Op 3 september moeten Peter van Pels en zijn ouders - net als de familie Frank en Fritz Pfeffer - mee met een transport naar concentratiekamp Auschwitz-Birkenau. Na een lange reis van 3 dagen en 3 nachten komen zij hier aan. Op het perron ziet hij Anne en zijn moeder voor het laatst. Peter gaat met zijn vader, Otto Frank en Fritz Pfeffer naar Auschwitz I, een ander kamp, en hij wordt tewerkgesteld bij de postafdeling. Daardoor kan hij af en toe aan extra eten komen, dat hij deelt met zijn vader en Otto Frank. Tot zijn grote verdriet sturen de nazi’s Hermann van Pels begin oktober bij een selectie naar de gaskamer. Peter blijft tot half januari 1945 in Auschwitz.

Over het lot van Herman van Pels zijn slechts enkele summiere getuigenissen overgeleverd. Vermoedelijk werd op 3 oktober 1944 Hermann van Pels vermoord in de gaskamer van Auschwitz-Birkenau.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
 
In een verklaring van februari 1961 zegt het Rode Kruis, Hermann van Pels op 6 september 1944 als gestorven te beschouwen.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Dat zou betekenen dat hij direct bij aankomst in Auschwitz-Birkenau is vergast. Hermann van Pels is echter bij aankomst in Auschwitz-Birkenau zesenveertig jaar oud en behoort dus niet tot de leeftijdscategorie (vijftig jaar en ouder) die in de regel (behoudens vele uitzonderingen) meteen geselecteerd wordt voor de gaskamer.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> 
 
Het Informatiebureau van het Nederlandse Rode Kruis heeft na de oorlog geprobeerd de deportaties naar Auschwitz en andere kampen,&nbsp;langs de weg van collectieve reconstructie,&nbsp;in kaart te brengen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Het Rode Kruis reconstrueert de overlijdensdatum van vermisten van het transport van 3 september 1944&nbsp; die de eerste selectie op 6 september 1944 overleefden, tussen 1 oktober 1944 en uiterlijk 15 maart 1945. Hierdoor wordt in sommige bronnen 15 maart 1945 genoemd als overlijdensdatum van Hermann van Pels.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> 
 
Volgens Fritzi Frank heeft Otto Frank herhaaldelijk verklaard dat Hermann van Pels de eerste selectie van&nbsp;6 september 1944&nbsp;is doorgekomen.&nbsp;Tijdens werkzaamheden in een buitencommando bezeert hij enkele weken later&nbsp;in oktober of november ernstig zijn duim.&nbsp;Hij krijgt daarom Zimmerdienst. Vervolgens komt er een selectie die Van Pels noodlottig zou zijn geworden.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In een ander interview uit noemt Otto Frank ook 5 oktober 1944 als overlijdensdatum van Hermann van Pels.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Vanaf juli 1943 waren er geen vergassingen meer In Auschwitz I, het kamp waar Hermann van Pels gevangen zat.&nbsp;Als Hermann van Pels vergast is, dan&nbsp;is dit gebeurd in&nbsp;Auschwitz II (Auschwitz-Birkenau) waar de crematoria in werking waren tot&nbsp;november 1944.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Fritz Simon, een medegevangene uit het&nbsp;transport van 3 september 1944 van Westerbork naar Auschwitz, heeft verklaard dat hij Hermann&nbsp;van Pels niet meer gezien heeft na een selectie van mensen die Blockschonung hadden&nbsp;(dispensatie van werk vanwege een arbeidskwetsuur).<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Op grond van gegevens uit het kalendarium van Danuta Czeck zijn 2 en 7 oktober 1944 mogelijke data waarop Hermann van Pels na selectie in Auschwitz-Birkenau vergast is. Op 2 oktober 1944 voert Lagerarzst Thilo een selectie uit in het Quarantaineblok waarbij 101 gevangenen worden geselecteerd die nog dezelfde nacht naar de gaskamer gaan. We weten dat meer gevangenen van het transport van 3 september 1944 precies op die datum, 3 oktober 1944, zijn overleden.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> Het is zo goed als zeker dat zij samen met Hermann van Pels op die dag in een van de gaskamers van Auschwitz-Birkenau zijn omgebracht. Hermann was toen 46 jaar oud.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="dc5oz" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007, inv.nr.1293 &ndash; Fritz Simon; Fritz Simon noemt geen datum; In de aantekeningen van Ernst Schnabel: &#39;5.X bald nach Ankunft Selektion. Van Daan selektiert. Grosser kr&auml;ftiger Mann. Beim Graben Hand verstaucht. 3 Tage Stubendienst. Alle Stubendienste wurden selktiert. (&hellip;) Peter sah zu, wie Vater heraufsah, ehe alle abmarchierten. Letzter &auml;ngstlich- verzweifelter Blick&#39;. Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel: Research Schnabel, uitgetypte notities, p. 149 (kopie bij: AFS, afd. Collecties, map research Schnabel). &nbsp;; Uit een interview met Otto Frank in de Duitse krant Welt am Sontag, 4 februari 1979: &#39;Und nie werde ich vergessen, wie der 17j&auml;hrigen Peter van Daan und ich in Auschwitz einen Trupp selektierter M&auml;nner sahen. Einer von ihnen war Peters Vater. Die M&auml;nner marchierten ab. Zwei Stunden sp&auml;ter kam ein Wagen zur&uuml;ck, beladen mit ihren Kleidungsst&uuml;cken&#39;, het gedeelte over de wagen beladen met kledingstukken kan niet kloppen omdat vergassingen in die periode plaatsvinden in Auschwitz-Birkenau en Peter van Pels in Auschwitz I verbleef; Danuta Czechk noemt verschillende mogelijk data begin oktober 1944: Op 2 oktober 1944 voert Lagerarzst Thilo een selectie uit in het Quarantaineblok waar bij 101 gevangenen worden geselecteerd die nog de zelfde nacht naar de gaskamer gaan. Zie: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, p. 892. Op 7 Oktober 1944 selecteert SS-Lagerarzt Dr. Thilo 20 gevangenen in het mannenquarantainekamp die nog op dezelfde dag worden vergast, Zie: Danuta Czech, Kalendarium, p. 897-898.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m6gnw" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NRK, dossier 103586-3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5i9ka" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie: L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red,), Auschwitz. Deel V. De deportatietransporten in 1944, &rsquo;s-Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1953, p. 21.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hq4mr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie noot 3. Zie ook:&nbsp;NRK, dossier 103586-11 en 12: Correspondentie van het Informatiebureau NRK met Mr K. Jansma, oktober 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fo6hg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Het Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland noemt 15 maart 1945 (http://www.joodsmonument.nl/person/476863), evenals Peter Junk &amp; Martina Sellmeyer, Stationen auf dem Weg nach Auschwitz. Entrechtung, Vertreibung, Vernichtung Juden in Osnabr&uuml;ck 1900-1945. Ein Gedenkbuch,&nbsp;Osnabr&uuml;ck:&nbsp;Rasch Verlag Bramsche, 1988, p. 300.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nyuw4" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank-Fonds, Bazel, Fritzi Frank aan Vincent Frank Steiner, 14 december 1990. In de aantekeningen van Ernst Schnabel: &#39;5.X bald nach Ankunft Selektion. Van Daan selektiert. Grosser kr&auml;ftiger Mann. Beim Graben Hand verstaucht. 3 Tage Stubendienst. Alle Stubendienste wurden selktiert. (&hellip;) Peter sah zu, wie Vater heraufsah, ehe alle abmarchierten. Letzter &auml;ngstlich- verzweifelter Blick&#39;. Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel: Research Schnabel, uitgetypte notities, p. 149.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zgt0j" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>&#39;How the end came to Anne Frank&#39; by William Banks verschenen in Bungei Shanju-sha, zonder datum. Uit een interview met Otto Frank in de Duitse krant Welt am Sontag, 4 februari 1979: &#39;Und nie werde ich vergessen, wie der 17 j&auml;hrigen Peter van Daan und ich in Auschwitz einen Trupp selektierter M&auml;nner sahen. Einer von ihnen war Peters Vater. Die M&auml;nner marchierten ab. Zwei Stunden sp&auml;ter kam ein Wagen zur&uuml;ck, beladen mit ihren Kleidungsst&uuml;cken&#39;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l4egl" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel III, p.133, 159, 210.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s4hjg" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>NRK,&nbsp;inv.nr. 1293, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Fritz Simon, 13 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c797e" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Zie: Czech, Kalendarium, p. 892. Op 7 Oktober 1944 selecteert SS-Lagerarzt Dr. Thilo 20 gevangenen in het mannenquarantainekamp die nog op dezelfde dag worden vergast, Zie: Czech, Kalendarium, p. 897-898.</cite></li>
</ol>
</section>

Only a few scant testimonies have survived about the fate of Herman van Pels. It is thought that Hermann van Pels was murdered in the gas chamber of Auschwitz-Birkenau on 3 October 1944.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
 
In a statement issued in February 1961, the Red Cross said it considered Hermann van Pels to have died on 6 September 1944.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> This would mean that he was gassed immediately upon arrival at Auschwitz-Birkenau. Hermann van Pels, however, was forty-six years old on arrival at Auschwitz-Birkenau and therefore not part of the age group (fifty years and older) that, as a rule (with many exceptions), was immediately selected for the gas chamber.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> 
 
