, brief aan Generalf&uuml;hrer hartmann, 23 januari 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="51trc" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>ITS, Bad Arolson, Archivnummer:&nbsp;5792, Abschrift &Uuml;berstellungsliste von KL Bergen-Belsen an KL Buchenwald/Raguhn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iuy8p" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank. Hilversum: Gooi en Sticht, 1988, p.128-129; AFS, Getuigenarchief, Getuigenverhalen II, Annelore Daniel. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="tuttk" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p.128-129.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dfilw" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Getuigenverhalen II, interview, Nanette Blitz, 2012. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="igjgs" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Zie <a href="http://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Professioneel_Praktisch/Richtlijnen/Infectieziekten/LCI_richtlijnen/LCI_richtlijn_Vlektyfus" target="_blank">http://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Professioneel_Praktisch/Richtlijnen/Infectieziekten/LCI_richtlijnen/LCI_richtlijn_Vlektyfus</a> (geraadpleegd maart 2015). &nbsp;&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="mic47" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA): Agenda 1945; Brief Otto Frank aan Alice Frank-Stern.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l6dpk" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg.code OFA_070: bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank (Nederlandse vertaling van Ingeborg Lesener). &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="lwwok" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg.code OFA_085: Otto Frank aan Lien&nbsp;Rebling, 4 oktpber 1945. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ja3rq" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC,&nbsp;OFA, reg.code OFA_085: Verklaring van C.R. Rebling-Brilleslijper, 11 november 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lw397" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>A_Getuigen_I_001:&nbsp;verklaring C.R. Rebling-Brilleslijper, 11 november 1945; OFA_85, Uittreksel uit &quot;Herinneringen aan Anne Frank van Lien Jaldati, 5 of 15 april 1951; Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 100.&nbsp;&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

​The exact date of death of Anne and Margot Frank has not been established, but is believed to be in the month of February 1945.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

After the war, the Information Bureau of the Netherlands Red Cross (NRK) had the statutory task of establishing the place and date of death of the many missing persons. This was not done on the basis of research, but by approximation.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Camp inmate Lientje Rebling-Brilleslijper stated in 1952 that &quot;Anne Frank died around March 1945&quot;, from which the NRK concluded that Anne Frank&#39;s date of death must have been somewhere between 1 and 31 March 1945 .<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> The Dutch Ministry of Justice&#39;s Committee to Report the Death of Missing Persons adopted this conclusion and fixed the date at 31 March 1945. This date was then published in the Government Gazette.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> The official death certificate was finally drawn up ten years later on 29 July 1954 in Amsterdam.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

On the basis of testimonies, documents and an analysis of the disease progression of typhus, it can be deduced that Anne and her sister Margot presumably died as early as February 1945:

Hanneli Goslar and sisters Martha and Ilse van Collem stated that they had met Anne in February 1945 at the fence separating the Frauenkamp from the Sternlager.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> As this meeting came about through the mediation of Auguste van Pels, who, according to a transport list, was transported to Raguhn (a subcamp of Buchenwald) on 7 February 1945, this meeting must have taken place in late January or early February 1945.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Margot, according to witness statements, was by then too ill to get up.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a> The parcel the girls threw over the fence to Anne contained items from a Red Cross parcel. Hanneli&#39;s grandmother had received a Red Cross parcel around 23 January 1945.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Like Auguste van Pels, Rachel van Amerongen and Annelore Daniel, who were staying in the same hut as Anne and Margot Frank, left on a transport&nbsp;to&nbsp;Raguhn on 7 February 1945.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Both Rachel and Annelore stated that Anne was ill and showed the symptoms of typhus.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Rachel van Amerongen said in a 1988 interview:&nbsp;&quot;(...) that they had typhus&nbsp;was obvious (...). They got those drawn away faces, that skin and bone. (...) The symptoms of typhus&nbsp;clearly revealed themselves in them: that slow fading away, a kind of apathy, mixed with revivals, until they too became so sick that there was no hope (...).&quot;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Nanette Blitz, who last met Anne in January 1945, also said in a 2012 interview that Anne and Margot were ill.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Typhus is a disease that is often fatal after about two weeks. After an incubation period of about a week, the first symptoms appear: severe headache, chills, fever and muscle aches. Followed five days later by skin rash and reduced consciousness.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Given this course of illness, it is likely that Anne and Margot died as early as February 1945.

Otto Frank 
Otto Frank heard on 18 July 1945 that both his daughters had died in Bergen-Belsen.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> He later recounted:&nbsp;&quot;Eventually I found two sisters who had been in Bergen-Belsen at the same time as them and who then told me about my children&#39;s final, fatal illness. Both had been so weakened by hardship that they had fallen prey to the typhus prevalent there.&quot;<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a> He was referring to sisters Jannie and Lientje Brilleslijper.

The Rectification Department of the Population Register wanted to know from Otto Frank whether there were any witnesses to the death of his daughters in Bergen-Belsen. On 4 October 1945, Otto Frank wrote to Lien Rebling-Brilleslijper asking if she could send him a &#39;relevant letter&#39;.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Lientje Brilleslijper stated on 11 November 1945 that Margot and Anne Frank died around late February, early March 1945.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> This contradicts statements she and her sister made later in which the date ranges from late February to very shortly before the liberation of Bergen-Belsen on 15 April 1945.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="93bwg" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Erika Prins en Gertjan Broek, &quot;Margot was al te ziek, maar Anne kwam nog naar het hek&quot;, in NRC, 31 maart 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zpjuy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Raymund Sch&uuml;tz,&nbsp;Vermoedelijk op transport,&nbsp;masterscriptie Archief Wetenschappen, Leiden november 2010 (update juni 2011), p.3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kuuih" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Het Nederlandse&nbsp;Rode Kruis (NRK), Den Haag, Oorlogsnazorg, 117266, volgnr. 3: Carthoteekkaartje Afwikkelingsbureau Concentratiekampen., Annelies M. Frank.</cite></li>
	<li data-footnote-id="my59u" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, Oorlogsnazorg, E-mail Michiel Schwartzenberg aan Erika Prins (Anne Frank Stichting), 16 maart 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pwe1a" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>NRK, Oorlogsnazorg, 117267, volgnr. 3: Brief van het Rode Kruis, juni 1960. Het nummer van de akte is Reg A 105, fol 9v.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6oe45" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Hanneli Goslar in&nbsp;Jon Blair (regie &amp; prod.), Anne Frank remembered, London: The Jon Blair Film Company, 1995; Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Getuigenverhalen I, interview, Martha Dotan&nbsp;van Collem, 2011; Getuigenarchief, Getuigenverhalen II, Interview, Ilse Zilversmit - van Collem. 2013</cite></li>
	<li data-footnote-id="dfoeq" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>International Tracing Service (ITS), Bad Arolson, Archivnummer:&nbsp;5792, Abschrift &Uuml;berstellungsliste von KL Bergen-Belsen an KL Buchenwald/Raguhn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x4a3u" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>ITS, docnr. 3396827#1 (1.1.3.1/0025/0071), Commission Mixte de Secours de la croix-rouge internationale, brief aan Generalf&uuml;hrer hartmann, 23 januari 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="51trc" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>ITS, Bad Arolson, Archivnummer:&nbsp;5792, Abschrift &Uuml;berstellungsliste von KL Bergen-Belsen an KL Buchenwald/Raguhn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iuy8p" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank. Hilversum: Gooi en Sticht, 1988, p.128-129; AFS, Getuigenarchief, Getuigenverhalen II, Annelore Daniel. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="tuttk" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p.128-129.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dfilw" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Getuigenverhalen II, interview, Nanette Blitz, 2012. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="igjgs" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Zie <a href="http://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Professioneel_Praktisch/Richtlijnen/Infectieziekten/LCI_richtlijnen/LCI_richtlijn_Vlektyfus" target="_blank">http://www.rivm.nl/Documenten_en_publicaties/Professioneel_Praktisch/Richtlijnen/Infectieziekten/LCI_richtlijnen/LCI_richtlijn_Vlektyfus</a> (maart 2015). &nbsp;&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="mic47" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA): Agenda 1945; Brief Otto Frank aan Alice Frank-Stern.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l6dpk" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg.code OFA_070: bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank (Nederlandse vertaling van Ingeborg Lesener). &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="lwwok" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg.code OFA_085: Otto Frank aan Lien&nbsp;Rebling, 4 oktpber 1945. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ja3rq" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC,&nbsp;OFA, reg.code OFA_085: Verklaring van C.R. Rebling-Brilleslijper, 11 november 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lw397" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>A_Getuigen_I_001:&nbsp;verklaring C.R. Rebling-Brilleslijper, 11 november 1945; OFA_85, Uittreksel uit &quot;Herinneringen aan Anne Frank van Lien Jaldati, 5 of 15 april 1951; Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 100.&nbsp;&nbsp;</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Overlijden Anne en Margot Frank

Anne en Margot Frank stierven in concentratiekamp Bergen-Belsen aan de gevolgen van vlektyfus, vermoedelijk in februari 1945.

Anne and Margot Frank died in the Bergen-Belsen concentration camp from typhus, presumably in February 1945.

Concentratiekamp Bergen-Belsen

De moorden vonden grotendeels plaats in vernietigingskampen in gaskamers en bij massa-executies door Einsatzgruppen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Hierdoor kwamen tussen de 5,1&nbsp;en 6 miljoen Joden om het leven, waarvan 102.000 tot 104.000 Nederlandse Joden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In Oost-Europa werden de Joden grotendeels vermoord tijdens massa-executies, terwijl de West-Europese Joden grotendeels via doorgangskampen werden getransporteerd naar vernietigingskampen in Oost-Europa om daar te worden vergast.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="vazq1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor samenvattende overzichtsartikelen, zie: Koen Smilde, <a href="https://www.annefrank.org/nl/anne-frank/verdieping/wat-is-de-holocaust/" target="_blank">Wat is de Holocaust?</a>, Website Anne Frank Stichting; Kevin Prenger, <a href="https://historiek.net/jodenvervolging-in-nederland-tijdens-de-duitse-bezetting-1940-1945/164332/" target="_blank">Jodenvervolging in Nederland tijdens de Duitse bezetting (1940-1945)</a>, Historiek.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x5n7r" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie o.a.: Jacques Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965; Nanda van der Zee, Om erger te voorkomen. De voorbereiding en uitvoering van de vernietiging van het Nederlandse Jodendom tijdens de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Meulenhoff, 1997;&nbsp;Bob Moore, Slachtoffers en overlevenden. De nazi-vervolging van de Joden in Nederland, Amsterdam: Bakker, 1998;&nbsp; Pim Griffioen &amp; Ron Zeller, Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en Belgi&euml; 1940-1945.&nbsp;Overeenkomsten, verschillen, oorzaken, Amsterdam: Boom, 2011;&nbsp;Carry van Lakerveld &amp; Victor Levie, &#39;Ze doen ons niets&#39;. Vervolging en deportatie van de Joden in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Boom, 2016;&nbsp;Katja Happe, Veel valse hoop. De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Atlas Contact, 2018;&nbsp;Conny Kristel, Boudewijn Smits &amp; Frank van Vree (red.), Jodenvervolging in Nederland 1940-1945 : Wat Loe de Jong schreef over de Sjoa in &#39;Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog&#39;, Laren: Verbum, 2018.</cite></li>
</ol>
</section>

&nbsp;Most of the killings took place in death camps in gas chambers and in mass executions by Einsatzgruppen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;As a result, between 5.1 and 6 million Jews were killed, including 102.000 to 104.000 Dutch Jews.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In Eastern Europe, Jews were largely murdered in mass executions, while Western European Jews were largely transported via transit camps to extermination camps in Eastern Europe to be gassed.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j1qs3" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor samenvattende overzichtsartikelen, zie: Koen Smilde, <a href="https://www.annefrank.org/en/anne-frank/go-in-depth/what-is-the-holocaust/" target="_blank">What is the Holocaust?</a>, Website Anne Frank Stichting; Kevin Prenger, <a href="https://historiek.net/jodenvervolging-in-nederland-tijdens-de-duitse-bezetting-1940-1945/164332/" target="_blank">Jodenvervolging in Nederland tijdens de Duitse bezetting (1940-1945)</a>, Historiek.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sz0sf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie o.a.: Jacques Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965; Nanda van der Zee, Om erger te voorkomen. De voorbereiding en uitvoering van de vernietiging van het Nederlandse Jodendom tijdens de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Meulenhoff, 1997;&nbsp;Bob Moore, Slachtoffers en overlevenden. De nazi-vervolging van de Joden in Nederland, Amsterdam: Bakker, 1998;&nbsp; Pim Griffioen &amp; Ron Zeller, Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en Belgi&euml; 1940-1945.&nbsp;Overeenkomsten, verschillen, oorzaken, Amsterdam: Boom, 2011;&nbsp;Carry van Lakerveld &amp; Victor Levie, &#39;Ze doen ons niets&#39;. Vervolging en deportatie van de Joden in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Boom, 2016;&nbsp;Katja Happe, Veel valse hoop. De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Atlas Contact, 2018;&nbsp;Conny Kristel, Boudewijn Smits &amp; Frank van Vree (red.), Jodenvervolging in Nederland 1940-1945 : Wat Loe de Jong schreef over de Sjoa in &#39;Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog&#39;, Laren: Verbum, 2018</cite></li>
</ol>
</section>

Holocaust

De Holocaust, ook wel Shoah, Shoa of Sjoa genoemd, was de systematische Jodenvervolging en genocide door de nazi's en hun bondgenoten voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

The Holocaust, also called Shoah or Shoa, was the systematic persecution and genocide of Jews by the Nazis and their allies before and during World War II.

Bergen-Belsen was een krijgsgevangenen- en concentratiekamp in het noorden van Duitsland waar tijdens de Tweede Wereldoorlog meer dan 70.000 mensen de dood vonden.

Bergen-Belsen was a POW and concentration camp in northern Germany where more than 70,000 people died during World War II.

Volgens een kaart waarmee Charlotte Kaletta op&nbsp;1 augustus 1945&nbsp;bij het Rode Kruis om informatie vroeg, vertrok&nbsp;Pfeffer op&nbsp;1 oktober 1944&nbsp;met een&nbsp;Artzetransport&nbsp;uit Auschwitz.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Waar zij die kennis aan ontleende, is niet bekend. Kampoverlevende Barend Konijn vertelde&nbsp;later aan het Rode Kruis dat in&nbsp;november 1944&nbsp;een speciaal transport van tandartsen en tandheelkundigen uit Auschwitz naar &#39;elders&#39; vertrok.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het is niet duidelijk in hoeverre deze berichten juist zijn. Bij het&nbsp;Auschwitz-archief&nbsp;is men niet van een dergelijk (tand)artsentransport op de hoogte. Wat wel bekend is, is dat Fritz Pfeffer in Neuengamme terechtkwam.

De toekenning van gevangenennummers in&nbsp;Neuengamme gebeurde&nbsp;op volgorde van binnenkomst. De nummers 64230 en 65105 kwamen binnen op respectievelijk 10 en 18 november 1944.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Pfeffers gevangenennummer in Neuengamme was 64971, waaruit blijkt dat dit de tijdspanne is waarbinnen hij aankwam. Onder degenen die ook in die periode arriveerden zaten in ieder geval nog zeven artsen en tandartsen. Die kregen de nummers 64969, 64970, 64976, 64977, 64986, 64993 en 64995.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Verder is er niets over Pfeffer in Neuengamme bekend, behalve&nbsp;dat hij er op&nbsp;20 december 1944 overleed.&nbsp;Als plaats van overlijden staat op de overlijdensakte vermeld: Hausdeich 60 in Hamburg-Neuengamme, 16 februari 1945.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="m0i3f" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De kaart staat afgebeeld in de museumcatalogus van het Anne Frank Huis. Anne Frank Stichting (samenst. en red.), Anne Frank Huis: een museum met een verhaal, Amsterdam: Anne Frank Stichting, 1999, p. 202.</cite></li>
	<li data-footnote-id="awch0" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007:&nbsp;inv.nr. 1293, Barend Konijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uqtof" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bundesarchiv Berlin, Archief WVHA (SS-Wirtschaftsverwaltungs Hauptamt), signatuur NS 3/1577: Gevangenkaarten 64230 en 65105.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0t2vy" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/death-register/deaths-1940-1945/">https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/death-register/deaths-1940-1945/</a>&nbsp;(geraadpleegd 12 maart 2020).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ueepd" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Standesamt Hamburg-Neuengamme: Afschrift overlijdensakte (Anne Frank Stichting, Anne Frank Collecite, reg. code A_Pfeffer_I_016).</cite></li>
</ol>
</section>

According to a card Charlotte Kaletta used to request information from the Red Cross on 1 August 1945, Pfeffer left Auschwitz on an Artzet transport on 1 October 1944 .<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Where she derived this knowledge from is not known. Camp survivor Barend Konijn later told the Red Cross that a special transport of dentists and dental surgeons&nbsp;left Auschwitz for an unkown destination&nbsp;in November &#39;44 .<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> It is not clear to what extent these reports are accurate. At the Auschwitz Archive, they are not aware of any such a transport of dentists and dental surgeons. What is known is that Fritz Pfeffer ended up in Neuengamme.

The allocation of prisoner numbers in&nbsp;Neuengamme was done by order of entry. Numbers 64230 and 65105 arrived on 10 and 18 November 1944 respectively.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Pfeffer&#39;s prisoner number in Neuengamme was 64971, showing that this was the time period in which he arrived. Among those who also arrived during this period were at least seven doctors and dentists. These were given the numbers 64969, 64970, 64976, 64977, 64986, 64993 and 64995.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Nothing else is known about Pfeffer in Neuengamme, except that he died there on 20 December 1944 . The place of death on the death certificate reads: Hausdeich 60 in Hamburg-Neuengamme, 16 February 1945.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="m0i3f" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>De kaart staat afgebeeld in de museumcatalogus van het Anne Frank Huis. Anne Frank Stichting (samenst. en red.), Anne Frank Huis: een museum met een verhaal, Amsterdam: Anne Frank Stichting, 1999, p. 202.</cite></li>
	<li data-footnote-id="awch0" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007:&nbsp;inv.nr. 1293, Barend Konijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uqtof" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bundesarchiv Berlin, Archief WVHA (SS-Wirtschaftsverwaltungs Hauptamt), signatuur NS 3/1577: Gevangenkaarten 64230 en 65105.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0t2vy" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/death-register/deaths-1940-1945/">https://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de/en/history/death-register/deaths-1940-1945/</a>&nbsp;(geraadpleegd 12 maart 2020).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ueepd" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Standesamt Hamburg-Neuengamme: Afschrift overlijdensakte (Anne Frank Stichting, Anne Frank Collecite, reg. code A_Pfeffer_I_016).</cite></li>
</ol>
</section>

Neuengamme was een Duits concentratiekamp ten zuiden van Hamburg, van 1938 tot 1945.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Neuengamme was een dorpje gelegen op ongeveer twintig kilometer ten zuidoosten van Hamburg, waar sinds 1938 een buitenkamp van het concentratiekamp Sachsenhausen was gevestigd. In juni 1940, werd kamp Neuengamme vergroot en als een zelfstandig concentratiekamp georganiseerd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

De kampcommandant van Neuengamme was vanaf 1942 SS-Sturmbannführer Max Pauly (1907-1946). Pauly gaf leiding over in totaal 2600 SS&rsquo;ers die Neuengamme en de buitenkampen moesten bewaken en toezicht hielden op de dwangarbeid. In oktober 1942 werd in een van de bunkers van het kamp een gaskamer ingericht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Het concentratiekamp was gericht op het interneren van politieke tegenstanders en andere &lsquo;vijanden&rsquo; van het naziregime, zoals Joden, Roma en Sinti, Jehova&rsquo;s getuigen en homoseksuelen. Ook zaten er Russische krijgsgevangenen en arbeidsinzetontduikers uit de door Duitsland bezette gebieden. De gevangenen moesten onder zware omstandigheden dwangarbeid verrichten.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Tot 1945 zaten in Neuengamme en de buitenkampen ruim 100.000 mensen gevangen, van wie bijna de helft, minstens 42.900, het niet zou overleven door de slechte leefomstandigheden, mishandeling of omdat ze direct werden vermoord. Ook Fritz Pfeffer stierf in Neuengamme op 20 december 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="2epc4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Neuengamme" target="_blank">Neuengamme</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1q418" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 289.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cvjp3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 291-292.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tj26t" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 292-293.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7ol24" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 299.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Neuengamme was a German concentration camp to the south of Hamburg, from 1938 to 1945.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Neuengamme was a village located about twenty kilometres south-east of Hamburg, where a sub-camp of Sachsenhausen concentration camp had been established since 1938. In June 1940, Neuengamme camp was enlarged and organised as an independent concentration camp.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

The camp commander of Neuengamme from 1942 was SS-Sturmbannf&uuml;hrer Max Pauly (1907-1946). Pauly commanded a total of 2,600 SS men who had to guard Neuengamme and the sub-camps and supervise forced labour. In October 1942, a gas chamber was set up in one of the camp&#39;s bunkers.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

The concentration camp aimed to intern political opponents and other &#39;enemies&#39;&nbsp;of the Nazi regime, such as Jews, Roma and Sinti, Jehovah&#39;s Witnesses and homosexuals. It also held Russian prisoners of war and labour draft evaders from German-occupied territories. The prisoners had to perform forced labour under harsh conditions.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Until 1945, over 100,000 people were imprisoned in Neuengamme and the outer camps, almost half of whom, at least 42,900, would not survive due to poor living conditions, ill-treatment or because they were killed directly. Fritz Pfeffer also died in Neuengamme on 20 December 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wmu95" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Neuengamme_concentration_camp" target="_blank">Neuengamme concentration camp</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1q418" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 289.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cvjp3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 291-292.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tj26t" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 292-293.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7ol24" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 299.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Fritz Pfeffer gevangen in Neuengamme

Fritz Pfeffer wordt tussen 10 en 18 november 1944 in Auschwitz geselecteerd voor deportatie naar Neuengamme, waar hij dwangarbeid moet verrichten. Hier sterft hij op 20 december 1944.

Between 10 and 18 November 1944, Fritz Pfeffer was selected for deportation to Neuengamme, where he was forced to perform forced labour. He died there on 20 December 1944.

Ergens in de winter van 1944 werd Fritz Pfeffer ernstig ziek. Op 16 februari 1945 werd op aangeven van Otto von Apenburg een overlijdensakte nr. IX/107 opgemaakt in het dodenboek van concentratiekamp Neuengamme. Daar staat dat Fritz Pfeffer op 20 december 1944 om negen uur in de ochtend is overleden aan enterocolitis: een ontsteking aan het darmslijmvlies.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Enterocolitis veroorzaakt diarree, leidt zonder behandeling tot dysenterie en uiteindelijk tot de dood.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;

<div>Als burgerlijke staat werd opgegeven: gescheiden. In de marge werd in 1953 de erkenning van het in 1937 verboden huwelijk met Charlotte Kaletta genoteerd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Als adres van overlijden wordt vermeld: Hausdeich 60 te Hamburg Neuengamme.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Met dit adres werd het crematorium van Neuengamme aangeduid.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Het is daarom aannemelijk dat Fritz Pfeffer is gecremeerd.

Op 23 oktober 1945 schreef het Nederlandse Rode Kruis (NRK) een formeel overlijdensbericht aan Charlotte Kaletta: &lsquo;Van een alhier binnengekomen bericht van een hulpteam in Duitschland van het Nederlandsche Roode Kruis, heb ik de droeve plicht U te moeten mededelen, dat de heer Fritz Pfeffer, geboren 30 April 1889 en laatstelijk woonachtig in Amsterdam, op 20 December 1944 in het concentratiekamp Neuengamme is overleden.&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div>In het &quot;H&auml;flings-Toten-Nachweis&quot; staan datum, tijdstip en doodsoorzaak identiek genoteerd.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Museum Auschwitz zegt dat de klerken in Auschwitz willekeurig konden kiezen uit een lijst met enkele tientallen standaarddoodsoorzaken. Wellicht is hetzelfde in Neuengamme gebeurd. 
 
Het Bureau Repatriering van het Militair Gezag geeft het overlijden van Pfeffer door aan de Burgerlijke Stand van Amsterdam. Daar wordt op 15 juli 1946 het overlijden in de akte 7/495 ingeschreven.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></div>
</div>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="uu7v0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Gedenkst&auml;tte Neuengamme,&nbsp;&quot;H&auml;ftlings-Toten-Nachweis&quot;, 17.12.1944-19.1.1945 (kopie:&nbsp;Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Pfeffer_I_0150).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jm0t1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="http://www.menselijk-lichaam.com/besmettelijke-ziektes/enterocolitis">http://www.menselijk-lichaam.com/besmettelijke-ziektes/enterocolitis </a>(geraadpleegd februari 2016)</cite></li>
	<li data-footnote-id="ljd2e" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Standesamt Hamburg-Neuengamme: Afschrift overlijdensakte (AFS, AFC, reg. code A_Pfeffer_I_016).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ldvda" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, dossier 7500: Overlijdensacte Fritz Pfeffer: Nr.IX/107.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m2w1s" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="http://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de">www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de</a> (geraadpleegd maart 2016); Standesamt Hamburg-Neuengamme: Afschrift overlijdensakte&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="jrg40" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>NRK, dossier 7500: Brief aan mevrouw C. Kaletta van J. van de Voss, 23 oktober 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="39vs0" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer (onafgeplakte kopie).</cite></li>
</ol>
</section>

Sometime in the winter of 1944, Fritz Pfeffer became seriously ill. On 16 February 1945, a death certificate No IX/107 was drawn up in the death book of Neuengamme concentration camp at&nbsp;the instructions of Otto von Apenburg. It states that Fritz Pfeffer died at nine o&#39;clock in the morning on 20 December 1944 from enterocolitis: an inflammation of the intestinal mucosa.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Enterocolitis causes diarrhoea, leads to dysentery without treatment and eventually death.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<div>His marital status was given as &#39;divorced&#39;. Acknowledgement of the marriage to Charlotte Kaletta, banned in 1937, was noted in the margin in 1953.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

The address of death given is: Hausdeich 60 at Hamburg Neuengamme.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> This address indicated the crematorium of Neuengamme.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> It is therefore likely that Fritz Pfeffer was cremated.

On 23 October 1945, the Dutch Red Cross&nbsp;wrote a formal death notice to Charlotte Kaletta: &#39;From a message received here from an aid team in Germany of the Dutch Red Cross, I have the sad duty to inform you that Mr Fritz Pfeffer, born 30 April 1889 and last living in Amsterdam, died on 20 December 1944 in the Neuengamme concentration camp.&#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<div>The &#39;H&auml;flings-Toten-Nachweis&#39;&nbsp;lists the date, time and cause of death identically.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a> Museum Auschwitz says the clerks in Auschwitz could choose at random from a list of several dozen standard causes of death. Perhaps the same thing happened in Neuengamme. 
 
The Repatriation Bureau of the Military Authority passed&nbsp;Pfeffer&#39;s death on to the Civil Registry of Amsterdam. There, on 15 July 1946, the death was recorded on certificate 7/495.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a></div>
</div>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="uu7v0" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a> <cite>Gedenkst&auml;tte Neuengamme,&nbsp;&quot;H&auml;ftlings-Toten-Nachweis&quot;, 17.12.1944-19.1.1945 (kopie:&nbsp;Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Pfeffer_I_0150).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jm0t1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="http://www.menselijk-lichaam.com/besmettelijke-ziektes/enterocolitis">http://www.menselijk-lichaam.com/besmettelijke-ziektes/enterocolitis </a>(geraadpleegd februari 2016)</cite></li>
	<li data-footnote-id="ljd2e" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Standesamt Hamburg-Neuengamme: Afschrift overlijdensakte (AFS, AFC, reg. code A_Pfeffer_I_016).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ldvda" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, dossier 7500: Overlijdensacte Fritz Pfeffer: Nr.IX/107.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m2w1s" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="http://www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de">www.kz-gedenkstaette-neuengamme.de</a> (geraadpleegd maart 2016); Standesamt Hamburg-Neuengamme: Afschrift overlijdensakte&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="jrg40" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>NRK, dossier 7500: Brief aan mevrouw C. Kaletta van J. van de Voss, 23 oktober 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="39vs0" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer (onafgeplakte kopie).</cite></li>
</ol>
</section>

Overlijden Fritz Pfeffer

Fritz Pfeffer overleed op 20 december 1944 in het concentratiekamp Neuengamme.

Fritz Pfeffer died in the Neuengamme concentration camp on 20 December 1944.

Concentratiekamp Neuengamme

Waarschijnlijk werd Fritz Pfeffer in november 1944 uit Auschwitz op transport gesteld naar concentratiekamp Neuengamme.

Fritz Pfeffer was probably transported from Auschwitz to Neuengamme concentration camp in November 1944.

Fritz Pfeffer werd&nbsp;op 30 april 1889&nbsp;in Giessen geboren als&nbsp;een zoon van textielhandelaar Ignatz Pfeffer&nbsp;en Jeanette Pfeffer-Hirsch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Hij had een zus en vier broers:&nbsp;Minna,&nbsp;Julius, Emil, Ernst en Hans.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Na het gymnasium in zijn geboortestad volgde&nbsp;hij in de jaren 1908-1911 een tandartsopleiding aan de universiteit van W&uuml;rzburg.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a><a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Van 1913 tot 1938 had&nbsp;hij een eigen praktijk in Berlijn-Charlottenburg.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Tijdens de Eerste Wereldoorlog maakte hij onder meer deel uit van het 116e Infanterieregiment. De divisie waar dit regiment toe behoorde, nam&nbsp;deel aan de slagen om Verdun en aan de Somme. Terug in Berlijn hervatte hij zijn praktijk. Verder was hij een actief sporter, en deed&nbsp;vooral veel aan roeien in de waterrijke gebieden rond Berlijn.

In 1926 trouwde&nbsp;Pfeffer met Vera Henriette Bythiner, met wie hij in 1927 een zoon genaamd Werner kreeg. Het huwelijk werd&nbsp;in 1933 ontbonden.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Midden jaren dertig leerde&nbsp;hij Charlotte Kaletta kennen. Zij konden niet trouwen omdat inmiddels de rassenwetten van Neurenberg van kracht waren. Een onderdeel hiervan was een verbod op huwelijken tussen Joden en niet-Joodse Duitsers.

Pfeffer deed een poging naar het Verenigd Koninkrijk te emigreren, maar op 5&nbsp;mei 1937&nbsp;werd zijn aanvraag tot registratie als tandarts&nbsp;door de General Medical Council (GMC) in Londen afgewezen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Zijn jongere broer Ernst Pfeffer had anderhalf jaar eerder een zelfde verzoek gedaan en was&nbsp;wel toegelaten.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Na de Kristallnacht (9-10 november 1938) vluchtte&nbsp;Pfeffer naar Nederland. Hij wilde&nbsp;naar Chili om zich daar op de paardenfokkerij toe te leggen. Zijn verzoek om die aanvraag in Nederland te mogen afwachten wees&nbsp;minister Goseling in juni 1939 af.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Een huwelijk met Charlotte Kaletta kon ook niet in Nederland gesloten worden omdat hier als gevolg van een verdrag uit 1902 toestemming van de Duitse overheid voor nodig was.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Pfeffer onderzocht&nbsp;de mogelijkheid in een ander land te trouwen, maar omdat&nbsp;hij sinds januari 1939 niet meer over een geldig paspoort beschikte was dat bij voorbaat kansloos.

Otto Frank ontmoette Pfeffer voor het eerst in het voorjaar van 1940. Pfeffer woonde toen&nbsp;in bij Otto&rsquo;s jeugdvriendin Stephanie Schuster.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Later betrok&nbsp;hij een kamer aan de Bernard Zweerskade.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Ondanks de ontzegging van verblijf in Nederland is Pfeffer niet vertrokken. Hij werd&nbsp;ook niet uitgezet. Hij werkte in de praktijk van de tandarts&nbsp;Samuel van der Hoeden. In de herfst van 1942 werd&nbsp;de situatie voor hem gevaarlijk, daar hij formeel niet de relatief veilige status van gemengd gehuwde had. Door bemiddeling van Miep Gies, die patient bij hem was,&nbsp;kon hij op 16 november 1942 in het Achterhuis terecht. Hij vertelde&nbsp;zijn hospes dat hij voor een nierkwaal naar het ziekenhuis moest en verdween. Via Miep hield&nbsp;hij het contact met Charlotte Kaletta in stand.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Pfeffer in Westerbork terecht. Met het transport van 3 september 1944 ging hij naar Auschwitz. Een kampoverlevende verklaarde&nbsp;later dat Pfeffer met een transport bestaande uit tandartsen en tandheelkundigen uit Auschwitz naar Neuengamme was vertrokken. Daar overleed&nbsp;Fritz Pfeffer op 55-jarige leeftijd, volgens de overlijdensakte ten gevolge van een darmontsteking.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="aqpo4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SSA), Dienst Bevolkngsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer; Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie: Rijksvreemdelingendienst (RVD) en Taakvoorgangers, nummer toegang 2.09.45, inv. nr. 1031:&nbsp; Fritz Pfeffer aan &#39;Comit&eacute; de Proteccion a los Immigrantes Israelitas&#39; in Santiago de Chile, 13 januari 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vpuoa" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literatuur; Menno Metselaar, &quot;&#39;Hij stond er alleen voor&#39;: Fritz Pfeffer, de kamergenoot van Anne Frank&quot;, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 44-49; Bernd Lindenthal, &#39;Fritz Pfeffer war der Zimmergenosse von Anne Frank: zur Erinnerung an der Zahnartz aus Gie&szlig;en&#39;, in: Mittteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins, (2000) NF 85, p. 97-131; &nbsp;Nanda van der Zee, De kamergenoot van Anne Frank, Soesterberg: Aspekt, 2001 (herdruk); J&uuml;rgen Dauernheim, &#39;Dr. Fritz Pfeffer aus Gie&szlig;en: Anne Franks &quot;Dr. Dussel&quot;: (eine Erg&auml;nzung)&#39;, in: Mitteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins, (2012) NF 97, p. 221-227; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="87ab9" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Schularchiv Landgraf-Ludwigs-Gymnasium, Gie&szlig;en: Fritz Pfeffer, Zeugnis der Reife zum Besuch der Universit&auml;t, 26 februari 1908.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e1mcm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Universit&auml;tsarchiv, Universit&auml;t W&uuml;rzburg, Archiv des Rektorats (ARS), signatuurnrs. 4190, 4192, 4196 en 4198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h5461" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Berliner Adre&szlig;buch 1913. Unter Benutzung von Amtlicher Quellen, jaargangen 1913-1938 (http://adressbuch.zlb.de).</cite></li>
	<li data-footnote-id="y6nm5" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Stadhuis Sopot, Polen, Archief Standesamt Zoppot, Huwelijksakten 1926, akte B 48, 30 april 1926;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart Fritz Pfeffer;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregiser, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Vera H. Bythiner.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qshcp" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>The minutes of the General Medical Council (G.M.C. London) Volume 74 - 1937. Reports on Applications for Registration of Foreign dentists under the Dentists Act 1878, p. 239-242.</cite></li>
	<li data-footnote-id="alz9l" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>The minutes of the General Medical Council (G.M.C. London) Volume 72 - 1935. Reports on Applications for Registration of Foreign dentists under the Dentists Act 1878, p. 245-251.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1zl22" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag (NL-HaNA), Justitie / Rijksvreemdelingendienst, 2.09.45, inv.nr.: Aanvraag emigratievergunning.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1oipb" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>&quot;Het Duitsche Ari&euml;rhuwelijksverbod sluit een huwelijk in Nederland uit&quot;,&nbsp;Het Vaderland, 17 september 1935 (avondblad), p. 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nlnr8" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 4046, Vreemdelingenkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3ib2l" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 4046: Vreemdelingenkaart Fritz Pfeffer;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2mfz1" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold,&nbsp;Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y85jh" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Gedenkst&auml;tte Neuengamme,&nbsp;&quot;H&auml;ftlings-Toten-Nachweis&quot;, 17.12.1944-19.1.1945 (kopie:&nbsp;Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Pfeffer_I_0150).</cite></li>
	<li data-footnote-id="6efpt" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkngsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritz Pfeffer was born on 30&nbsp;April 1889 in Giessen as the son of textile merchant Ignatz Pfeffer and Jeanette Hirsch.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;He had a sister and four brothers: Minna, Julius, Emil, Ernst and Hans.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

After attending grammar school in his home town, he trained as a dentist at the University of W&uuml;rzburg from 1908 to 1911.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a><a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> From 1913 to 1938 he had his own practice in Berlin-Charlottenburg.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

During the First World War, he was a member of the 116th Infantry Regiment. The division to which this regiment belonged took part in the battles of Verdun and the Somme. Back in Berlin, he resumed his practice. He was also an active sportsman, and was particularly into rowing in&nbsp;the waters around Berlin.

In 1926, Pfeffer married Vera Henriette Bythiner, with whom he had a son named Werner in 1927.&nbsp;The marriage was dissolved in 1933.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In the mid-1930s he met Charlotte Kaletta. They could not marry because by now the racist Nuremberg Laws were in effect. Part of this was a ban on marriages between Jews and non-Jewish Germans.

Pfeffer made an attempt to emigrate to the United Kingdom, but on&nbsp;5&nbsp;May 1937 his application for registration as a dentist was rejected by the General Medical Council (GMC) in London.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> His younger brother Ernst Pfeffer had made the same request a year and a half earlier and was admitted.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> After Kristallnacht (9-10 November 1938), Pfeffer came to the Netherlands. He wanted to go to Chile to work as a horse breeder. In June 1939 minister Goseling rejected his request to be allowed to stay in the Netherlands while awaiting a decision on this.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> A marriage to Charlotte Kaletta could not be arranged in the Netherlands either, as a treaty from 1902 required permission from the German government.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Pfeffer investigated the possibility of marrying in another country, but since he had not held a valid passport since January 1939, that was out of the question.