After the war, the Information Bureau of the Netherlands Red Cross tried to map the deportations to Auschwitz and other camps, on the basis&nbsp;of collective reconstruction.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> The Red Cross reconstructed the date of death of missing people from the 3 September 1944 transport who survived the first selection on 6 September 1944, between 1 October 1944 and no later than 15 March 1945. As a result, some sources list 15 March 1945 as the date of death of Hermann van Pels.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> 
 
According to Fritzi Frank, Otto Frank repeatedly stated that Hermann van Pels got through the first selection on 6 September 1944. While working at a subcamp&nbsp;a few weeks later in October or November, he seriously hurt his thumb. He was therefore given Zimmerdienst. There was then a selection that presumably proved fatal for Van Pels.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> In another interview Otto Frank also mentions 5 October 1944 as Hermann van Pels&#39; date of death.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

From July 1943 there were no more gassings in Auschwitz I, the camp where Hermann van Pels was imprisoned. If Hermann van Pels was gassed, it happened in Auschwitz II (Auschwitz-Birkenau) where crematoria were in operation until November 1944.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Fritz Simon, a fellow inmate from the 3 September 1944 transport from Westerbork to Auschwitz, stated that he did not see Hermann van Pels again after a selection of people who had Blockschonung (dispensation from work due to a labour disability).<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Based on data from Danuta Czeck&#39;s timeline,&nbsp;2 and 7 October 1944 are possible dates when Hermann van Pels was gassed after selection in Auschwitz-Birkenau. On 2 October 1944, Lagerarzst Thilo carried&nbsp;out a selection in the Quarantine Block, when&nbsp;101 prisoners were selected to be sent to the gas chamber the same night. We know that more prisoners from the 3 September 1944 transport died on that exact date, 3 October 1944.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a> It is almost certain that, together with Hermann van Pels, they were killed on that day in one of the gas chambers of Auschwitz-Birkenau. Hermann was 46 years old at the time.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="dc5oz" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007, inv.nr.1293 &ndash; Fritz Simon; Fritz Simon noemt geen datum; In de aantekeningen van Ernst Schnabel: &#39;5.X bald nach Ankunft Selektion. Van Daan selektiert. Grosser kr&auml;ftiger Mann. Beim Graben Hand verstaucht. 3 Tage Stubendienst. Alle Stubendienste wurden selktiert. (&hellip;) Peter sah zu, wie Vater heraufsah, ehe alle abmarchierten. Letzter &auml;ngstlich- verzweifelter Blick&#39;. Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel: Research Schnabel, uitgetypte notities, p. 149 (kopie bij: AFS, afd. Collecties, map research Schnabel). &nbsp;; Uit een interview met Otto Frank in de Duitse krant Welt am Sontag, 4 februari 1979: &#39;Und nie werde ich vergessen, wie der 17j&auml;hrigen Peter van Daan und ich in Auschwitz einen Trupp selektierter M&auml;nner sahen. Einer von ihnen war Peters Vater. Die M&auml;nner marchierten ab. Zwei Stunden sp&auml;ter kam ein Wagen zur&uuml;ck, beladen mit ihren Kleidungsst&uuml;cken&#39;, het gedeelte over de wagen beladen met kledingstukken kan niet kloppen omdat vergassingen in die periode plaatsvinden in Auschwitz-Birkenau en Peter van Pels in Auschwitz I verbleef; Danuta Czechk noemt verschillende mogelijk data begin oktober 1944: Op 2 oktober 1944 voert Lagerarzst Thilo een selectie uit in het Quarantaineblok waar bij 101 gevangenen worden geselecteerd die nog de zelfde nacht naar de gaskamer gaan. Zie: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989, p. 892. Op 7 Oktober 1944 selecteert SS-Lagerarzt Dr. Thilo 20 gevangenen in het mannenquarantainekamp die nog op dezelfde dag worden vergast, Zie: Danuta Czech, Kalendarium, p. 897-898.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m6gnw" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NRK, dossier 103586-3.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5i9ka" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie: L. Landsberger, A. de Haas, K. Selowsky (red,), Auschwitz. Deel V. De deportatietransporten in 1944, &rsquo;s-Gravenhage: Hoofdbestuur van de Vereniging Het Nederlandsche Roode Kruis, 1953, p. 21.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hq4mr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie noot 3. Zie ook:&nbsp;NRK, dossier 103586-11 en 12: Correspondentie van het Informatiebureau NRK met Mr K. Jansma, oktober 1948.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fo6hg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Het Digitaal Monument Joodse Gemeenschap in Nederland noemt 15 maart 1945 (http://www.joodsmonument.nl/person/476863), evenals Peter Junk &amp; Martina Sellmeyer, Stationen auf dem Weg nach Auschwitz. Entrechtung, Vertreibung, Vernichtung Juden in Osnabr&uuml;ck 1900-1945. Ein Gedenkbuch,&nbsp;Osnabr&uuml;ck:&nbsp;Rasch Verlag Bramsche, 1988, p. 300.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nyuw4" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank-Fonds, Bazel, Fritzi Frank aan Vincent Frank Steiner, 14 december 1990. In de aantekeningen van Ernst Schnabel: &#39;5.X bald nach Ankunft Selektion. Van Daan selektiert. Grosser kr&auml;ftiger Mann. Beim Graben Hand verstaucht. 3 Tage Stubendienst. Alle Stubendienste wurden selktiert. (&hellip;) Peter sah zu, wie Vater heraufsah, ehe alle abmarchierten. Letzter &auml;ngstlich- verzweifelter Blick&#39;. Deutsches Literaturarchiv, Marbach, Archief Ernst Schnabel: Research Schnabel, uitgetypte notities, p. 149.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zgt0j" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>&#39;How the end came to Anne Frank&#39; by William Banks verschenen in Bungei Shanju-sha, zonder datum. Uit een interview met Otto Frank in de Duitse krant Welt am Sontag, 4 februari 1979: &#39;Und nie werde ich vergessen, wie der 17 j&auml;hrigen Peter van Daan und ich in Auschwitz einen Trupp selektierter M&auml;nner sahen. Einer von ihnen war Peters Vater. Die M&auml;nner marchierten ab. Zwei Stunden sp&auml;ter kam ein Wagen zur&uuml;ck, beladen mit ihren Kleidungsst&uuml;cken&#39;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l4egl" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Wacław Długoborski, Franciscek Piper (eds.), Auschwitz 1940-1945. Central issues in the history of the camp, Oświecim: Auschwitz-Birkenau State Museum, 2000, deel III, p.133, 159, 210.</cite></li>
	<li data-footnote-id="s4hjg" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>NRK,&nbsp;inv.nr. 1293, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Fritz Simon, 13 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c797e" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Zie: Czech, Kalendarium, p. 892. Op 7 Oktober 1944 selecteert SS-Lagerarzt Dr. Thilo 20 gevangenen in het mannenquarantainekamp die nog op dezelfde dag worden vergast, Zie: Czech, Kalendarium, p. 897-898.</cite></li>
</ol>
</section>

Eind 1941&nbsp;werd&nbsp;het concentratiekamp Auschwitz uitgebreid met een tweede locatie Auschwitz-Birkenau &ndash; ook wel Auschwitz-II.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Het kamp lag ongeveer drie kilometer noordwestelijk van het Stammlager Auschwitz-I, bij het dorpje Birkenau: de Duitse naam voor het Poolse dorpje Brzezinka. &nbsp;De beslissing om de Europese Joden te vermoorden gaf aanleiding tot het aanbrengen van aanpassingen aan de inrichting en doelstelling van dit kamp. Onder leiding van kampcommandant Rudolf H&ouml;ss (1901-1947) werd het hoofddoel van dit kamp de vernietiging van Joden en de selectie van arbeidskrachten.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Auschwitz-Birkenau was een uitgestrekt terrein van 175 hectare groot en werd aangelegd door Russische krijgsgevangenen en dwangarbeiders. Nadat de eerste groep Russische krijgsgevangenen vrijwel geheel aan de gevolgen van uithongering en uitputting waren overleden, brachten de nazi&rsquo;s tienduizenden Joden als arbeidsslaven naar Birkenau om hun werk voort te zetten.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In Birkenau werd vanaf begin augustus 1942 een apart vrouwenkamp ingericht. In september 1944 kwamen ook de vrouwelijke onderduikers uit het Achterhuis daar terecht.

<h1>Gaskamers</h1>

In het voorjaar van 1942 begon de aanbouw van gaskamers in twee leegstaande boerderijen om Joden bij aankomst onmiddellijk te vermoorden met het extreem giftige blauwzuurgas Zyklon B. Ondanks dat het kamp nog in aanbouw was, nam het al snel de moordpraktijk grotendeels over van Auschwitz I.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

De eerste gaskamer in Birkenau, Bunker I, werd vermoedelijk half of eind mei 1942 in gebruik genomen. Bunker II was waarschijnlijk eind juni of begin juli klaar voor gebruik. Na Bunker I en II volgden tussen maart en juni 1943 nog de bouw van crematoria en gaskamers II-V. Zo werd Auschwitz-Birkenau vanaf 1943 het centrum van de Holocaust.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Selectie </h1>

Na aankomst in Auschwitz-Birkenau selecteerden SS-artsen de Joodse mensen die geschikt waren voor dwangarbeid; de rest ging direct naar de gaskamer. Hoewel de criteria konden varieren, werden doorgaans kinderen van vijftien en jonger en volwassenen boven de vijftig jaar geselecteerd voor de gaskamer. Ook moeders met kinderen onder de vijftien en zwangere vrouwen werdendirect naar de gaskamer gestuurd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

De bekendste kamparts van Auschwitz die de selecties uitvoerde was Josef Mengele (1911-1979). Naast de selecties voor de gaskamer deed Mengele ook medische experimenten op gevangenen &ndash; veelal vrouwen en tweelingen &ndash; met vaak dodelijke afloop.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Wie niet geselecteerd werd voor de gaskamer werd ingezet voor dwangarbeid en werd opgesloten in een van de overvolle barakken van het kamp. De hygi&euml;nische omstandigheden waren er slecht en er was te weinig en slecht voedsel. Veel gevangenen stierven van uitputting en door de vele ziektes die rondgingen.

<h1>Ontruiming</h1>

Toen in de zomer van 1944 het Sovjetleger vanuit het oosten oprukte en de kampen in het bezette Polen naderde, werden steeds meer gevangenen als slavenarbeiders naar kampen in Duitsland gedeporteerd. In dezelfde tijd begonnen de pogingen van de nazi&rsquo;s om sporen van de massamoord in Auschwitz uit te wissen. Vanaf begin november 1944 vonden geen vergassingen meer plaats inBirkenau. Gaskamers en crematoria werden ontmanteld en opgeblazen. Toen het Sovjetleger nog dichterbij kwam, volgden in januari 1945 de grote ontruimingstransporten van Auschwitz en moesten 58.000 mannen en vrouwen mee op zogenaamde dodenmarsen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Er werden ruim 57.000 Joden uit Nederland in Auschwitz vermoord. Slechts 970 Nederlandse Joden keerden levend terug uit het kamp.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="nh5pc" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Auschwitz-Birkenau" target="_blank">Auschwitz-Birkenau</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j9jcu" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 133.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zccdh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 132.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5y4y7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 128-136.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a4my8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 150-151.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5jzxq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 125-126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1hj7m" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 140-141</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

In late 1941, Auschwitz concentration camp was expanded to include a second site Auschwitz-Birkenau - also known as Auschwitz-II.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> The camp was located about three kilometres northwest of the Stammlager Auschwitz-I, near the village of Birkenau: the German name for the Polish village of Brzezinka. The decision to murder European Jews prompted modifications to the layout and purpose of this camp. Under the leadership of camp commander Rudolf H&ouml;ss (1901-1947), the main objective of this camp became the extermination of Jews and the selection of people for labour.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Auschwitz-Birkenau was a vast 175-hectare site built by Russian POWs and forced labourers. After the first group of Russian POWs died almost entirely from starvation and exhaustion, the Nazis brought tens of thousands of Jews to Birkenau as slave workers to continue their work.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

A separate women&#39;s camp was set up in Birkenau from early August 1942. In September 1944, the females who had been hiding in&nbsp;the Secret Annex also ended up there.

<h1>Gas chambers</h1>

In the spring of 1942, the construction of gas chambers began in two empty farmhouses to kill Jews immediately on arrival with the extremely toxic prussic acid gas Zyklon B. Despite the fact that the camp was still under construction, it soon took over most of the killing from Auschwitz I.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

The first gas chamber at Birkenau, Bunker I, was probably commissioned in mid- or late May 1942. Bunker II was probably ready for use by&nbsp;late June or early July. After Bunker I and II, construction of crematoria and gas chambers II-V followed between March and June 1943. Thus Auschwitz-Birkenau became the centre of the Holocaust from 1943.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Selection </h1>

Upon arrival at Auschwitz-Birkenau, SS doctors selected the Jewish people who were fit for forced labour; the rest went directly to the gas chamber. Although the criteria could vary, usually children 15 and under and adults over 50 were selected for the gas chamber. Mothers with children under 15 and pregnant women were also sent directly to the gas chamber.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Auschwitz&#39;s best-known camp doctor who carried out the selections was Josef Mengele (1911-1979). In addition to selections for the gas chamber, Mengele also conducted medical experiments on prisoners - mostly women and twins - often with fatal results.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Those who were not selected for the gas chamber were assigned to forced labour and locked up in one of the camp&#39;s overcrowded huts. Hygienic conditions were poor and there was too little and poor food. Many prisoners died of exhaustion and from the many diseases that went around.

<h1>Evacuation</h1>

In the summer of 1944, as the Soviet army advanced from the east and approached the camps in occupied Poland, more and more prisoners were deported to camps in Germany as slave labour. At the same time, Nazi efforts began to erase traces of the Auschwitz massacre. From early November 1944, gassings no longer took place in Birkenau. Gas chambers and crematoria were dismantled and blown up. As the Soviet army moved even closer, the great evacuation transports from Auschwitz followed in January 1945, and 58,000 men and women were forced to go on so-called death marches.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Over 57,000 Jews from the Netherlands were murdered in Auschwitz. Only 970 Dutch Jews returned alive from the camp.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7u51v" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Auschwitz_concentration_camp#Auschwitz_II-Birkenau" target="_blank">Auschwitz concentration camp: Auschwitz II-Birkenau</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="j9jcu" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 133.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zccdh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 132.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5y4y7" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 128-136.</cite></li>
	<li data-footnote-id="a4my8" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 150-151.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5jzxq" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 125-126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1hj7m" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 140-141</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Na hun aankomst in Auschwitz-Birkenau&nbsp;verbleven Anne en Margot vanwege schurft tijdelijk in het zogenaamde Kr&auml;tzeblock &ndash; de barak voor schurftlijders.&nbsp;Het is onduidelijk wanneer en hoe lang Anne en Margot precies in deze ziekenbarak hebben verbleven, maar er zijn verschillende getuigen die de aanwezigheid van de zusjes in het Kr&auml;tzeblock bevestigen. Zo kwamen ook Ronnie van Cleef en Frieda Brommet al snel na hun aankomst in het Kr&auml;tzeblock terecht en trokken ze daar samen op met Anne en Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

De omstandigheden in het Kr&auml;tzeblock waren slecht. De zieken werden grotendeels aan hun lot overgelaten en waren afhankelijk van hun medegevangenen. Om haar dochters te helpen groef Edith Frank samen met Rebecca Brommet-Ritmeester,&nbsp;de moeder van Frieda Brommet, en geholpen door Lenie de Jong-van Naarden, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te kunnen geven.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Frieda Brommet herinnerde zich hoe zij door het gat extra eten kregen:

<blockquote>&#39;En in die periode dat Ronnie en ik daar samen waren is het zo dat mijn moeder en mevrouw Frank, Edith, een soort koppel vormden. Omdat zij samen dingen hebben gestolen die ze&hellip; Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; (...)&nbsp;En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne. (&hellip;).&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

Eind oktober 1944 werden Anne en Margot&nbsp;volgens Frieda Brommet uit de ziekenbarak ontslagen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Op 30 oktober 1944 werden Anne en Margot geselecteerd voor transport naar Bergen Belsen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rdfle" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis: Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p.216-218.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1en4d" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qiklh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sw2z9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork,&nbsp;Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cny5j" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p.221.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

After their arrival in Auschwitz-Birkenau, Anne and Margot stayed temporarily in the Kr&auml;tzeblock -&nbsp;the block for scabies sufferers - due to scabies. It is unclear exactly when and for how long Anne and Margot stayed in this infirmary block, but there are several witnesses who confirm the sisters&#39; presence in the Kr&auml;tzeblock. For instance, Ronnie van Cleef and Frieda Brommet also ended up in the Kr&auml;tzeblock soon after their arrival and moved there together with Anne and Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Conditions in the Kr&auml;tzeblock were poor. The sick were largely left to fend for themselves&nbsp;and depended on their fellow inmates. To help her daughters, Edith Frank, together with Rebecca Brommet-Ritmeester, Frieda Brommet&#39;s mother, and helped by Lenie de Jong-van Naarden, dug a hole somewhere on the side of the barracks to give food to the children.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Frieda Brommet recalled how they got extra food through the hole:

<blockquote>&#39;And during that period when Ronnie and I were there together, the thing is that my mother and Mrs Frank, Edith, formed a kind of couple. Because together they stole things they... They dug a hole together. (...) One day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout, &#39;Frieda! Frieda!&#39; (...) And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has been put on a transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I&#39;m handing it to you through the hole now and you have to share it between the four of you.&#39; And the four of them was with Margot and Anne (...).&#39;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a></blockquote>

In late October 1944, according to Frieda Brommet, Anne and Margot were discharged from the infirmary barrack.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> On 30 October 1944, Anne and Margot were selected for transport to Bergen Belsen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rdfle" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis: Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p.216-218.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1en4d" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qiklh" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sw2z9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork,&nbsp;Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007, p. 62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="cny5j" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p.221.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Anne en Margot in de schurftbarak

Anne en Margot verbleven vanwege schurft tijdelijk in een ziekenbarak. Hun moeder Edith groef samen met andere vrouwen een gat onder de houten barakwand om extra eten te geven aan haar dochters.