Otto Frank first met Pfeffer in the spring of 1940. At that time, Pfeffer was living with Otto&#39;s childhood friend Stephanie Schuster.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Later he moved into a room on the Bernard Zweerskade.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a> Despite the denial of residence in the Netherlands, Pfeffer did not leave. Nor was he deported. He worked in the dental practice of Samuel van der Hoeden. In the autumn of 1942, the situation became dangerous for him, as he did not have the relatively safe status of a mixed marriage. Through the mediation of Miep Gies, who was a patient with him, he was able to move into the Secret Annex. He told his landlady that he had to go to the hospital for a kidney complaint and disappeared. Through Miep, he kept in touch with Charlotte Kaletta.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

After the arrest on 4 August 1944, Pfeffer ended up in Westerbork. He was transported to Auschwitz on 3 September 1944. A camp survivor later stated that Pfeffer had left Auschwitz with a transport consisting of dentists and dental technicians to Neuengamme. There Fritz Pfeffer died at the age of 55, according to the death certificate as a result of an intestinal infection.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ozepg" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer; Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie: Rijksvreemdelingendienst (RVD) en Taakvoorgangers, nummer toegang 2.09.45, inv. nr. 1031:&nbsp; Fritz Pfeffer aan &#39;Comit&eacute; de Proteccion a los Immigrantes Israelitas&#39; in Santiago de Chile, 13 januari 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lw0uf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &quot;&#39;He was all alone&#39;: Fritz Pfeffer, the roommate of Anne Frank&quot;, in &nbsp;Anne Frank Magazine 1999, p. 44-49; ; Bernd Lindenthal, &#39;Fritz Pfeffer war der Zimmergenosse von Anne Frank: zur Erinnerung an der Zahnartz aus Gie&szlig;en&#39;, in: Mittteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins, (2000) NF 85, p. 97-131; Nanda van der Zee, The roommate of Anne Frank, Soesterberg: Aspekt, 2003; J&uuml;rgen Dauernheim, &#39;Dr. Fritz Pfeffer aus Gie&szlig;en: Anne Franks &quot;Dr. Dussel&quot;: (eine Erg&auml;nzung)&#39;, in: Mitteilungen des Oberhessischen Geschichtsvereins, (2012) NF 97, p. 221-227; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gnlp3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Schularchiv Landgraf-Ludwigs-Gymnasium, Gie&szlig;en: Fritz Pfeffer, Zeugnis der Reife zum Besuch der Universit&auml;t, 26 februari 1908.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qd6n0" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Universit&auml;tsarchiv, Universit&auml;t W&uuml;rzburg, Archiv des Rektorats (ARS), signatuurnrs. 4190, 4192, 4196 en 4198.</cite></li>
	<li data-footnote-id="30xeu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Berliner Adre&szlig;buch 1913. Unter Benutzung von Amtlicher Quellen, jaargangen 1913-1938 (http://adressbuch.zlb.de).</cite></li>
	<li data-footnote-id="hez1t" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Stadhuis Sopot, Polen, Archief Standesamt Zoppot, Huwelijksakten 1926, akte B 48, 30 april 1926;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart Fritz Pfeffer;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregiser, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Vera H. Bythiner.</cite></li>
	<li data-footnote-id="td4lw" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>The minutes of the General Medical Council (G.M.C. London) Volume 74 - 1937. Reports on Applications for Registration of Foreign dentists under the Dentists Act 1878, p. 239-242.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8m5c" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>The minutes of the General Medical Council (G.M.C. London) Volume 72 - 1935. Reports on Applications for Registration of Foreign dentists under the Dentists Act 1878, p. 245-251.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6b04a" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag (NL-HaNA), Justitie / Rijksvreemdelingendienst, 2.09.45, inv.nr.: Aanvraag emigratievergunning.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9ijcv" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>&quot;Het Duitsche Ari&euml;rhuwelijksverbod sluit een huwelijk in Nederland uit&quot;,&nbsp;Het Vaderland, 17 september 1935 (avondblad), p. 13.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uyhz9" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 4046, Vreemdelingenkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1fj8i" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 4046: Vreemdelingenkaart Fritz Pfeffer;&nbsp;SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8knyp" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Miep Gies &amp; Alison Leslie Gold,&nbsp;Herinneringen aan Anne Frank. Het verhaal van Miep Gies, de steun en toeverlaat van de familie Frank in het Achterhuis, Amsterdam: Bert Bakker, 1987.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xroim" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Gedenkst&auml;tte Neuengamme,&nbsp;&quot;H&auml;ftlings-Toten-Nachweis&quot;, 17.12.1944-19.1.1945 (kopie:&nbsp;Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_Pfeffer_I_0150).</cite></li>
	<li data-footnote-id="2ugb6" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkngsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Fritz Pfeffer</cite></li>
</ol>
</section>

Fritz Pfeffer wordt in 1889 geboren in Giessen als zoon van Ignatz Pfeffer en zijn vrouw Jeanette Hirsch-Pfeffer. Zoals veel Duitse Joden was ook Fritz Pfeffer voorafgaand aan de machtsovername door de NSDAP in 1933 volledig geïntegreerd in de Duitse maatschappij en samenleving. Zo dient hij als dienstplichtig militair tijdens de Eerste Wereldoorlog in het Duitse leger, en richt hij in 1913 een tandartspraktijk op in Berlijn. Na het einde van de vijandelijkheden pakt hij zijn werk weer op en houdt tot 1938 deze praktijk aan. In dat jaar vlucht hij naar Nederland, nadat hij en veel andere Joden na de gebeurtenissen van de Kristallnacht Duitsland ontvluchten. Voorafgaand aan zijn eigen vlucht stuurt Fritz Pfeffer zijn elfjarige zoon Werner naar zijn broer Ernst Pfeffer in Engeland. Fritz Pfeffer heeft voogdij over zijn zoon, nadat hij in 1933 na een huwelijk van zeven jaar gescheiden is van Werner's moeder Vera Henriette Bythiner. Deze foto komt uit de persoonlijke collectie van Fritz Pfeffer of Charlotte Kaletta.

A_Pfeffer_III_054

Portretfoto van Fritz Pfeffer, jaren '30

Fritz Pfeffer was één van de onderduikers in het Achterhuis.

Fritz Pfeffer was one of those hiding in the Secret Annex.

Fritz Pfeffer

Onder transporten&nbsp;wordt verstaan het stelselmatig vervoer (veelal per trein) dat plaats had van Joden naar Duitsland en naar in andere landen gelegen concentratiekampen.

&#39;Transports&#39;&nbsp;refers to the systematic transportation (mostly by train) that took place of Jews to Germany and to concentration camps located in other countries.

Transporten

Transporten is het stelselmatig vervoer (veelal per trein) dat plaats had van Joden naar Duitsland en naar in andere landen gelegen concentratiekampen.

Transports were the systematic transportation (mostly by train) of Jews to Germany and to concentration camps located in other countries.

Op 7 februari 1945 werd Auguste van Pels vanuit concentratiekamp&nbsp;Bergen-Belsen op transport gesteld voor tewerkstelling in Raguhn, een buitenkamp van concentratiekamp Buchenwald. Na drie dagen kwam het transport op 10 februari 1945&nbsp;aan.&nbsp;Auguste van Pels was nummer 457 op de transportlijst en kreeg&nbsp;als registratienummer 67357.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a><a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Dit was een registratienummer van kamp&nbsp;Buchenwald. De gevangenen droegen gevangenenkleding en liepen dagelijks onder bewaking door het Duitse dorp&nbsp;Raguhn naar hun werk in de fabriek.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Het is niet bekend wat voor werk Auguste moest doen. Enkele&nbsp;getuigen die tegelijkertijd met&nbsp;Auguste van Pels&nbsp;gevangen zaten, vertelden&nbsp;over het werk dat zij moesten doen. Zo deden Cato Polak en Annelore Daniel montagewerkzaamheden in een vliegtuigfabriek.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rachel van Amerongen werkte in een aardappelcommando.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Op 9 april 1945 ging Auguste weer op transport met als eindbestemming Theresienstadt. Zij was&nbsp;toen&nbsp;al heel erg ziek en verzwakt.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Het was een vreselijke reis; de trein werd&nbsp;regelmatig beschoten en stond&nbsp;lange stil.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Tijdens dit transport (dat aankwam&nbsp;in Theresienstadt) stierf&nbsp;Auguste van Pels. Er bestaan hierover twee verklaringen.&nbsp;Rachel van Amerongen Frankfoorder, die deel uitmaakte van hetzelfde transport, verklaarde&nbsp;voor het Rode Kruis op 28 september 1945:Tijdens de reis van Ranguhn naar Theresienstadt is door de Duitsers onder de trein gegooid en daardoor gedood: Mevr. Gusti van Pels-Roettgen, circa 42 jaar oud. Omdat het transport begon&nbsp;op 9 april 1945 is dit aanleiding om&nbsp;als sterfdatum van Auguste van Pels in de&nbsp;eerste helft van april 1945 te noemen.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Medegevangene&nbsp;in Bergen-Belsen,&nbsp;Annelore Daniel, vertelde&nbsp;dat Auguste van Pels onderweg van Raguhn richting Theresienstadt in de trein&nbsp;stierf&nbsp;en dat zij Auguste zelf langs de kant van het spoor, in de berm, heeft neergelegd en achtergelaten.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nftvv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>&nbsp;Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, inv. nr. 704: Transport vom Bergen-Belsen nach Raguhn. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="0fm31" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Omdat het buitencommando Raguhn onderdeel was van het concentratiekamp Buchenwald, werden de vrouwen opgenomen in de administratie van dat kamp en kregen ze &lsquo;Buchenwaldnummers&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pcxon" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 122.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yg8js" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, Amsterdam, inv.no. 804: Vernietigingskamp Sobibor: Verklaring Cato Polak, 20 oktober 1947; Annelore Daniel, interview.</cite></li>
	<li data-footnote-id="94zdj" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 122.</cite></li>
	<li data-footnote-id="av3gb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), GetuigenVerhalen II, Interview met Annelore Beem- Daniel, Bilthoven, 19 mei 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4u29f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Archief Gedenkst&auml;tte Bergen-Belsen: Getuigenis Simone Grzybowski; Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 122-123.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xnhx1" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007,&nbsp;inv.nr. 1237, Verklaring Rachel van Amerongen.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dv2t7" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, GetuigenVerhalen II, Interview met Annelore Beem- Daniel, Bilthoven, 19 mei 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

On 7 February 1945, Auguste van Pels was deported from the Bergen-Belsen concentration camp to Raguhn, a Buchenwald satellite camp. The transport arrived after three days on 10 February 1945. Auguste van Pels was&nbsp;number 457 on the transport list and was given registration number 67357.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a><a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;This was the Buchenwald registration number of Auguste van Pels. The prisoners wore prisoners&#39; clothing and walked under guard through Raguhn each day to their work in the factory.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;It is not known what kind of work Auguste had to do. Witnesses who were there at the same time as Auguste van Pels, have spoken about the work they had to do. Cato Polak and Annelore Daniel did assembly work in an aircraft factory.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rachel van Amerongen worked in a potato post.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

On 9 April 1945, Auguste was put on a transport again with the final destination of Theresienstadt. She was very sick and weakened by then.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;It was a terrible journey; the train was regularly shelled and stopped for long periods.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;During this transport (which arrived in Theresienstadt) Auguste van Pels died. There are two statements on this. Rachel van Amerongen Frankfoorder, who was part of the same transport, stated for the Red Cross on 28 September 1945: &quot;During the journey from Ranguhn to Theresienstadt, Mrs Gusti van Pels-Roettgen, about 42 years old, was thrown under the train by the Germans and thus killed.&quot; As the transport started on 9 April 1945, this is a reason to state that Auguste van Pels&#39; date of death was in the first half of April 1945.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Annelore Daniel, a fellow prisoner from Bergen-Belsen, said that Auguste van Pels had died on the train en route from Raguhn to&nbsp;Theresienstadt and that she herself had laid Auguste down by the side of the tracks, in the verge, and left her&nbsp;behind.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nftvv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>&nbsp;Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, inv. nr. 704: Transport vom Bergen-Belsen nach Raguhn. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="0fm31" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Omdat het buitencommando Raguhn onderdeel was van het concentratiekamp Buchenwald, werden de vrouwen opgenomen in de administratie van dat kamp en kregen ze &lsquo;Buchenwaldnummers&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pcxon" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 122.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yg8js" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NIOD Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, Amsterdam, inv.no. 804: Vernietigingskamp Sobibor: Verklaring Cato Polak, 20 oktober 1947; Annelore Daniel, interview.</cite></li>
	<li data-footnote-id="94zdj" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 122.</cite></li>
	<li data-footnote-id="av3gb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), GetuigenVerhalen II, Interview met Annelore Beem- Daniel, Bilthoven, 19 mei 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4u29f" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Archief Gedenkst&auml;tte Bergen-Belsen: Getuigenis Simone Grzybowski; Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 122-123.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xnhx1" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007,&nbsp;inv.nr. 1237, Verklaring Rachel van Amerongen.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dv2t7" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>AFS, GetuigenVerhalen II, Interview met Annelore Beem- Daniel, Bilthoven, 19 mei 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Op&nbsp;7 februari 1945&nbsp;werd Auguste van Pels vanuit concentratiekamp&nbsp;Bergen-Belsen op transport gesteld voor tewerkstelling in Raguhn. Raguhn was een relatief klein kamp dat zich bevond aan de westelijke rand van het Duitse dorp Raguhn en was een van de buitenkampen van het concentratiekamp Buchenwald.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Het SS-Kommando Heerbrandtwerke AG in Raguhn stond onder leiding van SS-Hauptscharführer Herbert Dieckmann (1906-1986) en SS-Obersturmführer Hermann Grossmann (1901-1948). Er werkten ongeveer 45 mannelijke en vrouwelijke bewakers.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Buchenwald</h1>

Het hoofdkamp Buchenwald ontstond al in 1937 en was een van de eerste en grootste concentratiekampen op Duits grondgebied. Tussen 1938 en 1945 zaten hier ongeveer 240.000 mensen opgesloten. Net als veel andere concentratiekampen kreeg ook Buchenwald wijdverspreide en talrijke onderafdelingen, die buitenkampen of (buiten)commando&rsquo;s werden genoemd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Na aankomst in Raguhn werden de vrouwen opnieuw geregistreerd. Omdat het buitencommando Raguhn onderdeel was van het concentratiekamp Buchenwald, werden ze opgenomen in de administratie van dat kamp en kregen ze &lsquo;Buchenwaldnummers&rsquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Dwangarbeid</h1>

In Raguhn moesten tussen de vijf- en zevenhonderd vrouwen werken in een fabriek voor vliegtuigonderdelen van Junkers Flugzeug- und Motorenwerke AG. De vrouwen droegen gestreepte gevangenenkleding, zodat ze duidelijk herkenbaar waren. In de fabriek moesten de vrouwen onder toezicht van opzichters in burger vliegtuigonderdelen in elkaar zetten.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

Iedere week wisselden de ploegen tussen dag- en nachtdienst. Het werk was zwaar en inefficiënt. Door de chaos van de eindfase van de oorlog kampte de fabriek met een voortdurend tekort aan materiaal, waardoor er te weinig werk was voor alle vrouwen uit het kamp. Daarnaast moesten de gevangenen tijdens hun werk regelmatig hun toevlucht zoeken in schuilkelders vanwege de geallieerde bombardementen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Omstandigheden</h1>

In Raguhn sliepen de vrouwen niet in standaardbarakken, maar in een aantal voormalige werkplaatsen en sanitaire ruimtes. De gevangenen leden honger en ongeveer 10 procent van de vrouwen was te ziek om te kunnen werken. Velen waren al ziek aangekomen uit Bergen-Belsen. Na verloop van tijd brak er ook vlektyfus uit in het kamp. Vrouwen overleden in het kamp aan uiteenlopende aandoeningen: longontsteking, hartfalen, hersenvliesontsteking en darmziekten.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Ontruiming</h1>

Begin april 1945 naderden Amerikaanse troepen kamp Buchenwald en besloot de SS het buitencommando Raguhn te ontruimen. Op 9 april 1945 laadden de bewakers de vrouwen uit Raguhn opnieuw in goederenwagons, ditmaal richting Theresienstadt. Na een chaotische reis kwamen ze daar op 16 april 1945 aan. Auguste van Pels was tijdens de treinreis overleden.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="71xd7" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 260.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5npza" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 261.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5wd2d" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 262.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yvvh4" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 263, 265.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l0242" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 265-267.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

On 7 February 1945, Auguste van Pels was transported from Bergen-Belsen concentration camp for work in Raguhn. Raguhn was a relatively small camp located on the western edge of the German village of Raguhn and was one of the sub-camps of Buchenwald concentration camp.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The SS-Kommando Heerbrandtwerke AG in Raguhn was headed by SS-Hauptscharf&uuml;hrer Herbert Dieckmann (1906-1986) and SS-Obersturmf&uuml;hrer Hermann Grossmann (1901-1948). It employed about 45 male and female guards.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Buchenwald</h1>

Buchenwald main camp came into existence as early as 1937 and was one of the first and largest concentration camps on German soil. Between 1938 and 1945, around 240,000 people were imprisoned there. Like many other concentration camps, Buchenwald had numerous sub-camps over a large area, which were called outer camps or (outer) commands.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

After arriving in Raguhn, the women were re-registered. Since the Raguhn sub-camp was part of Buchenwald concentration camp, they were included in that camp&#39;s records and given &#39;Buchenwald numbers&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Forced labour</h1>

In Raguhn, between five and seven hundred women had to work in an aircraft parts factory of Junkers Flugzeug- und Motorenwerke AG. The women wore striped prisoners&#39; clothing so that they were clearly identifiable. At the factory, the women had to assemble aircraft parts under the supervision of plainclothed&nbsp;supervisors.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

Each week, shifts changed between day and night shifts. The work was heavy and inefficient. Due to the chaos of the final phase of the war, the factory faced a constant shortage of materials, which meant there was too little work for all the women in the camp. The prisoners also regularly had to seek refuge in shelters while working because of Allied bombing raids.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Conditions</h1>

In Raguhn, the women did not sleep in standard barrack huts, but in a number of former workshops and sanitary rooms. The prisoners were starving and about 10 per cent of the women were too sick to work. Many had already arrived sick from Bergen-Belsen. Over time, typhus&nbsp;fever also broke out in the camp. Women died in the camp from a variety of conditions: pneumonia, heart failure, meningitis and intestinal diseases.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Evacuation</h1>

In early April 1945, US troops approached Buchenwald camp and the SS decided to evacuate the Raguhn sub-camp. On 9 April 1945, guards again loaded the women from Raguhn into freight wagons, this time for transport to Theresienstadt. After a chaotic journey, they arrived there on 16 April 1945. Auguste van Pels had died during the train journey.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="71xd7" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 260.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5npza" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 261.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5wd2d" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 262.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yvvh4" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 263, 265.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l0242" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 265-267.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Rachel Frankfoorder werd 7 februari 1945 net als Auguste van Pels op transport gesteld naar vrouwenkamp Raguhn. Daar moesten de vrouwen dwangarbeid verrichten. Vanwege de naderende Amerikaanse troepen moesten de vrouwen uit Raguhn op 9 april 1945 opnieuw op transport, dit keer richting Theresienstadt.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Rachel Frankfoorder verklaarde voor het Nederlandse Rode Kruis op 28 september 1945: &lsquo;Tijdens de reis van Ranguhn naar Theresienstadt is door de Duitsers onder de trein gegooid en daardoor gedood: Mevr. Gusti van Pels-Roettgen, circa 42 jaar oud.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Er zijn echter geen andere getuigen die de lezing van Rachel Frankfoorder bevestigen, en Annelore Daniel en Bertha Kaas-Hekster spreken expliciet tegen dat Auguste van Pels door Duitse soldaten onder een rijdende trein zou zijn gegooid.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 16 april 1945 kwamen de overlevenden van het transport in Theresienstadt aan. Daar werden zij op 8 mei 1945 door het Sovjetleger bevrijd.

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="t40yl" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlands Rode Kruis, (NRK), Den Haag, dossier nr. 103586, Verklaring februari 1961 m.b.t. Auguste van Pels-R&ouml;ttgen.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fzjea" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NRK 2050, inv.nr. 1237, verklaring Rachel van Amerongen-Frankfoorder.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zujzb" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 282-283.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Rachel Frankfoorder, like Auguste van Pels, was transported to Raguhn women&#39;s camp on 7 February 1945. There, the women had to perform forced labour. Because of the approaching US troops, the women from Raguhn had to be transported again on 9 April 1945, this time to Theresienstadt.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Rachel Frankfoorder gave a statement to the Dutch Red Cross on 28 September 1945: &quot;During the journey from Ranguhn to Theresienstadt, Mrs Gusti van Pels-Roettgen, about 42 years old, was thrown under the train by the Germans and killed.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> However, no other witnesses confirm Rachel Frankfoorder&#39;s testimony, and Annelore Daniel and Bertha Kaas-Hekster explicitly contradict that Auguste van Pels was thrown under a moving train by German soldiers.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 16 April 1945, the survivors of the transport arrived in Theresienstadt. There they were liberated by the Soviet army on 8 May 1945.

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="t40yl" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlands Rode Kruis, (NRK), Den Haag, dossier nr. 103586, Verklaring februari 1961 m.b.t. Auguste van Pels-R&ouml;ttgen.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fzjea" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NRK 2050, inv.nr. 1237, verklaring Rachel van Amerongen-Frankfoorder.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zujzb" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 282-283.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Rachel Frankfoorder en Auguste van Pels in Raguhn

Rachel Frankfoorder werd op 7 februari 1945 net als Auguste van Pels op transport gesteld naar vrouwenkamp Raguhn en maakte in april 1945 het overlijden van Auguste mee.

Rachel Frankfoorder, like Auguste van Pels, was transported to the Raguhn women's camp on 7 February 1945, and she was there when Auguste died in April 1945.