Anne and Margot stayed temporarily in an infirmary barrack because of scabies. Their mother Edith and other women dug a hole under the wooden barrack wall to provide extra food for her daughters.

Overlijden Hermann van Pels

Vermoedelijk werd op 3 oktober 1944 Hermann van Pels vermoord in de gaskamer van Auschwitz-Birkenau.

Presumably, Hermann van Pels was murdered in the gas chamber at Auschwitz-Birkenau on 3 October 1944.

Concentratiekamp Auschwitz-Birkenau

Over het verblijf van de vrouwelijke onderduikers in Auschwitz is weinig bekend. De kampadministratie is bijna geheel verloren gegaan. Wat we wel weten is afkomstig van verschillende getuigen die samen met Anne, Margot, Edith Frank en Auguste van Pels in Auschwitz-Birkenau&nbsp;verbleven.

<h1>Barakken</h1>

Bloeme Emden en Lenie de Jong-van Naarden vormden samen met een tiental andere Nederlandse vrouwen een hecht groepje in Auschwitz-Birkenau. Ook hadden ze daar contact met Anne, Margot en Edith. Volgens Bloeme vormden Anne, Margot en Edith een &lsquo;onafscheidelijke drie-eenheid&rsquo;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;In barak 29 zouden Anne, Margot en Edith samen een bed hebben gedeeld.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Ook Auguste van Pels verbleef in barak 29, maar over haar verblijf daar is weinig bekend.

Hoe lang de vrouwen in de quarantainebarak zaten, weten we niet. Volgens getuigenissen kwamen Anne en Margot namelijk in het Kr&auml;tzeblock terecht: de barak voor schurftlijders en andere zieken. Lenie de Jong-van Naarden herinnerde zich dat het eigenlijk Margot was die moest worden opgenomen, maar dat Anne bij haar zus wilde blijven en daarom met haar meeging.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;De omstandigheden in de schurftbarak waren erbarmelijk en veel zieken werden aan hun lot overgelaten. Om haar dochters in het Kr&auml;tzeblock te helpen groef Edith Frank samen met Rebbeca Brommet-Ritmeester (de moeder van Frieda Brommet, die ook in de schurftbarak lag) en Lenie de Jong-van Naarden, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te geven.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Bovendien zouden Rebbeca Brommet-Ritmeester en Edith Frank zich hebben verstopt om niet mee te hoeven op transport en zo voor hun kinderen te kunnen blijven zorgen. Frieda Brommet herinnerde zich:

<blockquote>
&#39;Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) en op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; [&hellip;] En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>
</blockquote>

<h1>Selecties</h1>

Wanneer Anne en Margot weer uit de schurftbarak kwamen is onduidelijk. Wat we wel weten is dat Anne, Margot en Auguste op de avond van 30 oktober 1944 geselecteerd werden voor tewerkstelling in Bergen-Belsen.

Ook Rosa de Winter-Levy zat met de vrouwen Frank in barak 29. Ze schreef in augustus 1945 in haar boek Aan de gaskamer ontsnapt! over haar vriendschap met Edith Frank en haar dochters. Later vertelde ze in een interview met Ernst Schnabel over de selectie van Anne en Margot:

<blockquote>
&#39;Opnieuw Blocksperre, maar ditmaal moesten we naakt op de appelplaats wachten, en het duurde heel lang. (&hellip;) En toen kwamen de beide meisjes aan de beurt: Anne en Margot. En Anne stond met haar gezicht zelfs nog onder de schijnwerper en stootte Margot aan. En Margot ging rechtop in het licht staan en daar stonden ze een ogenblik. Naakt en kaal. En Anne keek naar ons met haar heldere gezicht, terwijl ze rechtop stond, en toen gingen ze. Wat achter de schijnwerper gebeurde was niet meer te zien. En mevrouw Frank schreeuwde: &quot;De kinderen! O God...&quot;&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>
</blockquote>

De meer dan duizend geselecteerde vrouwen werden in een barak opgesloten totdat het transport op 1 november 1944 vertrok. De niet-geselecteerde vrouwen, zoals Rosa de Winter-Levy en Edith Frank, werden opgesloten in een barak in het B-Lager en twee dagen later overgebracht naar het A-Lager &ndash; het deel waar de ziekenbarakken stonden&nbsp;&ndash; duidelijk om binnenkort te worden vermoord. Er volgenden verschillende selecties voor transport, waar Edith en Rosa niet doorheen kwamen, maar met behulp van de Block&auml;lteste wisten ze aan vergassing te ontkomen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Het duurde echter niet lang tot Edith Frank zo ziek was dat ze in de ziekenbarak werd opgenomen. Enige tijd later werd ook Rosa zo ziek dat ze in het Durchfallblock (voor diareepatienten) terecht kwam. Op een dag zag zij daar hoe Edith Frank haar barak werd binnengebracht. &lsquo;Op een morgen komen nieuwe pati&euml;nten binnen. Ineens herken ik Edith, zij komt uit een andere ziekenafdeling. Zij is nog maar een schim. Enkele dagen nadien sterft zij, totaal uitgeput.&rsquo;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ej5op" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eg46k" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o762y" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aa35f" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="725df" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9u98v" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bo3vk" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Zie: Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.211-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rilye" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, 29.&nbsp;Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Little is known about the&nbsp;time&nbsp;in Auschwitz of the women from the Secret Annex. The camp records are almost entirely lost. What we do know comes from various witnesses who stayed with Anne, Margot, Edith Frank and Auguste van Pels in Auschwitz-Birkenau.

<h1>Huts</h1>

Bloeme Emden and Lenie de Jong-van Naarden formed a close-knit group in Auschwitz-Birkenau along with a dozen other Dutch women. They also had contact there with Anne, Margot and Edith. According to Bloeme, Anne, Margot and Edith formed an &#39;inseparable trinity&#39;.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> In hut 29, Anne, Margot and Edith were said to have shared a bed together.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Auguste van Pels also stayed in hut 29, but little is known about her stay there.

How long the women were in the quarantine hut, we do not know. Indeed, according to witnesses, Anne and Margot ended up in the Kr&auml;tzeblock: the hut for scabies sufferers and other sick people. Lenie de Jong-van Naarden remembered that it was actually Margot who had to be admitted, but that Anne wanted to stay with her sister and therefore went with her.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Conditions in the scabies hut&nbsp;were appalling and many sick people were abandoned to their fate there. To help her daughters in the Kr&auml;tzeblock, Edith Frank, together with Rebbeca Brommet-Ritmeester (the mother of Frieda Brommet, who was also in the scabies hut) and Lenie de Jong-van Naarden, dug a hole somewhere along the side of the hut to give food to the children.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In addition, Rebbeca Brommet-Ritmeester and Edith Frank were said to have hidden in order to avoid being taken on a transport and thus continue to care for their children. Frieda Brommet recalled:

<blockquote>&#39;They dug a hole together. (...) and one day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout, &#39;Frieda! Frieda!&#39; [...] And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has gone on transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I am giving it to you now through the hole and you have to share it between the four of you.&#39; And that&nbsp; four was with Margot and Anne.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a></blockquote>

<h1>Selections</h1>

When Anne and Margot were discharged from the scabies hut&nbsp;is unclear. What we do know is that Anne, Margot and Auguste were selected for work in Bergen-Belsen on the evening of 30 October 1944.

Rosa de Winter-Levy was also in hut 29 with the Frank women. She wrote about her friendship with Edith Frank and her daughters in her book Escaped the Gas Chamber! in August 1945. She later recounted the selection of Anne and Margot in an interview with Ernst Schnabel:

<blockquote>&#39;Again Blocksperre, but this time we had to wait naked on the roll&nbsp;call court, and it took a very long time (...) And then it was the two girls&#39; turn: Anne and Margot. And Anne stood with her face even still under the spotlight and nudged Margot. And Margot stood upright in the light and there they stood for a moment. Naked and bare. And Anne looked at us with her bright face as she stood upright, and then they went. What happened behind the spotlight could no longer be seen. And Mrs Frank screamed, &quot;The children! Oh God...&quot;&#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

The more than a thousand selected women were locked in a hut&nbsp;until the transport left on 1 November 1944. The&nbsp;women who had not been selected, such as Rosa de Winter-Levy and Edith Frank, were locked in a hut in the B-Lager and transferred two days later to the A-Lager - the part where the infirmary huts were located - obviously to be murdered soon. Several selections for transport followed, which Edith and Rosa did not pass, but with the help of the Block&auml;lteste they managed to escape gassing.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