Auguste van Pels gevangen in Raguhn

Auguste van Pels werd vanuit Bergen-Belsen op transport gesteld naar een buitenkamp van Buchenwald genaamd Raguhn. Daar moest zij dwangarbeid verrichten totdat zij, dodelijk ziek, opnieuw op transport werd gesteld naar Theresienstadt. Tijdens dat transport sterft ze.

Auguste van Pels was transported from Bergen-Belsen to a Buchenwald satellite camp called Raguhn. There she had to perform forced labour until, fatally ill, she was again put on a transport to Theresienstadt. She died during the transport.

De overlijdensdatum en -plaats van Auguste van Pels staat niet precies vast en is door het Nederlandse Rode Kruis gereconstrueerd tussen 9 april 1945 en 8 mei 1945 in Duitsland of Tsjecho-Slowakije.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Dit is de periode die ligt tussen het evacuatietransport van Raguhn naar Theresienstadt op 9 april 1945 tot en met de bevrijding van Theresienstadt op 8 mei 1945.

Rachel van Amerongen Frankfoorder, die deel uitmaakt van hetzelfde transport als Auguste, verklaart voor het Rode Kruis op 28 september 1945:&nbsp;Tijdens de reis van Ranguhn naar Theresienstadt is door de Duitsers onder de trein gegooid en daardoor gedood: Mevr. Gusti van Pels-Roettgen, circa 42 jaar oud.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Otto Frank verklaart dat hij van iemand gehoord heeft dat Auguste gestorven is in een treinwagon na de ontruiming uit Bergen Belsen. AFS, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_076: Otto Frank aan Rechtsanwaltin Elisabeth Sp&auml;th (i.v.m. Entsch&auml;digung Auguste van Pels), 13 april 1960.

Annelore Daniel vertelde Otto Frank na de oorlog dat Auguste tijdens de treinreis van Raguhn naar Theresienstadt&nbsp;naast haar is overleden en daarna naast de trein is gelegd. AFS, GetuigenVerhalen II, interview met Annelore Beem- Daniel, Bilthoven, 19 mei 2014. &nbsp;

Ook Bertha Kaas-Hekster verklaart iets over de dood van Auguste: (&hellip;) daar overleden aan typhus of op transport naar Theresienstadt herrinner ik me (&hellip;) Gusta Pels &ndash; Duitsche van afkomst, doch uit Amsterdam gedeporteerd. Nederlands Rode Kruis (NRK), Bureau Oorlogsnazorg (toegang 2050), inv. nr. 1204: verklaring Bertha Kaas - Hekster, 8 januari 1948.

Dit transport begint op 9 april 1945 en naar aanleiding hiervan wordt&nbsp;de eerste helft van april 1945 als overlijdensdatum van Auguste&nbsp;geven.Zie noot 1.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="y4b63" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, dossier Hermann van Pels, dossiernummer 103586: Joodse Raad kaart Auguste Roettgen (sic); ibid. Verklaring Nederlandsche Roode Kruis, februari 1961 (kopie bij: Anne Frank Stichting (AFS), afd. Collecties, Collectie in handen van derden, Instellingen Nederland).</cite></li>
	<li data-footnote-id="4a4n9" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007,&nbsp;inv.nr. 1237, verklaring Rachel van Amerongen.</cite></li>
</ol>
</section>

The date and place of death of Auguste van Pels are not precisely known and have been reconstructed by the Dutch Red Cross as being between 9 April 1945 and 8 May 1945 in Germany or Czechoslovakia.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> This is the period between the evacuation transport from Raguhn to Theresienstadt on 9 April 1945 and the liberation of Theresienstadt on 8 May 1945.

Rachel van Amerongen Frankfoorder, who was part of the same transport as Auguste, stated to the Red Cross on 28 September 1945: &quot;During the journey from Ranguhn to Theresienstadt, Mrs Gusti van Pels-Roettgen, about 42 years old, was thrown under the train by the Germans and, as a result, killed.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Otto Frank stated&nbsp;that he heard from someone that Auguste had died in a train carriage after being evacuated from Bergen Belsen. AFS, Anne Frank Collection, Otto Frank Archive, reg. code OFA_076: Otto Frank to Rechtsanwaltin Elisabeth Sp&auml;th (regarding Entsch&auml;digung Auguste van Pels), 13 April 1960.

Annelore Daniel told Otto Frank after the war that Auguste died beside her during the train journey from Raguhn to Theresienstadt and was then laid beside the train. AFS, Witness Stories II, interview with Annelore Beem-Daniel, Bilthoven, 19 May 2014.

Bertha Kaas-Hekster also states something about Auguste&#39;s death:&nbsp;&quot;(... ) died there of typhus or on transport to Theresienstadt I remember (...) Gusta Pels - German by birth, but deported from Amsterdam&quot;. Netherlands Red Cross (NRK), War Aftercare Bureau (entry 2050), inv. no. 1204: statement Bertha Kaas-Hekster, 8 January 1948.

This transport started&nbsp;on 9 April 1945 and Auguste&#39;s date of death is given as&nbsp;the first half of April 1945 as a result. See note 1.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="y4b63" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, dossier Hermann van Pels, dossiernummer 103586: Joodse Raad kaart Auguste Roettgen (sic); ibid. Verklaring Nederlandsche Roode Kruis, februari 1961 (kopie bij: Anne Frank Stichting (AFS), afd. Collecties, Collectie in handen van derden, Instellingen Nederland).</cite></li>
	<li data-footnote-id="4a4n9" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007,&nbsp;inv.nr. 1237, verklaring Rachel van Amerongen.</cite></li>
</ol>
</section>

Overlijden Auguste van Pels

Auguste van Pels stierf tijdens de treinreis van Raguhn naar Theresienstadt. De locatie is niet bekend. De precieze datum is ook niet bekend maar ligt tussen 9 en 16 april 1945.

Auguste van Pels died during the train journey from Raguhn to Theresienstadt. The location is not known. The exact date is also not known but was between 9 and 16 April 1945.

Kamp Raguhn

Raguhn was een buitenkamp van het concentratiekamp Buchenwald waar Auguste van Pels gevangen zat en dwangarbeid moest verrichten.

Raguhn was a sub-camp of Buchenwald concentration camp where Auguste van Pels was imprisoned and  had to perform forced labour.

Na een treinreis van drie dagen en twee nachten in veewagons kwamen Anne, Margot en Auguste van Pels en zo&acute;n duizend andere vrouwen uit Auchwitz aan in concentratiekamp Bergen Belsen.&nbsp;Anne en Margot waren nu voor het eerst zonder hun moeder.

De vrouwen werden bij aankomst in het kamp geteld en, net als in Auschwitz, geregistreerd en kregen een nieuw gevangenennummer. De registratiegegevens uit Bergen Belsen zijn niet bewaard gebleven, maar door reconstructies van het Nederlandse Rode Kruis weten we dat de nummers van het transport van 3 november 1944 lagen tussen de 7270 en 7360. Auguste van Pels zou het nummer 7306 hebben gekregen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Eenmaal in het kamp&nbsp;werden de vrouwen&nbsp;eerst ondergebracht in tenten die&nbsp;op&nbsp;een vlakte in het&nbsp;zuidwestelijke deel van&nbsp;het kamp stonden, naast de schietbanen van de Wehrmacht. De vrouwen kregen een paardendeken en een gamel of een pannetje, en moesten vervolgens uren wachten.&nbsp;Janny Brilleslijper zag hier Anne en Margot voor het eerst sinds Westerbork weer terug, wachtend, met dekens om zich heen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Toen het donker werd kregen de vrouwen een soort soep en werden ze in groepen van vier- tot vijfhonderd vrouwen de tenten in gestuurd. De tenten waren lek en hadden geen bedden waardoor&nbsp;iedereen door elkaar lag op vies stro. De volgende dag moesten de vrouwen om zes uur op appel staan.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In de vierde nacht in de tenten woedde er een hefige storm, waardoor een deel van de tenten instortten. Er vallen doden en gewonden en de vrouwen moesten in de regen blijven.&nbsp;Daarna werden ze&nbsp;enkele dagen opgesloten in een paar opslagbarakken.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Uiteindelijk werden de vrouwen verplaatst naar verschillende barakken in het kamp. Anne en Margot kwamen hierbij terecht in het&nbsp;Kleine Frauenlager.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rvitw" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.245.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nc36z" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p.83.</cite></li>
	<li data-footnote-id="28gw2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 246.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8tpyf" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie: Alexandra-Eileen Wenck, Zwischen Menschenhandel und &quot;Endl&ouml;sung&quot;. Das Konzentrationslager Bergen-Belsen, Paderborn: Sch&ouml;ning, 2000, p. 347.</cite></li>
	<li data-footnote-id="31u14" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Wenck, Zwischen Menschenhandel und &quot;Endl&ouml;sung&quot;, p. 248.</cite></li>
</ol>
</section>

After a train journey of three days and two nights in cattle wagons, Anne, Margot, Auguste van Pels and about a thousand other women from Auchwitz arrived at Bergen-Belsen concentration camp. For Anne and Margot, this was the first time without their mother.

The women were counted on arrival at the camp and, as in Auschwitz, registered and given a new prisoner number. Registration records from Bergen-Belsen have not survived, but through reconstructions by the Dutch Red Cross we know that the numbers of the 3 November 1944 transport were between 7270 and 7360. It is thought that Auguste van Pels was&nbsp;given the number 7306.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Once in the camp, the women were first housed in tents set up on a flat piece of ground&nbsp;in the south-western part of the camp, next to the Wehrmacht shooting ranges. The women were given a horse blanket and a mess tin or pan, and then had to wait for hours. It was here that Janny Brilleslijper saw Anne and Margot again for the first time since Westerbork and remembered how the two sisters were waiting with the blankets around them.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

When it got dark, the women were given some kind of soup and then sent into the tents in groups of four to five hundred women. The tents were leaky and had no beds so everyone lay mixed up on dirty straw. The next day, the women had to be at&nbsp;roll call at six o&#39;clock.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On the fourth night in the tents, a violent storm raged, causing some of the tents to collapse. There were deaths and injuries and the women had to wait in the rain for some time, after which they were confined to a few storage huts for several days.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Eventually, the women were moved to different huts in the camp. In this, Anne and Margot ended up in the Kleine Frauenlager.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rvitw" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.245.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nc36z" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p.83.</cite></li>
	<li data-footnote-id="28gw2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 246.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8tpyf" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie: Alexandra-Eileen Wenck, Zwischen Menschenhandel und &quot;Endl&ouml;sung&quot;. Das Konzentrationslager Bergen-Belsen, Paderborn: Sch&ouml;ning, 2000, p. 347.</cite></li>
	<li data-footnote-id="31u14" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Wenck, Zwischen Menschenhandel und &quot;Endl&ouml;sung&quot;, p. 248.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne en Margot werden&nbsp;samen met Auguste van Pels en ongeveer duizend andere vrouwen op 30 oktober 1944 in Auschwitz&nbsp;geselecteerd voor een transport&nbsp;naar Bergen-Belsen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>Het transport vertrok in de nacht van 1 november&nbsp;1944. Bij vertrek&nbsp;kreeg iedereen een stukje brood, worst of kaas. Per wagon ging&nbsp;er een vat water mee.&nbsp;De trein, met ongeveer zeventig vrouwen per vergrendelde wagon,&nbsp;stond regelmatig stil en werd soms beschoten.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;De vrouwen wisten niet wat de eindbestemming van het transport was.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Twee dagen later, op 3 november&nbsp;1944&nbsp;kwam&nbsp;de trein&nbsp;aan op een&nbsp;laadperron nabij Bergen. Getuigen, als Rachel van Amerongen, Janny Brandes-Brilleslijper en Cato Polak, noemden regelmatig Celle als plaats van aankomst, maar de transporten kwamen aan op een van oorsprong militaire laadperron, dat 2 kilometer ten noorden lag van de hoofdingang van het kazernecomplex, tussen de plaatsjes Bergen en Belsen in, op ongeveer 6 kilometer van het concentratiekamp Bergen-Belsen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

De gevangenen moesten zich opstellen in blokken van vijf bij vijf. Begeleid door&nbsp;gewapende bewakers met honden liepen de vrouwen&nbsp;vervolgens de&nbsp;ongeveer zeven kilometer naar het concentratiekamp&nbsp;Bergen-Belsen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="44ogg" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_085: Margot Rosenthal (inmiddels Margret Drach) aan Otto Frank, 24 januari 1957; Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Otto Frank, AFF_OtF_corr_14: Nanny Blitz aan Otto Frank, 31 oktober 1945. Nanny Blitz schrijft vanuit een sanatorium in Santpoort waar Margot Rosenthal naast haar ligt.</cite></li>
	<li data-footnote-id="52by3" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 82, 115.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ght95" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p.90,126; Odette Abadi,&nbsp;Terre de d&eacute;tresse, Editions L&#39; Harmattan, Parijs, 1995, p. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="cxrtx" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie:&nbsp;<a href="http://bergen-belsen.stiftung-ng.de/de/gedenkstaette/historische-orte.html">http://bergen-belsen.stiftung-ng.de/de/gedenkstaette/historische-orte.html</a>&nbsp;(oktober 2014). &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="st0cg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 231-232.</cite></li>
</ol>
</section>

In Auschwitz, Anne and Margot, together with Auguste van Pels and about a thousand other women, were selected for a transport to Bergen-Belsen on 30 October 1944.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The transport left on the night of 1 November 1944. On departure, everyone was given a piece of bread, sausage or cheese. A barrel of water accompanied each wagon. The train, with about 70 women per locked wagon, regularly stopped and sometimes came under fire.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The women did not know the final destination of the transport.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Two days later, on 3 November 1944, the train arrived at a loading platform near Bergen. Witnesses, such as Rachel van Amerongen, Janny Brandes-Brilleslijper and Cato Polak, regularly mentioned Celle as the place of arrival, but the transports arrived at an originally military loading dock, which was 2 kilometres north of the main entrance to the barracks complex, between the towns of Bergen and Belsen, about 6 kilometres from the Bergen-Belsen concentration camp.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

The prisoners had to line up in blocks of five by five. Accompanied by armed guards with dogs, the women then walked the approximately seven kilometres to Bergen-Belsen concentration camp.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="44ogg" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_085: Margot Rosenthal (inmiddels Margret Drach) aan Otto Frank, 24 januari 1957; Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Otto Frank, AFF_OtF_corr_14: Nanny Blitz aan Otto Frank, 31 oktober 1945. Nanny Blitz schrijft vanuit een sanatorium in Santpoort waar Margot Rosenthal naast haar ligt.</cite></li>
	<li data-footnote-id="52by3" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 82, 115.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ght95" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p.90,126; Odette Abadi,&nbsp;Terre de d&eacute;tresse, Editions L&#39; Harmattan, Parijs, 1995, p. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="cxrtx" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie:&nbsp;<a href="http://bergen-belsen.stiftung-ng.de/de/gedenkstaette/historische-orte.html">http://bergen-belsen.stiftung-ng.de/de/gedenkstaette/historische-orte.html</a>&nbsp;(oktober 2014). &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="st0cg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 231-232.</cite></li>
</ol>
</section>

Reis naar Bergen-Belsen

Anne en Margot worden samen met Auguste van Pels op 30 oktober 1944 in Auschwitz geselecteerd voor een transport naar Bergen-Belsen. De trein vertrekt op 1 november en komt op 3 november aan.

In Auschwitz, Anne and Margot, along with Auguste van Pels, were selected for a transport to Bergen-Belsen on 30 October 1944. The train left on 1 November and arrived on 3 November.

Aankomst in Bergen-Belsen

Na een treinreis van drie dagen kwamen Anne, Margot en Auguste van Pels aan in Bergen-Belsen. Ze moesten vijf kilometer lopen van het station naar het kamp. Daar overnachtten ze in grote, lekke tenten met stro op de vloer, die na vier dagen door een storm werden vernield.

After a 3-day train journey, Anne, Margot Frank and Auguste van Pels arrived in Bergen-Belsen. They had to walk three miles from the station to the camp. There they spent the night in large, leaky tents with straw on the floor, which were destroyed by a storm after four days.

Kamp Bergen-Belsen - Rampe

Perron waar gevangenen voor Bergen-Belsen uit de trein kwamen, vijf kilometer van het kamp.

Platform where prisoners came off the train for Bergen-Belsen, five kilometres from the camp.

Marianne&nbsp;(Jannie) Brilleslijper werd geboren op het adres Nieuwe Kerkstraat 81.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Ze groeide op in een Joods gezin dat op verschillende adressen in de Amsterdamse binnenstad woonde. In 1936 verhuisde&nbsp;het gezin naar de nog nieuwe wijk Bos en Lommer. Jannies vader was fruitkoopman en zij werkte in haar jonge jaren als dienstbode en kostuumnaaister.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Op 9 augustus 1939 trouwde ze in Amsterdam met Cornelis Teunis (Bob) Brandes.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Zijn ouders waren tegen het huwelijk. Getuigen waren een oom van Jannie en haar zus Rebekka.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Met haar man verkeerde ze in socialistische en communistische kringen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Op 10 juli 1944 werd ze met onder andere haar broer, zus en aanstaande zwager gearresteerd bij een inval in haar huis in Naarden. Het gezelschap van negen personen werd om tien voor zes &lsquo;s middags ingesloten op het Hoofdbureau van Politie in Amsterdam. De dag daarna volgden Jannies ouders.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Ze kwam&nbsp;eind juli 1944 aan in Westerbork<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;en werd vandaaruit op 3 september 1944 met het laatste transport vanuit Nederland naar Auschwitz gedeporteerd. Bij dit transport zaten ook haar zus, haar ouders en de onderduikers uit het Achterhuis. Jannie behoorde&nbsp;net als haar zus als gemengd gehuwde tot de Schutzh&auml;ftlinge, een groep met een andere status dan de rest.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Vanuit Auschwitz-Birkenau vertrokken Jannie en haar zus, als onderdeel van massale transporten van min of meer arbeidsgeschikte vrouwen, die vanaf eind oktober 1944 naar Bergen-Belsen reden. Ook Anne en Margot Frank zaten hierbij. Allen maakten ze deel uit van een groepje veelal Nederlandse vrouwen die veel met elkaar optrokken. Jannie was&nbsp;getuige van de ziekte, maar niet van de&nbsp;dood van Anne en Margot.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

De zussen Brilleslijper waren nog in Bergen-Belsen toen Britse troepen het kamp op 15 april 1945 bevrijdden.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

In oktober 1945 verbleef Jannie in een sanatorium in Bloemendaal. Door haar zus kwam ze in contact met Otto Frank, die zocht naar mensen die meer over het overlijden van zijn kinderen wisten.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Dat was nodig om tot een offici&euml;le overlijdensverklaring te komen. Op 13 januari 1946 schreef en tekende&nbsp;ze een briefje waarin ze hierover een verklaring aflegde.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Toen Ernst Schnabel in 1958 aan zijn boek over Anne Frank werkte, kon hij om onbekende redenen niet met Jannie spreken. Otto Frank wilde dat zij haar herinneringen aan Anne op een band insprak en vond Lewinsohn bereid die opnamen te maken.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Onbekend is of dit plan uitvoering kreeg.

Het verhaal van Jannie Brilleslijper en haar zus Rebekka is in romanvorm opgeschreven door Roxane van Iperen in boek&nbsp;&#39;t Hooge Nest&nbsp;en uitgegeven in 2018.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Bloys van Treslongstraat 35, Amsterdam (1936);<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a> Bankastraat 131, Den Haag (jan. 1939); Nieuwe Achtergracht 14-II, Amsterdam (maart 1939); Bazarlaan 70, Den Haag (aug. 1939); 78 (jan. 1940); Driftweg 2, Naarden (mei 1943); Amstel 101, Amsterdam (nov. 1945).<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j64ye" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgerlijke Stand, inv. nr. 7788, akte 12428.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kusmf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5422): Gezinskaart J. Brilleslijper (1891).</cite></li>
	<li data-footnote-id="jq3bv" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&ldquo;Familieberichten&rdquo;, Zaans Volksblad. Sociaal-democratisch dagblad, 9 augustus en 10 oktober 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1g7ky" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 6552: Register van huwelijksakten 1939, deel 29, 16v, aktenr. 31.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3o2cf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden van Anne Frank. Het ongeschreven laatste hoofdstuk van het Dagboek, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 59-60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n0138" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 7202: fouilleringsregister 22 mei &ndash; 31 augustus 1944, 10 juli 1944, 17.50 uur &amp; 11 juli 1944, 21.00 uur. Zie ook: Ad van Liempt, Kopgeld. Nederlandse premiejagers op zoek naar joden 1943, Amsterdam: Balans, 2009, p. 192-194.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aipsa" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Bureau Oorlogsnazorg, inv. nr. (?): Lijst van personen die van 23. Juli t/m 29 Juli 1944 in het Lager Westerbork zijn gearriveerd, volgnr. 8.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9ppc5" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>NRK, Bureau Oorlogsnazorg, inv. nr. 1066: Transportlijst Westerbork &ndash; Auschwitz, 3 september 1944, nrs. 225-227, 306-309, 555-558, 788 en 884; Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Schutzhaft">Schutzhaft</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="img3x" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 90-91.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m6whv" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 92-93.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k8dwd" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_085: Brief (doorslag) Otto Frank aan Lien Rebling&ndash;Brilleslijper, 4 oktober 1945 en Lien Rebling&ndash;Brilleslijper aan Otto Frank, 24 oktober 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t8os1" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code AFS.01205: Brief J. Brandes &ndash; Brilleslijper, 13 januari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="57q4x" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_085: Brief (doorslag) Otto Frank aan Jannie Brandes &ndash; Brilleslijper, 8 september 1957.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v68rq" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Roxane van Iperen, &rsquo;t Hooge Nest, Amsterdam: Lebowski Publishers, 2018.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a0f1u" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>SAA, Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 7788: register van geboorten 1916, deel 22, 42f, akte 12428; AFS, Getuigenarchief, Brandes &ndash; Brilleslijper: Rouwkaart Jannie Brilleslijper.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yn3hl" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408): Persoonskaart M. Brilleslijper.</cite></li>
</ol>
</section>

Marianne (Jannie) Brilleslijper and her sister Rebekka witnessed Anne and Margot&nbsp;in the infirmary barracks&nbsp;in Bergen Belsen.

Jannie Brilleslijper was born at Nieuwe Kerkstraat 81.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;She grew up in a Jewish family that lived at various addresses in the centre of Amsterdam. In 1936 they moved to the still new district of Bos en Lommer. Jannie&#39;s father was a fruit merchant and in her younger years she worked as a servant and as a dressmaker.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

On 9 August 1939 she married Cornelis Teunis (Bob) Brandes in Amsterdam.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> His parents were against the marriage. Witnesses to the marriage were an uncle of Marianne and her sister Rebekka.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> With her husband, Jannie was involved in socialist and communist groups.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

On 10 July 1944, she and her brother, sister and future brother-in-law were arrested during a raid on her home in Naarden. The party of nine was taken to the Police Headquarters in Amsterdam at ten minutes to six in the afternoon.&nbsp;The following day, Jannie&#39;s parents followed.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

She arrived in Westerbork at the end of July 1944<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;and from there, on 3 September 1944, was deported to Auschwitz on the last transport from the Netherlands. Her sister, her parents, and the people from the Secret Annex were also on this transport. Like her sister, Jannie was a mixed marriage member of the Schutzh&auml;ftlinge, a group with a different status from the rest.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Jannie and her sister left Auschwitz-Birkenau as part of mass transports of women who were more or less fit for work to Bergen-Belsen from late October 1944. Anne and Margot Frank were also among them. They were all part of a group of mostly Dutch women who spent a lot of time together. Jannie witnessed the illness, but not the death of Anne and Margot.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

The Brilleslijper sisters were still in Bergen-Belsen when British troops liberated the camp on 15 April 1945.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

In October 1945, Jannie stayed at a sanatorium in Bloemendaal. Through her sister she came into contact with Otto Frank, who was looking for people who knew more about the death of his children.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> This was necessary in order to be able to obtain an official death certificate. On 13 January 1946, she wrote and signed a note in which she made a statement to this effect.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

When Ernst Schnabel was working on his book about Anne Frank in 1958, for unknown reasons he was unable to talk to Jannie. Otto Frank wanted her to record her memories of Anne and found Lewinsohn willing to make the recordings.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;It is not known whether this plan was implemented.

The story of Jannie Brilleslijper and her sister Rebekka was turned by Roxane van Iperen into a novel, which was published in 2018.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Bloys van Treslongstraat 35, Amsterdam (1936);<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a> Bankastraat 131, The Hague (Jan. 1939); Nieuwe Achtergracht 14-II, Amsterdam (March 1939); Bazarlaan 70, The Hague (Aug. 1939); 78 (Jan. 1940); Driftweg 2, Naarden (May 1943); Amstel 101, Amsterdam (Nov. 1945).<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j64ye" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Burgerlijke Stand, inv. nr. 7788, akte 12428.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kusmf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5422): Gezinskaart J. Brilleslijper (1891).</cite></li>
	<li data-footnote-id="9sniy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>&ldquo;Familieberichten&rdquo;, Zaans Volksblad. Sociaal-democratisch dagblad, 9 augustus en 10 oktober 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1g7ky" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 6552: Register van huwelijksakten 1939, deel 29, 16v, aktenr. 31.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3o2cf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden van Anne Frank. Het ongeschreven laatste hoofdstuk van het Dagboek, Hilversum: Gooi &amp; Stichting, 1988, p. 59-60.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y1kla" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 7202: fouilleringsregister 22 mei &ndash; 31 augustus 1944, 10 juli 1944, 17.50 uur &amp; 11 juli 1944, 21.00 uur. Zie ook: Ad van Liempt, Kopgeld. Nederlandse premiejagers op zoek naar joden 1943, Amsterdam: Balans, 2009, p. 192-194.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aipsa" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Het Nederlanse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Bureau Oorlogsnazorg, inv. nr. (?): Lijst van personen die van 23. Juli t/m 29 Juli 1944 in het Lager Westerbork zijn gearriveerd, volgnr. 8.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9ppc5" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>NRK, Bureau Oorlogsnazorg, inv. nr. 1066: Transportlijst Westerbork &ndash; Auschwitz, 3 september 1944, nrs. 225-227, 306-309, 555-558, 788 en 884; Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Protective_custody_(Nazi_Germany)" target="_blank">Protective custody (Nazi Germany)</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="img3x" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 90-91.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m6whv" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 92-93.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k8dwd" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_085: Brief (doorslag) Otto Frank aan Lien Rebling&ndash;Brilleslijper, 4 oktober 1945 en Lien Rebling&ndash;Brilleslijper aan Otto Frank, 24 oktober 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t8os1" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code AFS.01205: Brief J. Brandes &ndash; Brilleslijper, 13 januari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="57q4x" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_085: Brief (doorslag) Otto Frank aan Jannie Brandes &ndash; Brilleslijper, 8 september 1957.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v68rq" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Roxane van Iperen, &rsquo;t Hooge Nest, Amsterdam: Lebowski Publishers, 2018.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zt8zk" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>SAA, Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 7788: register van geboorten 1916, deel 22, 42f, akte 12428; AFS, Getuigenarchief, Brandes &ndash; Brilleslijper: Rouwkaart Jannie Brilleslijper.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yn3hl" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Persoonskaarten (toegangsnummer 30408): Persoonskaart M. Brilleslijper.</cite></li>
</ol>
</section>

Jannie Brilleslijper en haar zus Rebekka zaten in hetzelfde transport als de familie Frank naar Auschwitz-Birkenau en waren getuigen van het ziekbed van Anne en Margot in Bergen Belsen.

Jannie Brilleslijper and her sister Rebekka were in the same transport as the Frank family to Auschwitz-Birkenau.

Jannie Brandes - Brilleslijper

Anne Frank is niet in maart 1945 overleden, zoals tot nu toe werd aangenomen, maar naar alle waarschijnlijkheid al een maand eerder, blijkt uit onderzoek van de Anne Frank Stichting. Volgens de officiële documenten, opgesteld door het Rode Kruis, overleden Anne en haar zus Margot Frank in maart aan de gevolgen van vlektyfus. Door bestudering van verschillende archieven en relevante getuigenissen van overlevenden reconstrueerden onderzoekers van de Anne Frank Stichting de laatste maanden van Anne en Margot.

2015-03-31 NRC Artikel Bergen Belsen.pdf

Anne Frank overleed niet in maart 1945 maar maand eerder

Annelore Daniel werd op 20 augustus 1927 geboren in Berlijn. Daar woonde ze tot 1933 samen met haar vader Hans Daniel (1897-1944), moeder Selma Daniel-Lion (1897-1944) en haar twee jaar oudere zus Ellen (1925-2005). Vader Hans Daniel was ingenieur bij de Nora-GMBH fabrieken, maar werd met ingang van de eerste anti-Joodse maatregelen op 1 april 1933 ontslagen. Daarop besloot hij te onderzoeken of het gezin een bestaan kon opbouwen in Nederland.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Nadat haar vader een functie bij een elektronisch ingenieursbureau in Amsterdam kreeg, volgde haar moeder, die bij het bureau de administratie ging doen, terwijl Annlelore met haar zus bij een tante in Schwedt an der Oder verbleven.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;In de zomer van 1933 kwamen ook zij naar Nederland en woonde het gezin op de Parnassusweg 37 in Amsterdam-Zuid. In augustus 1936 verhuisde het gezin naar de Albrecht Durerstraat 25, om vervolgens in april 1939 te verhuizen naar een straat verderop, op de Rubensstraat 64.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Annelore ging meteen na de zomervakantie van 1933 naar de Sparta School op de Stadionkade en leerde binnen enkele weken Nederlands. Toen in 1941 Joodse kinderen naar aparte scholen moesten, ging ze een jaar naar de Joodse MULO in de Christiaan de Wetstraat.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

<h1>Concentratiekampen</h1>

Begin november 1942 werd het gezin in de ochtend uit huis gehaald en moesten zij enkele dagen wachten in de Hollandsche Schouwburg. Uiteindelijk kwam het gezin op 10 november in kamp Westerbork aan. Hoewel de sperre van haar vader het gezin lang tegen deportatie had kunnen beschermen, werden op 21 april 1943 de ouders van Annelore op transport gesteld naar Theresienstadt.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Annelore en haar zus Ellen bleven achter in Westerbork en behoorden vanaf toen tot de zogenaamde &lsquo;T-kinderen&rsquo;: de kinderen in Westerbork wiens ouders in Theresienstadt zaten. Nadat haar ouders waren weggevoerd werkte Annelore in het ziekenhuis van Westerbork op de babyafdeling.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-4" rel="footnote">[1]</a>

Op 18 januari 1944, negen maanden nadat hun ouders waren weggevoerd, werden Annelore en Ellen Daniel ook op transport gesteld naar Theresienstadt en herenigd met hun ouders.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Annelore herinnert zich hierover: &lsquo;en op een gegeven moment zien we vader. En die sprong een gat in de lucht, werkelijk, letterlijk en figuurlijk en rende weg. En ik weet niet, voor mijn gevoel hele korte tijd later kwam hij terug met mijn moeder.&rsquo;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-5" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Uiteindelijk verbleef het gezin negen maanden in Theresienstadt, totdat ze op 28 oktober 1944 op transport werden gesteld naar Auschwitz.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Daar aangekomen werden zowel haar moeder als vader vergast.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

De zussen Daniel verbleven enkele dagen in Auschwitz en werden net als Anne en Margot Frank met het transport van 1 november 1944 van Auschwitz-Birkenau naar Bergen-Belsen gedeporteerd. Volgens Janny Brilleslijper (1916-2003) vormden de zussen Daniel, de zussen Frank, Auguste van Pels en enkele andere Nederlandse gevangenen daar een hecht groepje met haar en haar zus Rebekka Brilleslijper (1912-1988).<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Annelore herinnerde zich dat Margot en Anne Frank in de barak steeds onafscheidelijk samen waren met Auguste van Pels. Daarnaast herinnerde ze zich dat Anne, Margot en Auguste in het kamp in een apathische en wanhopige staat verkeerden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-6" rel="footnote">[1]</a>

Op 7 februari 1945 werd Annelore net als Auguste van Pels en 26 andere Nederlandse vrouwen geselecteerd voor tewerkstelling in Raguhn, een buitenkamp van concentratiekamp Buchenwald. Na drie dagen reizen kwamen de vrouwen aan en werden ze geregistreerd. Annelore kreeg het gevangenennummer 67099.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;In Raguhn moesten de vrouwen vliegtuigonderdelen in elkaar zetten.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<h1>Bevrijding</h1>

Op 9 april 1945 werden de vrouwen in Raguhn opnieuw op transport gesteld, vanwege de naderende Amerikaanse troepen. Na een chaotische reis kwam Annelore op 16 april in Theresienstadt aan.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Auguste van Pels was onderweg in de trein overleden. Annelore herinnerde zich dat ze Auguste naar buiten hadden getild en naast het spoor hebben gelegd.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-7" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Op 8 mei 1945 werd Theresienstadt door het Sovjetleger bevrijd.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Annelore bleek tuberculose te hebben en herstelde na de oorlog in Sandpoort, naast een oud-klasgenoot van Anne, Nanette Blitz (1929). Toen Otto Frank in 1945 Nanette Blitz bezocht om meer te horen over de laatste dagen van zijn twee dochters, kon Annelore het verhaal van Blitz aanvullen en vertelde zij aan Otto over haar laatste ontmoetingen met Anne en Margot en het overlijden van Auguste.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Het duurde voor Annelore uiteindelijk drie jaar om van de ziekte te herstellen en, zoals ze zelf zei, kwam haar bevrijding daarom&nbsp;pas op 14 mei 1948.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-8" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;

Adressen: Duitsland, Berlijn; Nederland, Amsterdam: Parnassusweg 37 (&rsquo;33), Albrecht Durerstraat 25 (&rsquo;36), Rubensstraat 64(&rsquo;39).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="i8oc8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-1-4">d</a>, <a href="#footnote-marker-1-5">e</a>, <a href="#footnote-marker-1-6">f</a>, <a href="#footnote-marker-1-7">g</a>, <a href="#footnote-marker-1-8">h</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Interview met Annelore Beem-Daniel, 19-05-2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0bf3z" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333e9-464f-56a3-e053-b784100ade19?person=985333e9-4650-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Hans Daniel, 27-09-1897</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i5tz1" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Joodsche Raad kaart Hans Daniel, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130277498?s=Hans%20Daniel&amp;t=2574881&amp;p=4" target="_blank">Document ID: 130277498</a>; Joodsche Raad kaart Selma Lion, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130277517?s=Selma%20Lion&amp;t=2574881&amp;p=4" target="_blank">Document ID: 130277517</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3yur2" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Arolsen Archives: Joodsche Raad kaart Annelore Daniel, <a href="http://https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130277493?s=Annelore%20Daniel&amp;t=2574881&amp;p=0" target="_blank">Document ID: 130277493</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kmpwg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Arolsen Archives: Transportkaart Annelore Daniel, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/4967778?s=Annelore%20Daniel&amp;t=2546967&amp;p=0" target="_blank">Document ID: 4967778</a>; Joodsche Raad kaart Annelore Daniel, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130277493?s=Annelore%20Daniel&amp;t=2574881&amp;p=0" target="_blank">Document ID: 130277493</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0xx0j" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 240.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wzaf8" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Arolsen Archives: Registers van gevangenennummers Buchenwald (vrouwen), <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/5403101?s=Annelore%20Daniel&amp;t=1843630&amp;p=0" target="_blank">Document ID: 5403101</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ogciz" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 263.</cite></li>
	<li data-footnote-id="80mk9" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 265-266.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3erwm" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 266.</cite></li>
	<li data-footnote-id="06u4j" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 267.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Annelore Daniel was born in Berlin on 20 August 1927. She lived there until 1933 with her father Hans Daniel (1897-1944), mother Selma Daniel-Lion (1897-1944) and her two-year-older sister Ellen (1925-2005). Her father Hans Daniel was an engineer at the Nora-GMBH factories, but was fired immediately with the entry into force of the first anti-Jewish measures on 1 April 1933. He then decided to investigate whether the family could make a living in the Netherlands.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

After her father got a position at an electronics engineering firm in Amsterdam, her mother followed, taking over responsibility for&nbsp;administration at the firm, while Annlelore and her sister stayed with an aunt in Schwedt an der Oder.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a> In the summer of 1933, they also came to the Netherlands and the family lived at 37 Parnassusweg in Amsterdam-Zuid. In August 1936, the family moved to Albrecht Durerstraat 25, before moving to a house a street away, at Rubensstraat 64, in April 1939.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Annelore went to Sparta School on Stadionkade immediately after the 1933 summer holidays and learnt Dutch within weeks. When Jewish children had to go to separate schools in 1941, she attended the Jewish MULO school on Christiaan de Wetstraat for a year.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>

<h1>Concentration camps</h1>

In early November 1942, the family was taken from their home in the morning and had to wait in the Hollandsche Schouwburg for several days. The family finally arrived at Westerbork camp on 10 November. Although her father&#39;s sperre could have protected the family from deportation for a long time, on 21 April 1943 Annelore&#39;s parents were put on a transport to Theresienstadt.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Annelore and her sister Ellen remained behind in Westerbork and from then on was one of the so-called &#39;T-children&#39;: the children in Westerbork whose parents were in Theresienstadt. After her parents were deported, Annelore worked in the Westerbork hospital on the baby ward.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-4" rel="footnote">[1]</a>

On 18 January 1944, nine months after their parents were deported, Annelore and Ellen Daniel were also transported to Theresienstadt and reunited with their parents.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Annelore recalls: &#39;and at one point we see father. And he jumped in the air, really, literally and figuratively and ran away. And I don&#39;t know, it felt like a very short time later he came back with my mother.&#39;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-5" rel="footnote">[1]</a> The family eventually spent nine months in Theresienstadt, until they were put on a transport to Auschwitz on 28 October 1944.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Once there, both her mother and father were gassed.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>

The Daniel sisters spent several days in Auschwitz and, like Anne and Margot Frank, were deported from Auschwitz-Birkenau to Bergen-Belsen on the 1 November 1944 transport. According to Janny Brilleslijper (1916-2003), the Daniel sisters, the Frank sisters, Auguste van Pels and several other Dutch prisoners there formed a close-knit group with her and her sister Rebekka Brilleslijper (1912-1988).<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Annelore recalled that in the camp huts, Margot and Anne Frank were always inseparable together with Auguste van Pels. She also recalled that Anne, Margot and Auguste were in an apathetic and desperate state in the camp.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-6" rel="footnote">[1]</a>

On 7 February 1945, like Auguste van Pels and 26 other Dutch women, Annelore was selected for employment at Raguhn, a sub-camp of Buchenwald concentration camp. After three days of travelling, the women arrived and were registered. Annelore was given prisoner number 67099.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> In Raguhn, the women had to assemble aircraft parts.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<h1>Liberation</h1>

On 9 April 1945, the women were again transported in Raguhn due to the approaching US troops. After a chaotic journey, Annelore arrived in Theresienstadt on 16 April.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Auguste van Pels had died on the train on the way. Annelore recalled that they had lifted Auguste out and laid her next to the railway tracks.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-7" rel="footnote">[1]</a> On 8 May 1945, Theresienstadt was liberated by the Soviet army.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Annelore was found to have tuberculosis and recovered after the war in Sandpoort, alongside a former classmate of Anne&#39;s, Nanette Blitz (1929). When Otto Frank visited Nanette Blitz in 1945 to hear more about the last days of his two daughters, Annelore was able to add to Blitz&#39;s story and told Otto about her last meetings with Anne and Margot and the death of Auguste.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> It eventually took Annelore three years to recover from the illness and, as she herself put it, that is why her liberation did not come until 14 May 1948.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-8" rel="footnote">[1]</a>

Addresses: Germany, Berlin; Netherlands, Amsterdam: Parnassusweg 37 (&#39;33), Albrecht Durerstraat 25 (&#39;36), Rubensstraat 64 (&#39;39).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

<div style="text-align:start">
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="i8oc8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-1-4">d</a>, <a href="#footnote-marker-1-5">e</a>, <a href="#footnote-marker-1-6">f</a>, <a href="#footnote-marker-1-7">g</a>, <a href="#footnote-marker-1-8">h</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Interview met Annelore Beem-Daniel, 19-05-2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0bf3z" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333e9-464f-56a3-e053-b784100ade19?person=985333e9-4650-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Hans Daniel, 27-09-1897</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i5tz1" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Joodsche Raad kaart Hans Daniel, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130277498?s=Hans%20Daniel&amp;t=2574881&amp;p=4" target="_blank">Document ID: 130277498</a>, (geraadpleegd 8 november 2022); Joodsche Raad kaart Selma Lion, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130277517?s=Selma%20Lion&amp;t=2574881&amp;p=4" target="_blank">Document ID: 130277517</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3yur2" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Arolsen Archives: Joodsche Raad kaart Annelore Daniel, <a href="http://https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130277493?s=Annelore%20Daniel&amp;t=2574881&amp;p=0" target="_blank">Document ID: 130277493</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kmpwg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Arolsen Archives: Transportkaart Annelore Daniel, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/4967778?s=Annelore%20Daniel&amp;t=2546967&amp;p=0" target="_blank">Document ID: 4967778</a>; Joodsche Raad kaart Annelore Daniel, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130277493?s=Annelore%20Daniel&amp;t=2574881&amp;p=0" target="_blank">Document ID: 130277493</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0xx0j" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 240.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wzaf8" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Arolsen Archives: Registers van gevangenennummers Buchenwald (vrouwen), <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/5403101?s=Annelore%20Daniel&amp;t=1843630&amp;p=0" target="_blank">Document ID: 5403101</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ogciz" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 263.</cite></li>
	<li data-footnote-id="80mk9" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p.265-266.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3erwm" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 266.</cite></li>
	<li data-footnote-id="06u4j" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 267.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Annelore Daniel Santpoort

Annelore Daniel

Annelore Daniel zat samen met Anne en Margot Frank en Auguste van Pels in kamp Bergen-Belsen. Uiteindelijk werd Annelore net als met Auguste op transport gesteld naar Raguhn en later naar Theresienstadt.