However, it was not long until Edith Frank was so ill that she was admitted to the infirmary hut. Some time later, Rosa also became so ill that she was put in the Durchfallblock (for diarhoea sufferers). One day there, she saw Edith Frank being brought into her hut. &#39;One morning new patients came in. Suddenly I recognise Edith, she comes from another ward. She is just a ghost. A few days later she dies, totally exhausted.&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ej5op" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Getuigenarchief, interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="eg46k" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen, inv.nr. 583, I. Salomon. Ook andere vertelden hierover: Bloeme Evers-Emden, Ronnie Goldstein-van Cleef, Lenie de Jong-van Naarden, Frieda Menco-Brommet, Anita Mayer-Roos.</cite></li>
	<li data-footnote-id="o762y" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Lenie de Jong-van Naarden, 22 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="aa35f" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Ook Frieda&rsquo;s moeder Rebecca Brommet-Ritmeester overleefde de Holocaust. AFS, AFC, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="725df" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief. De getuigenissen hierover van Frieda Menco-Brommet, Ronnie Goldstein-van Cleef en Lenie de Jong-van Naarden hebben allemaal dezelfde strekking en wijken slechts in enkele kleine details van elkaar af.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9u98v" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Wieder Blocksperre, aber diesmal mussten wir nackt auf dem Apellplatz warten, und es dauerte sehr lange. (&hellip;) Und dann kamen die beiden M&auml;dchen an die Reihe: Anne und Margot. Und An[1]ne hatte ihr Gesicht, sogar unter dem Scheinwerfer noch, und sie stie&szlig; Margot an, und Margot ging aufrecht ins Licht, und da standen sie einen Augenblick, nackt und kahl, und Anne sah zu uns her&uuml;ber, mit ihrem ungetr&uuml;bten Gesicht und gerade, und dann gingen sie. Was hinter dem Scheinwerfer war, war nicht mehr zu sehen. Und Frau Frank schrie: Die Kinder! O Gott...&rsquo; In: Ernst Schnabel, Anne Frank, Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt/Main, 1958, p. 138-139.</cite></li>
	<li data-footnote-id="bo3vk" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Zie: Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.211-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rilye" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Rosa de Winter-Levy,&nbsp;Aan de gaskamer ontsnapt! Het satanswerk van de S.S.: relaas van het lijden in de bevrijding uit het concentratiekamp &quot;Birkenau&quot; bij Auschwitz, Doetinchem: Misset, 1945, 29.&nbsp;Zelf zou Rosa de Winter-Levy Auschwitz ternauwernood overleven.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Auschwitz-Birkenau: de vrouwen in het Durchgangslager

Anne, Margot en Edith Frank en Auguste van Pels zaten gevangen in Auschwitz-Birkenau. Anne, Margot en Auguste gingen na twee maanden weer op transport naar concentratiekamp Bergen-Belsen. Edith bleef achter en stierf twee maanden later.

Anne, Margot and Edith Frank and Auguste van Pels were imprisoned in Auschwitz-Birkenau. Anne, Margot and Auguste were transported back to Bergen-Belsen concentration camp after two months. Edith stayed behind and died two months later.

Alle mannen van het transport van 3 september 1944 die de selectie na aankomst in Birkenau overleefd hadden, gingen na de registratieprocedure te voet naar Auschwitz I.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Daar kwamen ze terecht in quarantaineblok 8. De gevangenen sliepen in stapelbedden van driehoog, vaak met twee of meer personen in een bed. Het quarantaineblok was overbevolkt.

Tijdens de quarantaine moesten alle gevangenen&nbsp;werken. De meesten werkten aan de Stra&szlig;enbau &ndash; stratenbouw &ndash; of in de Kiesgrube &ndash; de grindkuil &ndash;, waar zij grind op karren moesten laden en deze wegbrengen om straten te verharden. Veel mensen liepen bij dit werk blessures en verwondingen op. Otto Frank heeft na de oorlog verklaard dat hij bij een commando was ingedeeld dat grind moest slepen.

<blockquote>&lsquo;Omdat ik zelf een tijdje in een Kieskommando was, weet ik veel over de zware arbeid die daar moest worden verricht en de mishandelingen die daar vaak aan verbonden waren.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

De quarantaineperiode van de mannen uit het transport van 3 september eindigde begin oktober 1944 met twee selecties, waarbij opnieuw een groep mannelijke gevangenen die niet meer tot zware arbeid in staat geacht werd, in de gaskamer werd vermoord. Deze selecties zouden ook de dood van Hermann van Pels inluiden.

De mannen die de selectie wel overleefden, bleven na de quarantaineperiode in Auschwitz I, waar zij bij verschillende arbeidscommando&rsquo;s werden ingedeeld. Waar Fritz Pfeffer werd ingedeeld, weten we niet. Over de gevangenschap van Pfeffer in Auschwitz is niets teruggevonden in de getuigenissen van overlevenden. Wat we weten is dat hij in dezelfde groep is geregistreerd als Hermann en Peter van Pels.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Net als de anderen verbleef hij in quarantaine tot circa 1 oktober 1944. Rond 11 november 1944 is hij waarschijnlijk geselecteerd voor transport naar kamp Neuengamme, waar hij tussen 10 en 18 november is aangekomen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Tijdens de quarantaineperiode werkte Otto Frank eerst in het Kommando Kiesgrube. Daarna kwam hij terecht in de Stra&szlig;enbau.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Of dit direct na de quarantaineperiode gebeurde, is niet duidelijk. Toen het werk in de Stra&szlig;enbau vanwege de vorst werd gestaakt, kreeg Otto Frank naar eigen zeggen beter werk, en wel in het Kartoffelsch&auml;lkommando.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

Peter van Pels kwam na de quarantaineperiode in blok 2 terecht. Otto Frank vertelde in een interview na de oorlog:

<blockquote>&lsquo;Peter had het geluk een baan te krijgen op het postkantoor van het kamp dat bestemd was voor de SS&rsquo;ers en de niet-Joodse gevangenen die post en pakketjes ontvingen.&rsquo;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

De mannen die bij de Paketstelle werkten, hadden als taak de pakketjes voor de overleden gevangenen te openen en de inhoud selecteren. Zonder al te veel moeite konden zij veel daarvan achteroverdrukken. Otto Frank en Peter van Pels zouden elkaar dagelijks gezien hebben totdat Peter midden januari op transport werd gesteld naar kamp Mauthausen.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Otto Frank was de enige van de onderduikers die de kampen overleefde.

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="35olj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag,&nbsp;2050, verklaringen van Abraham Hakker (inv.nr. 1264), Philip Felix de Jong (inv.nr. 1268), Eliazer Kater (inv.nr. 1271), Elias Jacob Kleerekoper (inv.nr. 1272), Barend Konijn (inv.nr. 1274), Richard Felix Levee (inv.nr. 1276), Aron Leyden van Amstel (inv.nr. 1277).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvvke" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Da ich selbst einige Zeit in einem Kieskommando war, wusste ich &uuml;ber die dort verlangte schwere Arbeit gut Bescheid und die damit oft verbundenen Misshandlungen.&rsquo; afs, afc, ofa, inv.nr. 85, verklaring van Otto Frank voor lotgenoot Joseph Spronz, 29 juli 1962.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ijbw2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>NRK,&nbsp;3281, Comit&eacute; International de la Croux-Rouge H&auml;ftlings-Nummerzuteilung; Landsberger e.a. (red.), Auschwitz 2, 26.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jcadb" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>De gevangenen die op 10 november 1944 in Neuengamme werden ingeschreven, kregen kampnummers vanaf 64230; degenen die op 18 november 1944 aankwamen, kampnummers vanaf 65105. Voor de (incomplete) lijst met gevangenen en kampnummers zie mails van Alyn Be&szlig;mann, Archives Neuengamme Concentration Camp Memorial aan Erika Prins en Gertjan Broek, 5 mei 2017 tot 6 juni 2017.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u3ywu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>dla, collectie Schnabel, notities Schnabel, 150.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vrv4u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), inv.nr. 211, interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook het citaat in: Lee, Het verborgen leven, 138.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4q28z" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, inv.nr. 211, interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook: Lee, Het verborgen leven, 138.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

All the men from the 3 September 1944 transport who survived selection after arriving in Birkenau went on foot to Auschwitz I after the registration procedure.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> There they ended up in quarantine block 8. The prisoners slept in bunk beds on three floors, often with two or more people to a bed. The quarantine block was overcrowded.

During quarantine, all prisoners had to work. Most worked on&nbsp;Strassenbau&nbsp;- road construction - or in the Kiesgrube - the gravel pit - where they had to load gravel onto carts and take them away to pave roads. Many people suffered injuries during this work. Otto Frank stated after the war that he was assigned to a team that had to drag gravel.

<blockquote>&#39;Being in a&nbsp;Kieskommando myself for a while, I know a lot about the hard labour that had to be done there and the beatings that were often associated with it.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

The quarantine period of the men from the 3 September transport ended in early October 1944 with two selections, during which another group of male prisoners deemed no longer capable of hard labour was murdered in the gas chamber. The death of Hermann van Pels resulted from these selections.

The men who did survive the selections remained in Auschwitz I after the quarantine period, where they were assigned to various labour teams. Where Fritz Pfeffer was assigned, we do not know. Nothing about Pfeffer&#39;s imprisonment in Auschwitz has been found in the testimonies of survivors. What we know is that he was registered in the same group as Hermann and Peter van Pels.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Like the others, he stayed in quarantine until about 1 October 1944. Around 11 November 1944, he was probably selected for transport to Neuengamme camp, where he arrived between 10 and 18 November.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

During the quarantine period, Otto Frank first worked in the Kommando Kiesgrube. He then joined the Strassenbau.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Whether this happened immediately after the quarantine period is not clear. When work in the Strassenbau was stopped because of&nbsp;frost, Otto Frank said he got better work,&nbsp;in the Kartoffelsch&auml;lkommando.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

Peter van Pels entered Block 2 after the quarantine period. Otto Frank said in an interview after the war:

<blockquote>&#39;Peter was lucky enough to get a job at the camp&#39;s post office which was for SS and non-Jewish prisoners receiving mail and parcels.&#39;<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a></blockquote>

The men working at the Paketstelle were tasked with opening the parcels for the deceased prisoners and selecting the contents. Without too much effort, they were able to purloin much of these. Otto Frank and Peter van Pels would have seen each other daily until Peter was transported to camp Mauthausen in mid-January.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Otto Frank was the only one of the people from the Secret Annex to survive the camps.