Annelore Daniel was in camp Bergen-Belsen along with Anne and Margot Frank and Auguste van Pels. Eventually, as with Auguste, Annelore was transported to Raguhn and later to Theresienstadt.

Annelore Beem - Daniel

Hannah (Hanneli of Lies) Elisabeth Pick-Goslar werd op 12 november 1928 geboren in Berlijn in een religieus Joods gezin.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Het gezin vluchtte in 1933 naar Nederland en kwam begin 1934 te wonen op het Merwedeplein 31-I.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Daar leerde Hanneli meteen in de eerste week de familie Frank kennen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;De gezinnen Goslar en Frank raakten goed bevriend en kwamen zeer regelmatig bij elkaar over de vloer. Volgens Hanneli waren Edith Frank en haar moeder &lsquo;als zussen&rsquo; en konden ook haar vader en Otto Frank het goed met elkaar vinden.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>School</h1>

Vanaf 3 september 1934&nbsp;ging Hanneli naar de school voor Voorbereidend Onderwijs No. 51, waar Anne Frank al langer op school zat.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;De eerste schooldag herinnert Hanneli zich nog goed: &lsquo;Mijn moeder bracht me naar school, ik kende de taal nog niet en mijn moeder was zo bang hoe het zou gaan, hoe ik zou reageren. Maar ik kwam binnen en Anne stond tegenover de deur bij de belletjes en liet ze rinkelen. Ze draaide zich om en ik vloog in haar armen en mijn moeder kon gerust naar huis gaan.&rsquo;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

Op&nbsp;13 juli 1935&nbsp;werd Hanneli overgeschreven naar de Zesde Montessorischool.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Ook Anne stond daar vanaf 16 augustus 1935 ingeschreven. Ondanks de wisselende klassamenstellingen zaten Hanneli en Anne zes jaar lang bij elkaar in de klas.

Op 8 augustus 1941 kwam een verordening die bepaalde dat Joodse leerlingen per 1 september&nbsp;alleen nog les mochten krijgen van Joodse leraren. Hanneli en Anne gingen daarop naar het Joods Lyceum en zaten daar samen&nbsp;in klas 1L2. Hanneli herinnerde&nbsp;zich nog goed hoe zij en Anne op school altijd samen waren en veel kletsten.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Op&nbsp;25 juni&nbsp;1938&nbsp;werd Hanneli de &lsquo;deutschen Staatsangeh&ouml;rigkeit&rsquo; afgenomen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Hanneli&rsquo;s jongere zusje Rahel Gabri&euml;le Ida (Gabi) Goslar werd op 25 oktober 1940 geboren.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Een jong kind en het feit dat haar moeder Ruth Judith Klee twee jaar later opnieuw zwanger was, maakte dat onderduiken voor de familie Goslar geen optie was. Op 27 oktober 1942 stierf Hanneli&#39;s moeder in het kraambed, nadat de baby een dag eerder doodgeboren was.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Anne schreef over het verlies van de baby van de Goslars in haar dagboek op 2 november 1942.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Waarschijnlijk wist zij toen niet dat ook de moeder van Hanneli was overleden.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Op 20 juni 1943 bij de grote razzia in Amsterdam Zuid werd het gezin Goslar opgepakt en naar kamp Westerbork gebracht. Vanuit daar werden Hanneli, haar vader en haar zusje Gabi op 15 februari 1944 naar Bergen-Belsen gedeporteerd. Daar verbleef Hanneli in het Sternlager.

<h1>Ontmoetingen met Anne</h1>

Een jaar later hoorde Hanneli in&nbsp;februari 1945&nbsp;dat Anne in het kampdeel naast het Sternlager zat, genaamd Kleines Frauenlager. Tussen de kampdelen liep een hek waarmee het Sternlager van het Frauenlager gescheiden werd.&nbsp;Hanneli herinnerde&nbsp;zich dat ze de stem van Auguste van Pels hoorde die haar vervolgens in contact bracht met Anne.&nbsp;Mogelijk waren ook Ilse en Marty van Collem enkele keren bij de ontmoetingen aan het hek aanwezig.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Volgens Hanneli stonden zij en Anne bij de eerste ontmoeting huilend bij het hek en brachten ze elkaar op de hoogte van hun ervaringen. Zo herinnerde&nbsp;Hanneli zich dat Anne vertelde dat ze dacht dat haar ouders dood waren. Hanneli verkeerde zelf in de veronderstelling dat Anne met haar familie in Zwitserland zat.

Omdat de omstandigheden in het Sternlager relatief beter waren dan in het Frauenlager&nbsp;verzamelde Hanneli na de eerste ontmoeting, een pakketje met eten en kleding&nbsp;voor Anne. De volgende avond gooide ze een pakketje over het hek. Een onbekende vrouw ving pakje op en ging ermee vandoor, tot grote frustratie van Anne.&nbsp;Enkele dagen later had Hanneli een nieuw pakketje samengesteld. Dit keer kwam het wel bij Anne terecht.&nbsp;Het was het laatste contact tussen Anne en Hanneli.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Ze hadden elkaar drie keer aan het hek ontmoet.

Omdat de eerste ontmoeting met Anne tot stand kwam door tussenkomst van Auguste van Pels moet deze ontmoeting&nbsp;eind januari&nbsp;of begin&nbsp;februari 1945&nbsp;hebben plaatsgevonden. Auguste zou namelijk volgens een transportlijst al op&nbsp;7 februari 1945&nbsp;naar Raguhn (buitencommando van Buchenwald) zijn gedeporteerd.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Bovendien zaten in het pakketje spullen die afkomstig waren uit een Rode Kruispakket. De grootmoeder van Hanneli had omstreeks&nbsp;23 januari 1945&nbsp;een Rode Kruispakket ontvangen.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Na de dood van haar vader op 25 februari 1945 ging Hanneli samen met haar zusje&nbsp;begin april 1945&nbsp;op transport naar Theresienstadt. Uiteindelijk strandde de trein ter hoogte van de dorpen Tr&ouml;bitz en Schilda en werden ze daar bevrijd. &nbsp;

<h1>Terugkeer</h1>

In&nbsp;juli 1945&nbsp;kwam Hanneli terug in Nederland en verbleef ze vanwege tyfus eerst een paar maanden in het ziekenhuis in Maastricht.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>&nbsp;Otto Frank zocht haar daar begin augustus op en vertelde haar dat Anne niet meer leefde.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>&nbsp;Kort daarna verhuisde ze naar de&nbsp;Joodse Invalide&nbsp;in Amsterdam. Ook daar bezocht Otto Frank haar.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Met hulp van Otto Frank werd ze op&nbsp;5 december 1945 samen met haar&nbsp;zusje Gabi&nbsp;herenigd&nbsp;met haar oom Hans Klee in Zwitserland.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Ook nadat Hanneli naar Isra&euml;l emigreerde, bleef het contact met Otto Frank bestaan.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

<div>
Hanneli Goslar wordt regelmatig in het dagboek van Anne genoemd. In het dagboek wordt Hanneli door Anne ook wel &lsquo;Lies Goosens&rsquo; genoemd.

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Berlijn; Nieuwe Hoogstraat 9-11, Amsterdam (hotel Hiegentlich), Merwedeplein 31-I, Zuider Amstellaan 16 II.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>
</div>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="8r68p" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor het levensverhaal van Hannah Goslar, zie: Alison Leslie Gold,&nbsp;Anne Frank, mijn beste vriendin: het verhaal van Hanneli Goslar,&nbsp;&nbsp;Assen: Kluitman, 1999;&nbsp;Hannah Pick-Goslar met Dina Kraft, Mijn vriendin Anne&nbsp;Frank,&nbsp;Amsterdam : Lev., 2023.</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4sys" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Hans Goslar; Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank. Hilversum: Gooi en Sticht, 1988, p. 25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8zwys" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dyjj0" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 27.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n63sf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC),A_Montessorischool_I_0001: leerlingenregister School No. 51, volgnr. 308.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pqlse" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 35-36.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mljjq" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Hans Georg Lehmann &amp; Michael Hepp (Einl.), Die Ausb&uuml;rgerung deutscher Staatsangeh&ouml;riger 1933 &ndash; 45 nach den im Reichsanzeiger ver&ouml;ffentlichten Listen.&nbsp;Band 1. Listen in chronologischer Reihenfolge, M&uuml;nchen: Saur, 1985, p. 59.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hrkke" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart H. Goslar en Arciefkaart Rahel Gabri&euml;le Ida Goslar.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e5h64" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Op 26 oktober 1942 om 10 uur &rsquo;s ochtends beviel Ruth Goslar-Klee van een kind, dat bij de Burgerlijke Stand als levenloos werd aangegeven (SAA, reg. 14, fol. 4: Akte van overlijden, 26 oktober 1942.) Een dag later, op 27 oktober 1942 om acht uur &rsquo;s avond overleed Ruth Goslar Klee zelf ook (SAA, Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 6960: register van overlijdensakten 1942, deel 14, 4v, akte 19 en 6v, akte 31).</cite></li>
	<li data-footnote-id="u3v7h" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek A, 2 november 1942, 2e, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8d6wj" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 39 en 45; AFS, Getuigenverhalen I: transcriptie interview met Hanneli Pick - Goslar, afgenomen op 6 mei 2009 door David de Jongh, p.&nbsp;68, Interview deel e, tijdcode 08:44:05.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mq2s3" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Hanneli Goslar in: Jon Blair (regie &amp; prod.), Anne Frank remembered, London: The Jon Blair Film Company, 1995; AFS, Getuigenarchief, Getuigen Verhalen I, interview, Martha Dotan van Collem, 2011; Getuigenarchief, getuigen Verhalen II, interview, Ilse Zilversmit - van Collum. 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2fjj4" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 44-46.</cite></li>
	<li data-footnote-id="whvbz" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>International Tracing Service (ITS), Bad Arolson, Archivnummer: 5792, Abschrift &Uuml;berstellungsliste von KL Bergen-Belsen an KL Buchenwald/Raguhn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9wo6n" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>ITS, docnr. 3396827#1 (1.1.3.1/0025/0071), Commission Mixte de Secours de la croix-rouge internationale, brief aan Generalf&uuml;hrer hartmann, 23 januari 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a0d6b" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen I, transcriptie interview Hanneli Pick &ndash; Goslar door David de Jongh, 6 mei 2009, p.&nbsp;2-3, tijdcode 12:37:10&ndash; 12:39:31.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h6scg" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: agenda 1945, 1 - 3 augustus.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a4ma3" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief, reg. code OFA_002: agenda 1945, 25 en 29 september, 6, 9 en 12 oktober en 1 november.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4xj1u" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen I, transcriptie interview Hanneli Pick &ndash; Goslar door David de Jongh, 6 mei 2009, p. 2, tijdcode 12:38:24 &ndash; 12:39:31.</cite></li>
	<li data-footnote-id="65tpi" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 50-51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ubcdp" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Hans Goslar; <a href="https://www.jpost.com/j-spot/article-720903" target="_blank">&#39;Holocaust survivor Hanna Pick-Goslar passes away at 93&#39;</a>, Jerusalem Post, 28 oktober 2022.</cite></li>
	<li data-footnote-id="032dd" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>SAA. Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Hans Goslear en Archiefkaart Ruth Judith Klee.</cite></li>
</ol>
</section>

Hannah (Hanneli or Lies) Elisabeth Pick-Goslar was born on 12 November 1928 in Berlin to a religious Jewish family.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The family fled to the Netherlands in 1933 and came to live at Merwedeplein 31-I in early 1934.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> There, Hanneli got to know the Frank family right in the first week.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> The Goslar and Frank families became good friends and visited each other very regularly. According to Hanneli, Edith Frank and her mother were &#39;like sisters&#39; and her father and Otto Frank also got along well.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>School</h1>

From 3 September 1934, Hanneli went to the school for Preparatory Education No. 51, where Anne Frank had been at school for some time.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Hanneli remembers the first day of school well: &#39; My mother brought me to school, I didn&#39;t know the language yet and my mother was so afraid how it would go, how I would react. But I came in and Anne stood opposite the door by the bells and made them ring. She turned around and I flew into her arms and my mother was at ease to go home.&#39;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

On 13 July 1935, Hanneli was transferred to the Sixth Montessori School.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a> Anne was also enrolled there from 16 August 1935. Despite changing class compositions, Hanneli and Anne were in the same class for six years.

On 8 August 1941, an ordinance was issued stipulating that Jewish students could only be taught by Jewish teachers from 1 September. Hanneli and Anne subsequently went to the Jewish Lyceum and were in class 1L2 together. Hanneli remembered well how she and Anne were always together at school and chatted a lot.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

On 25 June 1938, Hanneli was deprived of the &#39;deutschen Staatsangeh&ouml;rigkeit&#39;.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Hanneli&#39;s younger sister Rahel Gabri&euml;le Ida (Gabi) Goslar was born on 25 October 1940.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Having a young child and the fact that her mother Ruth Judith Klee was pregnant again two years later meant that going into hiding was not an option for the Goslar family. On 27 October 1942, Hanneli&#39;s mother died in childbirth, the baby having been stillborn a day earlier.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Anne wrote about the loss of the Goslar&#39;s&nbsp;baby in her diary on 2 November 1942.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> She probably did not know then that Hanneli&#39;s mother had also died.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

On 20 June 1943 during the big raid in Amsterdam South, the Goslar family was rounded up and taken to Camp Westerbork. From there, Hanneli, her father and her sister Gabi were deported to Bergen-Belsen on 15 February 1944. There Hanneli was put&nbsp;in the Sternlager.

<h1>Encounters with Anne</h1>

A year later, in February 1945, Hanneli heard that Anne was in the camp section next to the Sternlager, called Kleines Frauenlager. A fence ran between the camp sections separating the Sternlager from the Frauenlager. Hanneli remembered hearing the voice of Auguste van Pels, who then put her in touch with Anne.&nbsp;Ilse and Marty van Collem may also have been present at the meetings at the fence a few times.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

According to Hanneli, when they first met, she and Anne stood at the fence crying and related their experiences to each other. For instance, Hanneli recalled Anne telling her that she thought her parents were dead. Hanneli herself had been under the impression that Anne was in Switzerland with her family.

Because conditions in the Sternlager were relatively better than in the Frauenlager, after the first meeting, Hanneli collected a parcel with food and clothes for Anne. The next evening, she threw a parcel over the fence. An unknown woman caught the parcel and ran off with it, much to Anne&#39;s frustration. A few days later, Hanneli had put together another parcel. This time it did reach Anne. It was the last contact between Anne and Hanneli.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> They had met at the fence three times.

Since the first meeting with Anne came about through the intervention of Auguste van Pels, it must have taken place in late January or early February 1945. In fact, according to a transport list, Auguste was been deported to Raguhn (sub-camp of Buchenwald) as early as 7 February 1945.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> Moreover, the parcel contained items from a Red Cross parcel. Hanneli&#39;s grandmother had received a Red Cross parcel around 23 January 1945.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

After her father&#39;s death on 25 February 1945, Hanneli and her sister were transported to Theresienstadt in early April 1945. Eventually, the train stranded near the villages of Tr&ouml;bitz and Schilda and they were liberated there.

<h1>Return</h1>

In July 1945, Hanneli returned to the Netherlands and first spent a few months in the hospital in Maastricht because of typhus fever.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Otto Frank visited her there in early August and told her that Anne was no longer alive.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Shortly afterwards, she moved to the Joodse Invalide in Amsterdam. Otto Frank also visited her there.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> With Otto Frank&#39;s help, she and her sister Gabi were reunited with her uncle Hans Klee in Switzerland on 5 December 1945.<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> Even after Hanneli emigrated to Israel, she stayed in contact with Otto Frank.<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

<div>Hanneli Goslar is frequently mentioned in Anne&#39;s diary. In the diary, Hanneli is also referred to as &#39;Lies Goosens&#39; by Anne.
Source personal data.<a href="#footnote-21" id="footnote-marker-21-1" rel="footnote">[21]</a> Addresses: Berlin; Nieuwe Hoogstraat 9-11, Amsterdam (Hotel Hiegentlich), Merwedeplein 31-I, Zuider Amstellaan 16 II.<a href="#footnote-22" id="footnote-marker-22-1" rel="footnote">[22]</a>
</div>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="kp71f" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>For the life story of Hannah Goslar, see:&nbsp;Alison Leslie Gold,&nbsp;Memories of Anne Frank: reflections of a childhood friend,&nbsp;New York, NY: Scholastic Press, 1997;&nbsp;&nbsp;Hannah Pick-Goslar with Dina Kraft,&nbsp;My friend Anne Frank,&nbsp;London: Rider, 2023</cite></li>
	<li data-footnote-id="w4sys" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Hans Goslar; Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank. Hilversum: Gooi en Sticht, 1988, p. 25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8zwys" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dyjj0" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 27.</cite></li>
	<li data-footnote-id="n63sf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC),A_Montessorischool_I_0001: leerlingenregister School No. 51, volgnr. 308.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pqlse" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 35-36.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mljjq" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Hans Georg Lehmann &amp; Michael Hepp (Einl.), Die Ausb&uuml;rgerung deutscher Staatsangeh&ouml;riger 1933 &ndash; 45 nach den im Reichsanzeiger ver&ouml;ffentlichten Listen.&nbsp;Band 1. Listen in chronologischer Reihenfolge, M&uuml;nchen: Saur, 1985, p. 59.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hrkke" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart H. Goslar en Arciefkaart Rahel Gabri&euml;le Ida Goslar.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e5h64" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Op 26 oktober 1942 om 10 uur &rsquo;s ochtends beviel Ruth Goslar-Klee van een kind, dat bij de Burgerlijke Stand als levenloos werd aangegeven (SAA, reg. 14, fol. 4: Akte van overlijden, 26 oktober 1942.) Een dag later, op 27 oktober 1942 om acht uur &rsquo;s avond overleed Ruth Goslar Klee zelf ook (SAA, Burgerlijke Stand (toegang 5009), inv. nr. 6960: register van overlijdensakten 1942, deel 14, 4v, akte 19 en 6v, akte 31).</cite></li>
	<li data-footnote-id="u3v7h" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Anne Frank, Verson A, 2 November 1942, 2nd, in: The Collected Works; [transl. from the Dutch by Susan Massotty; transl. from the German language by Kirsten Warner and transl. from the Dutch language by Nancy Forest-Flier]. London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019. ISBN 978-1-4729-6491-5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8d6wj" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 39 en 45; AFS, Getuigenverhalen I: transcriptie interview met Hanneli Pick - Goslar, afgenomen op 6 mei 2009 door David de Jongh, p.&nbsp;68, Interview deel e, tijdcode 08:44:05.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mq2s3" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Hanneli Goslar in: Jon Blair (regie &amp; prod.), Anne Frank remembered, London: The Jon Blair Film Company, 1995; AFS, Getuigenarchief, Getuigen Verhalen I, interview, Martha Dotan van Collem, 2011; Getuigenarchief, getuigen Verhalen II, interview, Ilse Zilversmit - van Collum. 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2fjj4" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 44-46.</cite></li>
	<li data-footnote-id="whvbz" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>International Tracing Service (ITS), Bad Arolson, Archivnummer: 5792, Abschrift &Uuml;berstellungsliste von KL Bergen-Belsen an KL Buchenwald/Raguhn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9wo6n" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>ITS, docnr. 3396827#1 (1.1.3.1/0025/0071), Commission Mixte de Secours de la croix-rouge internationale, brief aan Generalf&uuml;hrer hartmann, 23 januari 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a0d6b" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen I, transcriptie interview Hanneli Pick &ndash; Goslar door David de Jongh, 6 mei 2009, p.&nbsp;2-3, tijdcode 12:37:10&ndash; 12:39:31.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h6scg" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>AFS, AFC, reg. code OFA_002: agenda 1945, 1 - 3 augustus.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a4ma3" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief, reg. code OFA_002: agenda 1945, 25 en 29 september, 6, 9 en 12 oktober en 1 november.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4xj1u" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenverhalen I, transcriptie interview Hanneli Pick &ndash; Goslar door David de Jongh, 6 mei 2009, p. 2, tijdcode 12:38:24 &ndash; 12:39:31.</cite></li>
	<li data-footnote-id="65tpi" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 50-51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ubcdp" id="footnote-21"><a href="#footnote-marker-21-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Hans Goslar; <a href="https://www.jpost.com/j-spot/article-720903" target="_blank">&#39;Holocaust survivor Hanna Pick-Goslar passes away at 93&#39;</a>, Jerusalem Post, 28 oktober 2022.</cite></li>
	<li data-footnote-id="032dd" id="footnote-22"><a href="#footnote-marker-22-1">^</a> <cite>SAA. Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Hans Goslear en Archiefkaart Ruth Judith Klee.</cite></li>
</ol>
</section>

Hannah Goslar en haar zusje Gabriele Goslar, rond 1941

Hannah en Gabi Goslar, 1941

Hannah en haar zusje Gabri Goslar

Hanneli Goslar was een vriendin van Anne Frank vanaf de kleuterklas van de Montessorischool. In Kamp Bergen-Belsen ontmoette ze Anne meermaals aan de andere kant van het hek.

Hanneli Goslar was a friend of Anne Frank's from the early years at the Montessori School. In Bergen-Belsen camp, she met Anne on the other side of the fence on several occasions.

Hanneli Goslar

Ilse van Collem werd op 26 september 1926 geboren in Amsterdam. Ze woonde met haar vader Henri van Collem (1894-1945), moeder Lotte van Collem &ndash; Randerath (1900-1993), en haar zusje Marty van Collem (1929) op de Stadhouderskade 127 boven de Biljartfabriek Wilhelmina.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Haar vader had daar de functie van procuratiehouder voor haar oudoom die in 1898 de fabriek had opgericht.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Vanaf 1934 nam de familie Van Collem verschillende mensen in huis die waren gevlucht uit nazi-Duitsland. Het was van deze vluchtelingen dat de familie Van Collem verhalen doorkreeg over de behandeling van Joodse mensen door de nazi&rsquo;s en de concentratiekampen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Ilse van Collem ging sinds de kleuterklas naar het Montessorionderwijs: eerst op de Wilhelmina-Catherinaschool op de Weteringschans 263, daarna op het Montessori Lyceum en later vanwege de anti-Joodse maatregelen op het Joods Montessori Lyceum.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Liberale Joodse Gemeente</h1>

De ouders van Ilse van Collem waren betrokken bij het opzetten van de Liberaal&nbsp;Joodse Gemeente (LJG), die op 31 oktober 1931 was opgericht in Amsterdam.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Bij de LJG leerde de familie Van Collem ook de familie Frank kennen. Ilse had dezelfde leeftijd als Margot, haar jongere zusje Marty was even oud als Anne. De families zou elkaar regelmatig zien in de synagoge en bij elkaar over de vloerkomen met (religieuze) feestdagen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Ilse vertelde in een interview met de Anne Frank Stichting &nbsp;dat ze wekelijks naar joodse les ging en daar Margot ontmoette. Doordeweeks hadden Ilse en Margot geen contact; ze zaten op een andere school en woonde niet bij elkaar in de buurt.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Deportatie</h1>

Het gezin Van Collem werd op 20 juni 1943 opgepakt tijdens de grote razzia in Amsterdam Zuid en Oost. Vanuit Amsterdam werden ze diezelfde dag nog per trein naar Kamp Westerbork gedeporteerd. Daar verbleef de familie Van Collem bijna zeven maanden. Ilse moest aardappels rooien en werkte, toen het oogstseizoen voorbij was, samen met haar moeder bij de wasserij.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-3" rel="footnote">[4]</a>

In Westerbork ontmoette Ilse haar toekomstige man Gunther Ludwig Zilversmit (1926-1987). Gunther Zilversmit vroeg haar elke dinsdagochtend of ze met hem naar de voorstelling op dinsdagavond wilde. De voorstellingen op dinsdag werden georganiseerd om afleiding te bieden wanneer er die dag een transport vertrokken was.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Gunther en Ilse raakten&nbsp;goed bevriend, maar van elkaar gescheiden toen het gezin Van Collem op 1 februari 1944 op transport moest naar kamp Bergen-Belsen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-3" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Gunther zou Ilse na de oorlog pas weer ontmoeten.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Bergen Belsen</h1>

In Bergen-Belsen kwam het gezin Van Collem in het Sternlager terecht.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-4" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Daar werd de moeder van Ilse barakkenleidster. Samen met haar moeder werkte ze er een paar maanden in de keuken. Ilse kon zo extra eten wegsmokkelen waardoor het gezin minder honger leed.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-4" rel="footnote">[4]</a>

Nadat Ilse ongeveer een jaar in het Sternlager verbleef, hoorde haar zusje Marty van kampgenote Hanneli Goslar dat ook Anne Frank in Bergen Belsen was.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Anne verbleef op dat moment in het Kleine Frauenlager dat aan het Sternlager lag, maar was afgescheiden door een hek met gaas en prikkeldraad met daartussen stro of riet.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Marty herinnerde zich hoe ze daar contact had met Anne. Ook haar oudere zus Ilse en Hanneli Goslar zouden hier volgens Marty bij zijn geweest.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Ilse zelf vertelde dat ze Anne zou hebben gehoord aan het hek, maar wist zich verder weinig van de precieze details te herinneren

<h1>Het verloren transport</h1>

Op 3 april 1945 overleed de vader van Ilse in Bergen-Belsen. Op 10 april werd Ilse met haar zusje en haar moeder op transport gesteld naar Theresienstadt, waar ze nooit aankwamen. Deze treinreis staat ook wel bekend als het verloren transport. Dertien dagen zwierf de trein met 2.500 gevangenen meer dan zeshonderd kilometer door Duitsland, om uiteindelijk op 23 april 1945 te worden bevrijd door het Sovjetleger bij het plaatsje Tr&ouml;bitz.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Na de treinreis brak er een vlektyfusepidemie uit onder de voormalig gevangenen.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Ook Ilse en haar zusje kregen dit en werden na 14&nbsp;dagen koorts door Sovjetsoldaten in een ziekenhuis ondergebracht. Ook hun moeder was ernstig ziek door phlebitis (aderontsteking) aan haar been en werd naar een ziekenhuis in Luik gestuurd. Met behulp van het Nederlandse Rode Kruis kwamen Ilse en haar zus eind juni 1945 weer in Nederland aan.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<h1>Terug in Nederland</h1>

Eenmaal weer terug in Nederland kreeg de moeder van Ilse goed contact met Otto Frank. Haar zusje Marty herinnerde zich dat ze samen met Ilse door Otto Frank zijn rondgeleid door het Achterhuis in de zomer van 1945.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

Op 3 november 1945 vonden Ilse en Gunther elkaar per toeval weer terug in Den Haag. Gunther Zilversmid schreef in zijn memoires het volgende over deze ontmoeting:

<blockquote>&#39;When I asked her who the young lady was she told me: her name is Ilse van Collem. I blushed and Mrs. Sonnenfeld immediately reacted with: &lsquo;You know the girl!!??&rsquo; When I asked &lsquo;Is she the daughter of Mr. van Collem who owns Pento Cosmetics?&rsquo; she said yes, but that she had lost her father in Bergen Belsen. I was utterly delighted to meet her again. (&hellip;) The weekend came, November 3, 1945 and there she was, head covered and as good looking as I remembered her. The old spark was still there and re-ignited the old fire. To make a long story short, we hit it off just fine.&#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a></blockquote>

Op 6 juli 1949 trouwden Ilse van Collem met Gunther Zilversmit&nbsp;in Amsterdam. In 1950 werd een dochtertje geboren. In oktober 1951 emigreerde het jonge gezin naar Montreal, Canada.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-3" rel="footnote">[6]</a>

Adressen:&nbsp;Stadhouderskade 127hs, Amsterdam. Vanaf oktober 1951 Montreal, Canada.

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="mcyrf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333f1-248f-56a3-e053-b784100ade19?person=985333f1-2490-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Henri van Collem</a>; <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ee-4285-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ee-4286-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Lotte Randerath</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="so6t6" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>De Biljartfabriek Wilhelmina was in handen van Izak Barend Salomon (1863-1945) die getrouwd was met Wilhelmina Bloemgarten (1874-1962). Zij was een zusje van Julie Bloemgarten (1866-1943), de oma van Marty van Collem. De fabriek heette Wilhelmina vanwege de naam van zijn vrouw en het kroningsjaar van koningin Wilhelmina (1880-1962) in het jaar van de oprichting. Billard Fabriek Wilhelmina: <a href="https://www.wilhelmina-billards.nl/over-ons/#" target="_blank">Over ons</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mb1dh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-3-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-3-4">d</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h7cgt" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-4-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-4-4">d</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6n69g" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013. Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Liberaal_Joodse_Gemeente_Amsterdam" target="_blank">Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam.</a></cite></li>
	<li data-footnote-id="xe5mt" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-6-3">c</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; Gunther Ludwig Zilversmit, <a href="http://migs.concordia.ca/memoirs/zilversmit/zilversmit1.htm" target="_blank">From Holland and back</a>, Montreal:&nbsp;Concordia University, 2001.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1utuc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei&nbsp; 2013; interview Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1pbv2" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 244.</cite></li>
	<li data-footnote-id="engf6" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Hanneli Goslar kon zich in een interview met de Anne Frank Stichting echter niet herinneren dat de zussen Van Collem bij de ontmoetingen aan het hek waren. AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit-van Collem, 25 oktober 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei 2009; interview Hanneli Pick-Goslar, 6 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dzhm8" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Verloren_transport" target="_blank">Verloren transport</a>.&nbsp;AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ke9l5" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Uiteindelijk overleefden meer dan 500 van de gevangenen deze reis niet, onder andere door de vlektyfusepidemie die onderweg uitbrak.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oueom" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam: <a href="https://www.joodsamsterdam.nl/marty-van-collem/" target="_blank">Marty van Collem</a>; AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3zh78" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Ook Ilse herinnerde zich een rondleiding van Otto Frank, maar noemde daarbij geen datum. AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ie7c0" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Zilversmit, From Holland and back.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Ilse van Collem was born in Amsterdam on 26 September 1926. She lived with her father Henri van Collem (1894-1945), mother Lotte van Collem-Randerath (1900-1993), and sister Marty van Collem (1929) at Stadhouderskade 127 above the Wilhelmina billiards factory.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Her father held the position of proxy holder there for her great uncle who had founded the factory in 1898.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> From 1934, the Van Collem family took in several people who had fled Nazi Germany. From these refugees, the Van Collem family learned stories about the treatment of Jewish people by the Nazis, and the concentration camps.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Ilse van Collem attended Montessori education since kindergarten: first at the Wilhelmina-Catherina School at Weteringschans 263, then at the Montessori Lyceum and later, because of anti-Jewish measures, at the Jewish Montessori Lyceum.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Liberal Jewish Congregation</h1>

Ilse van Collem&#39;s parents were involved in setting up the Liberal Jewish Congregation (LJG), which had been founded in Amsterdam on 31 October 1931.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> At the LJG, the Van Collem family also got to know the Frank family. Ilse was the same age as Margot; her younger sister Marty was the same age as Anne. The families would see each other regularly in synagogue and visit each other on (religious) holidays.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a> Ilse said in an interview with the Anne Frank House that she went to weekly Jewish classes and met Margot there. During the week, Ilse and Margot had no contact; they were at a different school and did not live near each other.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Deportation</h1>

The Van Collem family was rounded up on 20 June 1943 during the large raid in Amsterdam South and East. From Amsterdam, they were deported that same day by train to Camp Westerbork. The Van Collem family stayed there for almost seven months. Ilse had to harvest potatoes and, when the harvest season was over, worked with her mother at the laundry.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-3" rel="footnote">[4]</a>

In Westerbork, Ilse met her future husband Gunther Ludwig Zilversmit (1926-1987). Gunther Zilversmit asked her every Tuesday morning if she wanted to go with him to the performance on Tuesday night. The Tuesday performances were organised to provide distraction when a transport left that day.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Gunther and Ilse became good friends but separated when the Van Collem family were transported to Bergen-Belsen camp on 1 February 1944.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-3" rel="footnote">[3]</a> Gunther would only meet Ilse again after the war.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Bergen-Belsen</h1>

In Bergen-Belsen, the Van Collem family ended up in the Sternlager.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-4" rel="footnote">[3]</a> There, Ilse&#39;s mother became a hut supervisor. Together with her mother, she worked in the kitchen there for a few months. Ilse was thus able to smuggle out extra food which helped the family suffer less hunger.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-4" rel="footnote">[4]</a>

After Ilse stayed in the Sternlager for about a year, her sister Marty heard from camp companion Hanneli Goslar that Anne Frank was also in Bergen-Belsen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> At the time, Anne was staying in the Kleine Frauenlager, which was adjacent to the Sternlager, but separated by a fence with wire netting and barbed wire with straw or reeds in between.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Marty recalled how she had contact with Anne there. Her older sister Ilse and Hanneli Goslar were also there, according to Marty.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Ilse herself said she heard Anne through&nbsp;the fence, but otherwise remembered little of the exact details

<h1>The lost transport</h1>

On 3 April 1945, Ilse&#39;s father died in Bergen-Belsen. On 10 April, Ilse was put on a&nbsp;transport&nbsp;with her sister and her mother which was intended to go to Theresienstadt, but it never arrived there. This train journey is also known as the&nbsp;&quot;lost transport&quot;. For thirteen days, the train with 2,500 prisoners roamed more than six hundred kilometres through Germany, finally being&nbsp;liberated on 23 April 1945 by the Soviet army near the town of Tr&ouml;bitz.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

After the train journey, a typhus epidemic broke out among the former prisoners.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Ilse and her sister also contracted it and were hospitalised by Soviet soldiers after 14 days of fever. Their mother was also seriously ill with phlebitis (arteritis) on her leg and was sent to a hospital in Li&egrave;ge. With the help of the Dutch Red Cross, Ilse and her sister arrived back in the Netherlands in late June 1945.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<h1>Back in the Netherlands</h1>

Once back in the Netherlands, Ilse&#39;s mother was in good contact with Otto Frank. Her sister Marty recalled being shown around the Secret Annex with Ilse by Otto Frank in the summer of 1945.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

On 3 November 1945, by chance, Ilse and Gunther found each other again in The Hague. Gunther Zilversmid wrote the following about this meeting in his memoirs:

<blockquote>&#39;When I asked her who the young lady was she told me: her name is Ilse van Collem. I blushed and Mrs. Sonnenfeld immediately reacted with: &#39;You know the girl!!?&#39; When I asked &#39;Is she the daughter of Mr. van Collem who owns Pento Cosmetics?&#39; she said yes, but that she had lost her father in Bergen Belsen. I was utterly delighted to meet her again. (...) The weekend came, November 3, 1945 and there she was, head covered and as good looking as I remembered her. The old spark was still there and re-ignited the old fire. To make a long story short, we hit it off just fine.&#39;<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a></blockquote>

On 6 July 1949, Ilse van Collem married Gunther Zilversmit in Amsterdam. A baby daughter was born in 1950. In October 1951, the young family emigrated to Montreal, Canada.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-3" rel="footnote">[6]</a>

Addresses: Stadhouderskade 127hs, Amsterdam. From October 1951 Montreal, Canada.

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="mcyrf" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333f1-248f-56a3-e053-b784100ade19?person=985333f1-2490-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Henri van Collem</a>; <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ee-4285-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ee-4286-56a3-e053-b784100ade19">Archiefkaart Lotte Randerath</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="so6t6" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>De Biljartfabriek Wilhelmina was in handen van Izak Barend Salomon (1863-1945) die getrouwd was met Wilhelmina Bloemgarten (1874-1962). Zij was een zusje van Julie Bloemgarten (1866-1943), de oma van Marty van Collem. De fabriek heette Wilhelmina vanwege de naam van zijn vrouw en het kroningsjaar van koningin Wilhelmina (1880-1962) in het jaar van de oprichting. Billard Fabriek Wilhelmina: <a href="https://www.wilhelmina-billards.nl/over-ons/# " target="_blank">Over Ons</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mb1dh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-3-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-3-4">d</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h7cgt" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-4-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-4-4">d</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6n69g" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013. Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Liberaal_Joodse_Gemeente_Amsterdam" target="_blank">Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xe5mt" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-6-3">c</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; Gunther Ludwig Zilversmit, <a href="http://migs.concordia.ca/memoirs/zilversmit/zilversmit1.htm" target="_blank">From Holland and back</a>, Montreal:&nbsp;Concordia University, 2001.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1utuc" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei&nbsp; 2013; interview Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1pbv2" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 244.</cite></li>
	<li data-footnote-id="engf6" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Hanneli Goslar kon zich in een interview met de Anne Frank Stichting echter niet herinneren dat de zussen Van Collem bij de ontmoetingen aan het hek waren. AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit-van Collem, 25 oktober 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei 2009; interview Hanneli Pick-Goslar, 6 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dzhm8" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/The_Lost_Train" target="_blank">The lost train</a>. AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ke9l5" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Uiteindelijk overleefden meer dan 500 van de gevangenen deze reis niet, onder andere door de vlektyfusepidemie die onderweg uitbrak.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oueom" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam: <a href="https://www.joodsamsterdam.nl/marty-van-collem/" target="_blank">Marty van Collem</a>; AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3zh78" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Ook Ilse herinnerde zich een rondleiding van Otto Frank, maar noemde daarbij geen datum. AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit - van Collem, 25 mei 2013; interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ie7c0" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Zilversmit, From Holland and back.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Uitsnede uit een dubbelportret van Martha en Ilse van Collem, 1946

Martha_en_Ilse_van_Collem_1946_uitsnede_ilse.jpg

Ilse van Collem, 1946

Ilse van Collem kende de familie Frank uit de Liberaal Joodse Gemeente en zat op Joodse les samen met Margot Frank. In Bergen-Belsen zou ze Anne aan het hek hebben gehoord.