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="35olj" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag,&nbsp;2050, verklaringen van Abraham Hakker (inv.nr. 1264), Philip Felix de Jong (inv.nr. 1268), Eliazer Kater (inv.nr. 1271), Elias Jacob Kleerekoper (inv.nr. 1272), Barend Konijn (inv.nr. 1274), Richard Felix Levee (inv.nr. 1276), Aron Leyden van Amstel (inv.nr. 1277).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvvke" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Origineel citaat: &lsquo;Da ich selbst einige Zeit in einem Kieskommando war, wusste ich &uuml;ber die dort verlangte schwere Arbeit gut Bescheid und die damit oft verbundenen Misshandlungen.&rsquo; afs, afc, ofa, inv.nr. 85, verklaring van Otto Frank voor lotgenoot Joseph Spronz, 29 juli 1962.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ijbw2" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>NRK,&nbsp;3281, Comit&eacute; International de la Croux-Rouge H&auml;ftlings-Nummerzuteilung; Landsberger e.a. (red.), Auschwitz 2, 26.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jcadb" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>De gevangenen die op 10 november 1944 in Neuengamme werden ingeschreven, kregen kampnummers vanaf 64230; degenen die op 18 november 1944 aankwamen, kampnummers vanaf 65105. Voor de (incomplete) lijst met gevangenen en kampnummers zie mails van Alyn Be&szlig;mann, Archives Neuengamme Concentration Camp Memorial aan Erika Prins en Gertjan Broek, 5 mei 2017 tot 6 juni 2017.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u3ywu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>dla, collectie Schnabel, notities Schnabel, 150.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vrv4u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), inv.nr. 211, interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook het citaat in: Lee, Het verborgen leven, 138.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4q28z" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>AFS, AFC, OFA, inv.nr. 211, interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook: Lee, Het verborgen leven, 138.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Auschwitz I: de mannen in het Stammlager

De vier mannelijke onderduikers kwamen na hun aankomst in Auschwitz-Birkenau in Auschwitz I terecht.

The four males from the Secret Annex ended up in Auschwitz-Birkenau after arriving in Auschwitz I.

Er waren ongeveer 1.000 concentratie- en subkampen en zeven vernietigingskampen. Ze waren bedoeld voor de moord op miljoenen mensen, de eliminatie van politieke tegenstanders, de uitbuiting door dwangarbeid, menselijke medische experimenten en de internering van krijgsgevangenen. Het kampsysteem vormde een essentieel onderdeel van het nationaal-socialistische regime van onrecht, waarvan grote takken van de Duitse industrie direct of indirect profiteerden.

De onderduikers uit het Achterhuis belandden allemaal&nbsp;in verschillende concentratie- en vernietigingskampen:&nbsp;

<ul style="margin-left:40px">
	<li>Anne Frank: Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Margot Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Edith Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau</li>
	<li>Otto Frank: Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Peter van Pels: Westerbork,&nbsp;Auschwitz-I, Mauthausen, Melk</li>
	<li>Hermann van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Auguste van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen, Raguhn</li>
	<li>Fritz Pfeffer:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I, Neuengamme</li>
</ul>

There were about 1,000 concentration and sub-camps and seven extermination camps. They were designed for the murder of millions of people, the elimination of political opponents, exploitation through forced labour, human medical experiments and the internment of prisoners of war. The camp system was an essential part of the National Socialist regime of injustice, from which large branches of German industry directly or indirectly benefitted.

The people from the Secret Annex all ended up in various concentration and extermination camps:

<ul style="margin-left:40px">
	<li>Anne Frank: Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Margot Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen</li>
	<li>Edith Frank:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau</li>
	<li>Otto Frank: Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Peter van Pels: Westerbork,&nbsp;Auschwitz-I, Mauthausen, Melk</li>
	<li>Hermann van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I</li>
	<li>Auguste van Pels:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-Birkenau, Bergen Belsen, Raguhn</li>
	<li>Fritz Pfeffer:&nbsp;Westerbork, Auschwitz-I, Neuengamme</li>
</ul>

Concentratiekampen

Concentratiekampen is het verzamelbegrip voor de gevangenenkampen, meestal in de vorm van barakken, die worden gebruikt om mensen (gedwongen) te verzamelen. Voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog werden concentratiekampen gebruikt om vervolgden op te sluiten of te vermoorden. Ook werden ze gebruikt voor de tewerkstelling van gevangenen.

Concentration camps is the collective term for internment facilities, usually in the form of huts, used to (forcibly) imprison people. Before and during World War II, concentration camps were used to imprison or kill persecuted people. They were also used for forced labour.

De moorden vonden grotendeels plaats in vernietigingskampen in gaskamers en bij massa-executies door Einsatzgruppen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Hierdoor kwamen tussen de 5,1&nbsp;en 6 miljoen Joden om het leven, waarvan 102.000 tot 104.000 Nederlandse Joden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In Oost-Europa werden de Joden grotendeels vermoord tijdens massa-executies, terwijl de West-Europese Joden grotendeels via doorgangskampen werden getransporteerd naar vernietigingskampen in Oost-Europa om daar te worden vergast.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="vazq1" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor samenvattende overzichtsartikelen, zie: Koen Smilde, <a href="https://www.annefrank.org/nl/anne-frank/verdieping/wat-is-de-holocaust/" target="_blank">Wat is de Holocaust?</a>, Website Anne Frank Stichting; Kevin Prenger, <a href="https://historiek.net/jodenvervolging-in-nederland-tijdens-de-duitse-bezetting-1940-1945/164332/" target="_blank">Jodenvervolging in Nederland tijdens de Duitse bezetting (1940-1945)</a>, Historiek.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x5n7r" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie o.a.: Jacques Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965; Nanda van der Zee, Om erger te voorkomen. De voorbereiding en uitvoering van de vernietiging van het Nederlandse Jodendom tijdens de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Meulenhoff, 1997;&nbsp;Bob Moore, Slachtoffers en overlevenden. De nazi-vervolging van de Joden in Nederland, Amsterdam: Bakker, 1998;&nbsp; Pim Griffioen &amp; Ron Zeller, Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en Belgi&euml; 1940-1945.&nbsp;Overeenkomsten, verschillen, oorzaken, Amsterdam: Boom, 2011;&nbsp;Carry van Lakerveld &amp; Victor Levie, &#39;Ze doen ons niets&#39;. Vervolging en deportatie van de Joden in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Boom, 2016;&nbsp;Katja Happe, Veel valse hoop. De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Atlas Contact, 2018;&nbsp;Conny Kristel, Boudewijn Smits &amp; Frank van Vree (red.), Jodenvervolging in Nederland 1940-1945 : Wat Loe de Jong schreef over de Sjoa in &#39;Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog&#39;, Laren: Verbum, 2018.</cite></li>
</ol>
</section>

&nbsp;Most of the killings took place in death camps in gas chambers and in mass executions by Einsatzgruppen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;As a result, between 5.1 and 6 million Jews were killed, including 102.000 to 104.000 Dutch Jews.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In Eastern Europe, Jews were largely murdered in mass executions, while Western European Jews were largely transported via transit camps to extermination camps in Eastern Europe to be gassed.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="j1qs3" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Voor samenvattende overzichtsartikelen, zie: Koen Smilde, <a href="https://www.annefrank.org/en/anne-frank/go-in-depth/what-is-the-holocaust/" target="_blank">What is the Holocaust?</a>, Website Anne Frank Stichting; Kevin Prenger, <a href="https://historiek.net/jodenvervolging-in-nederland-tijdens-de-duitse-bezetting-1940-1945/164332/" target="_blank">Jodenvervolging in Nederland tijdens de Duitse bezetting (1940-1945)</a>, Historiek.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sz0sf" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Zie o.a.: Jacques Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Staatsuitgeverij, 1965; Nanda van der Zee, Om erger te voorkomen. De voorbereiding en uitvoering van de vernietiging van het Nederlandse Jodendom tijdens de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Meulenhoff, 1997;&nbsp;Bob Moore, Slachtoffers en overlevenden. De nazi-vervolging van de Joden in Nederland, Amsterdam: Bakker, 1998;&nbsp; Pim Griffioen &amp; Ron Zeller, Jodenvervolging in Nederland, Frankrijk en Belgi&euml; 1940-1945.&nbsp;Overeenkomsten, verschillen, oorzaken, Amsterdam: Boom, 2011;&nbsp;Carry van Lakerveld &amp; Victor Levie, &#39;Ze doen ons niets&#39;. Vervolging en deportatie van de Joden in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Boom, 2016;&nbsp;Katja Happe, Veel valse hoop. De Jodenvervolging in Nederland 1940-1945, Amsterdam: Atlas Contact, 2018;&nbsp;Conny Kristel, Boudewijn Smits &amp; Frank van Vree (red.), Jodenvervolging in Nederland 1940-1945 : Wat Loe de Jong schreef over de Sjoa in &#39;Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog&#39;, Laren: Verbum, 2018</cite></li>
</ol>
</section>

Holocaust

De Holocaust, ook wel Shoah, Shoa of Sjoa genoemd, was de systematische Jodenvervolging en genocide door de nazi's en hun bondgenoten voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

The Holocaust, also called Shoah or Shoa, was the systematic persecution and genocide of Jews by the Nazis and their allies before and during World War II.