Ilse van Collem knew the Frank family from the Liberal Jewish Congregation and attended Jewish classes together with Margot Frank. In Bergen-Belsen, she is said to have heard Anne through the fence.

Ilse Zilversmit - van Collem

Martha (​Marty) van Collem werd zes dagen voor Anne Frank geboren in Amsterdam. Ze woonde met haar vader Henri van Collem (1894-1945), moeder Lotte van Collem &ndash; Randerath (1900-1993), en haar oudere zus Ilse (1926-2016) op de Stadhouderskade 127 boven de Biljartfabriek Wilhelmina.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Haar vader had daar de functie van procuratiehouder voor haar oudoom die in 1898 de fabriek had opgericht.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Marty herinnerde zich dat ze vanaf 1934 altijd mensen in huis hadden die na de machtsovername van Adolf Hitler waren gevlucht uit Duitsland. Het was van deze vluchtelingen dat de familie Van Collem verhalen doorkreeg over de behandeling van Joodse mensen en de concentratiekampen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Anti-Joodse maatregelen</h1>

Marty van Collem ging sinds de kleuterklas naar het Montessorionderwijs; eerst op de Wilhelmina-Catherinaschool op de Weteringschans 263, later op het Joods Montessori Lyceum. Toen vanaf 1941 de Joodse leerlingen naar aparte scholen moesten, werd in de Wilhelmina-Catherinaschool midden in het gebouw een muur geplaatst. Zo werden de Joodse en niet-Joodse kinderen van elkaar gescheiden. De Joodse kinderen werden de &lsquo;achterkanters&rsquo; genoemd, omdat zij aan de achterkant het gebouw ingingen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Ook Marty herinnerde zich dat ze de school via de achterkant moest binnengaan.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Op klassenfoto&rsquo;s van het Joods Montessori Lyceum in het najaar van 1942, staat Marty van Collem lachend tussen haar klasgenoten. Allen dragen een ster, die in mei 1942 was ingevoerd.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Vanaf 30 juni 1942 mochten Joodse mensen niet meer fietsen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Naar het Joods Montessori Lyceum op de Guido Gezellestaat was het van haar huis aan de Stadhouderskade bijna een uur lopen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Liberaal Joodse Gemeente</h1>

De ouders van Marty van Collem waren betrokken geweest bij het opzetten van de Liberaal&nbsp;Joodse Gemeente (LJG),<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-3" rel="footnote">[5]</a> die op 31 oktober 1931 was opgericht in Amsterdam.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Bij de LJG leerde de familie Van Collem ook de familie Frank kennen. Marty had dezelfde leeftijd als Anne, haar oudere zus Ilse was even oud als Margot. De families zou elkaar regelmatig zien in de synagoge en bij elkaar over de vloerkomen met (religieuze) feestdagen.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Vanaf haar zesde jaar ging Marty van Collem naar joodse les. Daar kreeg ze onder andere les van rabbijn Ludwig Jacob Mehler (1907-1945). Ook Anne Frank zou naar joodse les zijn gegaan, maar Marty van Collem kon zich haar daar niet herinneren.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Deportatie</h1>

Het gezin Van Collem werd op 20 juni 1943 opgepakt tijdens de grote razzia in Amsterdam-Zuid en -Oost. Vanuit Amsterdam werden ze diezelfde dag nog per trein naar Kamp Westerbork gedeporteerd. Daar verbleef de familie Van Collem bijna zeven maanden. Marty hoefde door haar jonge leeftijd nog niet echt te werken, maar herinnerde zich dat ze aardappels moest rooien en dat ze zorgde voor de kinderen in de barak. Uiteindelijk ging het gezin Van Collem op 1 februari 1944 op transport naar concentratiekamp Bergen-Belsen waar ze in het Sternlager terechtkwamen.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-2" rel="footnote">[9]</a>

<h1>Ontmoeting met Anne</h1>

Nadat Marty van Collem ongeveer een jaar in het Sternlager van Bergen-Belsen verbleef, hoorde ze van Hanneli Goslar dat ook Anne Frank in Bergen-Belsen was.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-4" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Anne verbleef op dat moment in het Kleine Frauenlager dat aan het Sternlager lag, maar was afgescheiden door een hek met gaas en prikkeldraad met daartussen stro of riet.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Marty herinnerde zich hoe ze daar contact had met Anne. Ze kon Anne niet zien, maar wel horen en herinnerde zich dat Anne haar vertelde over de onderduik in het Achterhuis. Ook haar oudere zus Ilse en Hanneli Goslar zouden hier volgens Marty bij zijn geweest.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

De omstandigheden voor Anne in het Kleine Frauenlager waren veel slechter dan in het kampdeel waar Marty verbleef. Daarom verzamelden Hanneli en Marty een pakketje met eten en kleren dat ze over het hek gooiden. Het pakketje werd gevangen door iemand anders, tot groot verdriet van Anne. Hanneli maakte daarop nog een pakket dat ze een volgende dag over het hek gooide en wel bij Anne aankwam.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;Of Marty en haar zus ook hierbij aanwezig waren is niet duidelijk.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<h1>Het verloren transport</h1>

Op 3 april 1945 overleed de vader van Marty in Bergen-Belsen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a> Op 10 april werden Marty, Ilse en hun moeder op transport gesteld naar Theresienstadt, waar ze uiteindelijk nooit aankwamen. Deze treinreis staat ook wel bekend als het verloren transport. Dertien dagen zwierf de trein met 2.500 gevangenen meer dan zeshonderd kilometer door Duitsland, om uiteindelijk op 23 april 1945 te worden bevrijd door het Sovjetleger bij het plaatsje Tr&ouml;bitz.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Na de treinreis brak er een vlektyfusepidemie uit onder de voormalig gevangenen.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>&nbsp;Ook Marty en haar zus kregen dit en werden na veertien&nbsp;dagen koorts door Sovjetsoldaten in een ziekenhuis ondergebracht. Ook de moeder van Marty was ernstig ziek door phlebitis (aderontsteking) aan haar been en werd naar een ziekenhuis in Luik gestuurd. Met behulp van het Nederlandse Rode Kruis kwamen Marty en haar zus eind juni 1945 weer in Nederland aan.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

<h1>Het Achterhuis</h1>

In Nederland kreeg de moeder van Marty goed contact met Otto Frank. Marty herinnerde zich dat ze samen met haar zus door Otto Frank zijn rondgeleid in het Achterhuis in de zomer van 1945.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-3" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Daarnaast zou Marie-Anna Liese Isaac (Anneliese Sch&uuml;tz) in het huis van de Van Collems het dagboek van Anne in het Duits hebben vertaald.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Anneliese Sch&uuml;tz was een goede vriendin van Lotte van Collem-Randerath.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-4" rel="footnote">[9]</a>

Marty besloot al snel om te emigreren naar Isra&euml;l en kwam zo voor een tweede keer in Bergen-Belsen terecht. Daar kreeg ze valse papieren waarmee ze via Frankrijk naar Palestina kon reizen. Daar kwam ze op 24 februari 1948 aan en is ze altijd blijven wonen.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-5" rel="footnote">[9]</a>

Bron persoonsgegevens. Overleden in mei 2019 (exacte datum onbekend).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;&nbsp;Adressen:&nbsp;Stadhouderskade 127hs, Amsterdam. Vanaf 1948: Eilat, Isra&euml;l; Ramat Hasharon, Isra&euml;l.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="c6t9i" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333f1-248f-56a3-e053-b784100ade19?person=985333f1-2490-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Henri van Collem</a>; <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ee-4285-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ee-4286-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Lotte Randerath</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="daauh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>De Biljartfabriek Wilhelmina was in handen van Izak Barend Salomon (1863-1945) die getrouwd was met Wilhelmina Bloemgarten (1874-1962). Zij was een zusje van Julie Bloemgarten (1866-1943), de oma van Marty van Collem. De fabriek heette Wilhelmina vanwege de naam van zijn vrouw en het kroningsjaar van koningin Wilhelmina (1880-1962) in het jaar van de oprichting. Billard Fabriek Wilhelmina:&nbsp;<a href="https://www.wilhelmina-billards.nl/over-ons/" target="_blank">Over ons</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="asoc4" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Martha Dotan - van Collem, 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y7eo9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam: <a href="https://www.joodsamsterdam.nl/wilhelmina-catharinaschool/" target="_blank">Wilhelmina Catharinaschool</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="knpg5" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-5-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-5-4">d</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3qwnv" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Website Anne Frank Stichting - Tijdlijn:&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/timeline/126/invoer-van-de-jodenster-in-nederland/" target="_blank">Invoer van de Jodenster in Nederland</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ucvs7" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/isolatie/" target="_blank">Isolatie</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="umvc4" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Liberaal_Joodse_Gemeente_Amsterdam" target="_blank">Liberaal Joodse Gemeente Amsterdam</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pohpp" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-9-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-9-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-9-4">d</a>, <a href="#footnote-marker-9-5">e</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="50323" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_I_007: Kaart Anne Frank aan oma Alice Frank-Stern in Bazel (Zwitserland), 17 november 1940; AFS, Getuigenarchief, interview Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8zont" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 244.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r1e85" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Hanneli Goslar kon zich echter niet herinneren dat Marty van Collem bij de ontmoetingen aan het hek waren. Ook haar zus Ilse vertelde over haar ontmoeting met Anne Frank. AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit-van Collem, 25 mei 2013; AFS, Getuigenarchief, interviews Martha Dotan - van Collem, 12-oktober 2006 en 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tr91g" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>AFS,Getuigenarchief, interview Hannah Pick-Goslar, 6-7 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d70nj" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Dit komt niet duidelijk uit de interviews met de zussen Van Collem naar voren en Hanneli Goslar kon zich de aanwezigheid van de zussen Van Collem niet herinneren. Zie ook: Von Benda- Beckmann, Na het achterhuis, p. 248.</cite></li>
	<li data-footnote-id="shh4z" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/het-verloren-transport/" target="_blank">Het verloren transport</a>; AFS Getuigenarchief, interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktover 2006 en 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uwpns" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Uiteindelijk overleefden meer dan 500 van de gevangenen deze reis niet door, onder andere door de vlektyfus epidemie die uitbrak na de bevrijding.</cite></li>
	<li data-footnote-id="25r0k" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/marty-van-collem/" target="_blank">Marty van Collem</a>; AFS, Getuigenarchief, interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="32rxt" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anneliese Sch&uuml;tz vertaalde het dagboek onder de naam&nbsp;Untergetaucht. Tagebuch einer Jugendlichten.&nbsp;AFS, AFC, Otto Frank Archief, reg. code&nbsp; OFA_124: typescript door Anneliese Sch&uuml;tz.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Martha (Marty) van Collem was born six days before Anne Frank in Amsterdam. She lived with her father Henri van Collem (1894-1945), mother Lotte van Collem-Randerath (1900-1993), and older sister Ilse (1926-2016) at Stadhouderskade 127, above the Wilhelmina billiard factory.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Her father held the position of proxy holder there for her great-uncle who had founded the factory in 1898.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Marty recalled that from 1934, they always had people in the house who had fled Germany after Adolf Hitler&#39;s rise to power. It was from these refugees that the Van Collem family learned stories about the treatment of Jewish people and the concentration camps.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Anti-Jewish measures</h1>

Marty van Collem attended Montessori education since kindergarten; first at the Wilhelmina-Catherina School at 263 Weteringschans, later at the Jewish Montessori Lyceum. From 1941, when Jewish students had to go to separate schools, a wall was placed in the Wilhelmina-Catherina School down&nbsp;the middle of the building. This separated the Jewish and non-Jewish children. The Jewish children were called the &#39;backers&#39; because they entered the building at the back.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Marty too remembered having to enter the school through the back.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

In class photos from the Jewish Montessori Lyceum in autumn 1942, Marty van Collem stands smiling among her classmates. All of them are wearing a Star of David, which had been introduced in May 1942.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> From 30 June 1942, Jewish people were no longer allowed to ride bicycles.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;It was almost an hour&#39;s walk from her home on Stadhouderskade to the Jewish Montessori Lyceum on Guido Gezellestraat.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Liberal Jewish Congregation</h1>

Marty van Collem&#39;s parents had been involved in setting up the Liberal Jewish Congregation (LJG)<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-3" rel="footnote">[5]</a> which had been founded in Amsterdam on 31 October 1931.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> At the LJG, the Van Collem family also got to know the Frank family. Marty was the same age as Anne, her older sister Ilse was the same age as Margot. The families would see each other regularly at the synagogue and visit each other on religious and public&nbsp;holidays.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

From the age of six, Marty van Collem attended Jewish classes. There she was taught by Rabbi Ludwig Jacob Mehler (1907-1945), among others. Anne Frank is also said to have gone to Jewish lessons, but Marty van Collem could not remember her there.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<h1>Deportation</h1>

The Van Collem family was rounded up on 20 June 1943 during the large raid in Amsterdam South and East. From Amsterdam, they were deported that same day by train to Camp Westerbork. The Van Collem family stayed there for almost seven months. Marty did not really have to work yet because of her young age, but she remembered having to dig potatoes and taking care of the children in the barracks. Finally, on 1 February 1944, the Van Collem family were put on a transport to Bergen-Belsen concentration camp, where they ended up in the Sternlager.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-2" rel="footnote">[9]</a>

<h1>Meeting with Anne</h1>

After Marty van Collem had been in the Sternlager of Bergen-Belsen for about a year, she heard from Hanneli Goslar that Anne Frank was also in Bergen-Belsen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-4" rel="footnote">[5]</a> At the time, Anne was staying in the Kleine Frauenlager , which was adjacent to the Sternlager, but separated by a fence with wire netting and barbed wire with straw or reeds in between.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Marty remembered how she had contact with Anne there. She could not see Anne, but she could hear her and remembered Anne telling her about hiding in the Secret Annex. Her older sister Ilse and Hanneli Goslar were&nbsp;also there, according to Marty.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

Conditions for Anne in the Kleine Frauenlager were much worse than in the camp section Marty was in. Therefore, Hanneli and Marty collected a parcel of food and clothes which they threw over the fence. The parcel was caught by someone else, much to Anne&#39;s grief. Hanneli then made another parcel which she threw over the fence the next day, which did reach Anne.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> Whether Marty and her sister were also present at the time is not clear.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>

<h1>The lost transport</h1>

On 3 April 1945, Marty&#39;s father died in Bergen-Belsen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-2" rel="footnote">[1]</a> On 10 April, Marty, Ilse and their mother were put on a transport&nbsp;to Theresienstadt, which never arrived. This train journey is also known as the &#39;lost transport&#39;. For thirteen days, the train with 2,500 prisoners roamed more than six hundred kilometres through Germany, before finally being liberated by the Soviet army on 23 April 1945 near the town of Tr&ouml;bitz.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

After the train journey, a typhus epidemic broke out among the former prisoners.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a> Marty and her sister also contracted it and were hospitalised by Soviet soldiers after a 14-day fever. Marty&#39;s mother was also seriously ill with phlebitis (arteritis) on her leg and was sent to a hospital in Li&egrave;ge. With the help of the Dutch Red Cross, Marty and her sister arrived back in the Netherlands in late June 1945.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>

<h1>The Secret Annex</h1>

In the Netherlands, Marty&#39;s mother got on well with Otto Frank. Marty recalled being shown around the Secret Annex with her sister by Otto Frank in the summer of 1945.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-3" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;It is also thought that Marie-Anna Liese Isaac (Anneliese Sch&uuml;tz)&nbsp;translated Anne&#39;s diary into German at the Van Collems&#39; house.<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Anneliese Sch&uuml;tz was a close friend of Lotte van Collem-Randerath.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-4" rel="footnote">[9]</a>

Marty soon decided to emigrate to Israel, ending up in Bergen-Belsen for a second time. There she obtained false papers that allowed her to travel to Palestine via France. She arrived there on 24 February 1948 and lived there for the rest of her life.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-5" rel="footnote">[9]</a>

Source: personal details. Died May 2019 (exact date unknown).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-3" rel="footnote">[1]</a> Addresses: Stadhouderskade 127hs, Amsterdam. From 1948: Eilat, Israel; Ramat Hasharon, Israel.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="c6t9i" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-1-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-1-3">c</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333f1-248f-56a3-e053-b784100ade19?person=985333f1-2490-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Henri van Collem</a>; <a href="https://archief.amsterdam/indexen/deeds/985333ee-4285-56a3-e053-b784100ade19?person=985333ee-4286-56a3-e053-b784100ade19" target="_blank">Archiefkaart Lotte Randerath</a></cite></li>
	<li data-footnote-id="daauh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>De Biljartfabriek Wilhelmina was in handen van Izak Barend Salomon (1863-1945) die getrouwd was met Wilhelmina Bloemgarten (1874-1962). Zij was een zusje van Julie Bloemgarten (1866-1943), de oma van Marty van Collem. De fabriek heette Wilhelmina vanwege de naam van zijn vrouw en het kroningsjaar van koningin Wilhelmina (1880-1962) in het jaar van de oprichting. Billard Fabriek Wilhelmina:&nbsp;<a href="https://www.wilhelmina-billards.nl/over-ons/" target="_blank">Over ons</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="asoc4" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Martha Dotan - van Collem, 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y7eo9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam: <a href="https://www.joodsamsterdam.nl/wilhelmina-catharinaschool/" target="_blank">Wilhelmina Catharinaschool</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="knpg5" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-5-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-5-4">d</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3qwnv" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Website Anne Frank Stichting - Timeline:&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/en/timeline/126/invoer-van-de-jodenster-in-nederland/">The introduction of the yellow badge in the Netherlands</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ucvs7" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/isolatie/" target="_blank">Isolatie</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="umvc4" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Wikipedia:&nbsp; .</cite></li>
	<li data-footnote-id="pohpp" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-9-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-9-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-9-4">d</a>, <a href="#footnote-marker-9-5">e</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="50323" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_I_007: Kaart Anne Frank aan oma Alice Frank-Stern in Bazel (Zwitserland), 17 november 1940; AFS, Getuigenarchief, interview Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006.</cite></li>
	<li data-footnote-id="8zont" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 244.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r1e85" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Hanneli Goslar kon zich echter niet herinneren dat Marty van Collem bij de ontmoetingen aan het hek waren. Ook haar zus Ilse vertelde over haar ontmoeting met Anne Frank. AFS, Getuigenarchief, interview Ilse Zilversmit-van Collem, 25 mei 2013; AFS, Getuigenarchief, interviews Martha Dotan - van Collem, 12-oktober 2006 en 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tr91g" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>AFS,Getuigenarchief, interview Hannah Pick-Goslar, 6-7 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d70nj" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Dit komt niet duidelijk uit de interviews met de zussen Van Collem naar voren en Hanneli Goslar kon zich de aanwezigheid van de zussen Van Collem niet herinneren. Zie ook: Von Benda- Beckmann, Na het achterhuis, p. 248.</cite></li>
	<li data-footnote-id="shh4z" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/het-verloren-transport/" target="_blank">Het verloren transport</a>; AFS Getuigenarchief, interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktover 2006 en 5 mei 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uwpns" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Uiteindelijk overleefden meer dan 500 van de gevangenen deze reis niet door, onder andere door de vlektyfus epidemie die uitbrak na de bevrijding.</cite></li>
	<li data-footnote-id="25r0k" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Joods Amsterdam:&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/marty-van-collem/" target="_blank">Marty van Collem</a>; AFS, Getuigenarchief, interviews Martha Dotan - van Collem, 12 oktober 2006 en 5 mei2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="32rxt" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Anneliese Sch&uuml;tz vertaalde het dagboek onder de naam&nbsp;Untergetaucht. Tagebuch einer Jugendlichten.&nbsp;AFS, AFC, Ootto Frank Archief, reg. code&nbsp; OFA_124: typescript door Anneliese Sch&uuml;tz.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Martha van Collem kende het gezin Frank van de Liberaal Joodse Gemeente. In kamp Bergen-Belsen had ze contact met Anne Frank.

Martha van Collem knew the Frank family from the Liberal Jewish Congregation. In Bergen-Belsen camp, she had contact with Anne Frank.

Naar andere kampen