Auschwitz-Birkenau (ook Auschwitz II genoemd) was het tweede van de drie grote kampen van het concentratiekampcomplex Auschwitz.

Auschwitz-Birkenau (also called Auschwitz II) was the second of the three major camps of the Auschwitz concentration camp complex.

Hermann van Pels werd&nbsp;op 31 maart 1898 in Gehrde geboren.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Gehrde is een plaats tussen Osnabr&uuml;ck en Oldenburg.&nbsp;Op de persoons- en gezinskaart van Hermann van Pels staat foutief 31 maart 1890.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Dit is een administratieve vergissing die een eigen leven is gaan leiden.&nbsp;Hermann was&nbsp;een zoon van A&auml;ron van Pels en Lina Vors&auml;nger.&nbsp;Hij was&nbsp;de vierde van zes kinderen. Zijn broer en zussen waren:&nbsp;David Max,&nbsp;Henny,&nbsp;Ida Henri&euml;tte,&nbsp;Clara en&nbsp;Meta.

Over de jonge jaren en schoolopleiding van Hermann van Pels is niets bekend.&nbsp;Uit verklaringen van zijn zuster Ida weten we van een stage bij de firma Alsberg en van een werkkring bij Karstadt in Kiel. Het is zeker dat hij van maart tot en met augustus 1917 in Kiel woonde&nbsp;en vandaar naar Hamburg ging. In december 1925 trouwde&nbsp;hij in Elberfeld met Auguste R&ouml;ttgen. Uit het huwelijk werd&nbsp;in 1926 zoon Peter geboren.

Hermann van Pels woonde&nbsp;met zijn gezin jarenlang in Osnabr&uuml;ck. Toen voor Joden het leven door het nazisme in toenemende mate moeilijk werd, vertrok&nbsp;hij in 1937 naar Nederland en streek&nbsp;in Amsterdam-Zuid neer. Hij had&nbsp;door de jaren heen veel inwoning, onder meer van zijn schoonouders. De komst naar Nederland leverde&nbsp;geen bijzondere moeilijkheden op omdat van Pels de Nederlandse nationaliteit had. Omdat hij Nederlander was, viel&nbsp;hij onder de dienstplichtwet. Welke praktische gevolgen dat voor hem heeft gehad&nbsp;is niet duidelijk. Wel werd&nbsp;hij begin 1939 aangehouden omdat hij gesignaleerd stond&nbsp;als deserteur, maar die kwestie liep&nbsp;met een sisser af. Rond dezelfde tijd plaatste het Amerikaanse consulaat hem op de wachtlijst voor emigratie &ldquo;under the German quota&rdquo;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Van Pels had&nbsp;met zijn zwager Max Goldschmidt een handel in textielgoederen. Hier stapte hij begin 1939 uit, en ging&nbsp;bij Otto Franks bedrijf Pectacon werken. In juli 1942 dook Hermann van Pels met zijn gezin onder in het Achterhuis. Wat over deze periode over Van Pels bekend is, komt uit het dagboek van Anne, met enige aanvulling en correctie door Otto en Miep.

Van Pels kwam&nbsp;na de arrestatie in Westerbork terecht. Hij ging&nbsp;vandaar met het transport van 3 september 1944 naar Auschwitz. In het mannenkamp deed&nbsp;hij zwaar werk, waarbij hij zijn duim ernstig bezeerde. Hij vroeg&nbsp;om Stubendienst&nbsp;maar werd&nbsp;daardoor slachtoffer van een tussentijdse selectie en het is vrijwel zeker dat hij in de gaskamer werd vermoord. Hermann van Pels was toen&nbsp;46&nbsp;jaar.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wj5sk" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Gehrde, Geboorteregister 6 juli 1948 (afschrift); Nationaal Archief, Den Haag, Nederlands Beheersinstituut (NBI): Beheersdossiers, nummer toegang 2.09.16, inv. nr. 141144.</cite></li>
	<li data-footnote-id="261ka" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart H. van Pels; Gezinskaarten, Gezinskaart H. van Pels.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uoomf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code&nbsp; A_vPels_I_001: Amerikaanse Consul aan H. van Pels, 25 april 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wgolo" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Een ego&iuml;stische vader, een ijdele moeder en een verlegen jongen? De familie van Pels: medeschuilers in het Achterhuis&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Hermann van Pels was born in Gehrde on 31 March 1898.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Gehrde is a place between Osnabr&uuml;ck and Oldenburg. The personal and family card of Hermann van Pels incorrectly states 31 March 1890.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;This is an administrative error that has taken on a life of its own. Hermann was a son of A&auml;ron van Pels and Lina Vors&auml;nger. He was the fourth of six children. His brother and sisters were: David Max, Henny, Ida Henri&euml;tte, Clara and Meta.

Nothing is known about Hermann van Pels&#39; childhood and schooling.&nbsp;From statements by his sister Ida we know of an apprenticeship with the firm Alsberg and of a job with Karstadt in Kiel. It is certain that he lived in Kiel from March to August 1917 and moved from there to Hamburg. In December 1925 he married Auguste R&ouml;ttgen in Elberfeld. Their son Peter was born in 1926.

Hermann van Pels and his family lived in Osnabr&uuml;ck for years. When life became increasingly difficult for Jews under Nazi rule, he left for the Netherlands in 1937 and settled in Amsterdam-Zuid. Over the years he lived at many addresses, including with his parents-in-law. His arrival in the Netherlands did not cause any particular problems, because Van Pels had Dutch nationality. Because he was a Dutchman, he was subject to conscription. What practical consequences this had for him is not clear. In early 1939 he was arrested as a deserter, but the matter ended quietly. Around the same time, the American consulate put him on the waiting list for emigration &#39;under the German quota&#39;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Together with his brother-in-law Max Goldschmidt, Van Pels had a trade in textile goods. He left this business in early 1939 and went to work for Otto Frank&#39;s company Pectacon. In July 1942, Hermann van Pels and his family went into hiding in the Secret Annex. What is known about Van Pels during this period comes from Anne&#39;s diary, with some additions and corrections by Otto and Miep.

Van Pels ended up in Westerbork after the arrest. From there he was transported to Auschwitz on 3 September 1944. In the men&#39;s camp he did heavy work, seriously hurting his thumb. He asked for Stubendienst&nbsp;but thus became a victim of an interim selection&nbsp;and it is almost certain that he was killed in the gas chamber. Hermann van Pels was 46&nbsp;years old at the time.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="fm4vk" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Gehrde, Geboorteregister 6 juli 1948 (afschrift); Nationaal Archief, Den Haag, Nederlands Beheersinstituut (NBI): Beheersdossiers, nummer toegang 2.09.16, inv. nr. 141144.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x9ikh" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart H. van Pels; Gezinskaarten, Gezinskaart H. van Pels</cite></li>
	<li data-footnote-id="uoomf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code&nbsp; A_vPels_I_001: Amerikaanse Consul aan H. van Pels, 25 april 1939.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0z7p9" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;An egotistical father, a vain mother and a shy boy. The van Pels family: also in hiding in the Secret Annexe&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13;Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Foto van de Opekta kantoormedewerkers in mei 1941. V.l.n.r. Esther Troeder, Bep Voskuijl, v. Pels en Miep Gies: op de achtergrond is een reclame affiche van Opekta te zien. (in handschrift van Bep: Hr. v. Pels, Esther, Miep en ik, op kantoor 1940).

A_Opekta_III_008 of A_Opekta_III_009 is 'deze' foto / of 'dezelfde' maar andere oplage. Fysiek maar één foto aanwezig.

A_Voskuijl_III_036

Achter: Esther Troeder, Herman van Pels, Miep Gies. Voor: Bep Voskuijl, Prinsengracht 263, Amsterdam, mei 1941

Hermann van Pels was medewerker van Pectacon en was één van de onderduikers in het Achterhuis.

Hermann van Pels was an employee of Pectacon and was one of the people hiding in the Secret Annex.

Hermann van Pels

Peter van Pels kwam samen met de andere onderduikers aan in Auschwitz-Birkenau&nbsp;in de nacht van dinsdag 5 op woensdag 6 september 1944.&nbsp;Vervolgens gingen de mannen uit dit transport, waaronder Peter, te voet naar Auschwitz I, ook wel Stammlager genaamd, dat zich op ongeveer 3 kilometer afstand van Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II) bevindt.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>Met de andere mannen uit het transport van 3 september 1944 verbleef Peter van Pels in quarantaineblok 8.

Na zijn quarantaineperiode kwam Peter&nbsp;in blok 2, waar Meier (Max) Stoppelman (1915-2005)&nbsp;inmiddels de functie van Stuben&auml;ltester &ndash; barakleider &ndash; had. Peter was inmiddels gescheiden van Otto, die in een andere barak was ingedeeld.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Hoewel Stoppelman en Peter van Pels elkaar in Amsterdam nooit hadden gezien, bleek algauw dat Peter de moeder van Stoppelman kende en wist dat dit de Joodse huisbazin van Jan en Miep Gies was&nbsp;die zij aan een onderduikadres hadden geholpen. Stoppelman vertelde later:&nbsp;&lsquo;Zijn eerste verhaal was dat hij van Jan en Miep wist dat bij mijn moeder nog alles goed was. Ik heb hem gezegd zo veel mogelijk bij mij in de buurt te blijven en dat ik zal trachten hem erdoorheen te halen.&rsquo;

Er ontstond onmiddellijk een band tussen Peter en&nbsp;Stoppelman en Stoppelman&nbsp;zou hem tot de evacuatie van Auschwitz als Stuben&auml;ltester onder zijn hoede nemen. Daarna verloren zij elkaar uit het oog.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Paketstelle 
Op de transportlijst van 3 september 1944 staat Peter van Pels geregistreerd als metaalbewerker. Omdat het hebben van een beroep de kans op een beter leven vergrootte, werden door de gevangenen beroepen verzonnen: metselaar, timmerman of bankwerker. Het is aannemelijk dat Peter zich daarom als metaalbewerker liet registreren. Of Peter in Auschwitz in eerste instantie inderdaad als metaalbewerker is ingedeeld, is onbekend. Wel weten we&nbsp;dat het Peter in Auschwitz na verloop van tijd lukte &ndash; mogelijk met hulp van Stoppelman &ndash; om een goede baan bij de Paketstelle te verwerven en dat later, op zijn kaart in de kampadministratie van Mauthausen vermeld staat dat hij Tischler (meubelmaker) was.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;&lsquo;Peter had het geluk een baan te krijgen op het postkantoor van het kamp dat bestemd was voor de ss&rsquo;ers en de niet-Joodse gevangenen die post en pakketjes ontvingen.&rsquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

De mannen die bij de Paketstelle werkten, hadden als taak de pakketjes voor de overleden gevangenen te openen en de inhoud selecteren. Zonder al te veel moeite konden zij veel van de inhoud achteroverdrukken. Ook was het regime bij de Paketstell losser: de gevangenen hoefden niet op appel te staan en zij hadden meer bewegingsvrijheid. Door het extra voedsel en warme kleding was het&nbsp;door het werk bij de Paketstelle&nbsp;mogelijk om aan te sterken.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Zo kwam het dat&nbsp;Peter in januari 1945 in relatief goede conditie kon verkeren en daarnaast in staat was de zieke Otto Frank te bezoeken en te verzorgen. Otto Frank verklaarde later dat hij Peter dagelijks zag en dat hij een grote steun&nbsp;voor hem was.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5169z" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Verklaringen van o.a. Max Frankfort (inv.nr.1257), Abraham Hakker (inv.nr.1264) en Aron Leyden van Amstel (inv.nr.1277).&nbsp;&nbsp;&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="w6jyq" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Meier Stoppelman.</cite></li>
	<li data-footnote-id="phng3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stoppelman ging op 17 januari 1945 mee met een van de evacuatietransporten. Schriftelijke verklaring Max Stoppelman, 9 augustus 1995. AFS, Getuigenarchief, Documentatie Max Stoppelman. Zie ook: Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie,&nbsp;Amsterdam: Balans, 2002, p. 138;&nbsp; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: de biografie, Amsterdam: Bert Bakker, 1998, 232-233.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yhzpb" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, dossier 135177-3, Kampkaart Mauthausen.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="wtea7" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_211: Interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook het citaat in: Lee, Het verborgen leven, p. 138.</cite></li>
	<li data-footnote-id="z63i8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Max Rodrigues Garcia, Auschwitz, Auschwitz&hellip; I cannot forget you. as long as I remain alive. The story of Max Rodrigues Garcia as told to Priscilla Alden Thwaits Garcia,&nbsp;San Jose, CA: Social Thinking, 2008, p. 109-123.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Peter van Pels arrived in Auschwitz-Birkenau with the other people from the Secret Annex on the night of Tuesday 5 to Wednesday 6 September 1944. Subsequently, the men from this transport, including Peter, went on foot to Auschwitz I, also called Stammlager, located about 3 kilometres from Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> With the other men from the 3 September 1944 transport, Peter van Pels stayed in quarantine block 8.

After his quarantine period, Peter entered Block 2, where Meier (Max) Stoppelman (1915-2005) by now held the position of Stuben&auml;ltester -&nbsp;barrack leader. Peter had by now become separated from Otto, who was assigned to another barrack.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Although Stoppelman and Peter van Pels had never seen each other in Amsterdam, it soon turned out that Peter knew Stoppelman&#39;s mother and knew that she was the Jewish landlady of Jan and Miep Gies&nbsp;who&nbsp;had helped them to find a hiding place. Stoppelman later said: &quot;The first thing he told me was that he had heard from Jan and Miep that everything was still fine with my mother. I told him to stay near me as much as possible and that I would try to get him through it.&quot;

A bond immediately developed between Peter and Stoppelman, and Stoppelman would take him under his wing as Stuben&auml;ltester until the evacuation of Auschwitz. After that, they lost sight of each other.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Paketstelle 
On the transport list of 3 September 1944, Peter van Pels was registered as a metal worker. Because having a profession increased the chances of a better life, prisoners made up occupations: bricklayer, carpenter or lathe worker. It is plausible that Peter therefore registered as a metal worker. Whether Peter was indeed initially classified as a metal worker in Auschwitz is unknown. What we do know is that in Auschwitz Peter managed over time - possibly with Stoppelman&#39;s help -&nbsp;to secure a good job at the Paketstelle and that later, on his card in the camp administration of Mauthausen, it was recorded that he was Tischler (furniture maker).<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;&quot;Peter was lucky enough to get a job at the camp&#39;s post office which was for the SS and non-Jewish prisoners who received mail and parcels.&quot;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

The men working at the Paketstelle were tasked with opening parcels for deceased prisoners and selecting the contents. Without too much effort, they were able to purloin many of the contents. The regime at the Paketstelle was also less strict: prisoners did not have to be on roll call and they had more freedom of movement. With the extra food and warm clothes, working at the Paketstelle allowed them to gain weight.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> So it was that by January 1945 Peter was able to be in relatively good shape and, in addition, able to visit and care for the sick Otto Frank. Otto Frank later stated that he saw Peter daily and that he was a great support to him.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5169z" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Verklaringen van o.a. Max Frankfort (inv.nr.1257), Abraham Hakker (inv.nr.1264) en Aron Leyden van Amstel (inv.nr.1277).&nbsp;&nbsp;&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="w6jyq" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, Meier Stoppelman.</cite></li>
	<li data-footnote-id="phng3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stoppelman ging op 17 januari 1945 mee met een van de evacuatietransporten. Schriftelijke verklaring Max Stoppelman, 9 augustus 1995. AFS, Getuigenarchief, Documentatie Max Stoppelman. Zie ook: Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie,&nbsp;Amsterdam: Balans, 2002, p. 138;&nbsp; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: de biografie, Amsterdam: Bert Bakker, 1998, 232-233.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yhzpb" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, dossier 135177-3, Kampkaart Mauthausen.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="wtea7" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_211: Interview Otto Frank door Arthur Unger, 6 februari 1978. Zie ook het citaat in: Lee, Het verborgen leven, p. 138.</cite></li>
	<li data-footnote-id="z63i8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Max Rodrigues Garcia, Auschwitz, Auschwitz&hellip; I cannot forget you. as long as I remain alive. The story of Max Rodrigues Garcia as told to Priscilla Alden Thwaits Garcia,&nbsp;San Jose, CA: Social Thinking, 2008, p. 109-123.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Vanaf het voorjaar van 1942 begonnen de nazi&rsquo;s met de systematische en massale deportaties van Joden uit Duitsland en de bezette gebieden naar vernietigingskampen. Auschwitz groeide uit tot het grootste Duitse concentratie- en vernietigingskampcomplex.

Het eerste kamp van Auschwitz (Auschwitz I) was in&nbsp;mei 1940&nbsp;ingericht als gevangenis voor politieke en krijgsgevangenen. Dit waren vooral Polen en Sovjetkrijgsgevangenen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Omdat er te weinig ruimte was voor het groeiende aantal gevangenen,&nbsp; werd&nbsp;in&nbsp;1942&nbsp;een paar kilometer verderop Birkenau gebouwd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>&lsquo;Arbeit macht frei&rsquo;</h1>

Auschwitz I was gevestigd in een voormalige Poolse militaire kazerne nabij het plaatsje Oświęcim, in het Duits Auschwitz&nbsp;geheten. Op de grote poort die toegang gaf tot dit kamp prijkte de cynische tekst Arbeit macht frei, die de indruk moest wekken dat het hier om een werkkamp ging.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In november 1943 was het Auschwitzcomplex zo omvangrijk dat het organisatorisch werd opgedeeld in drie kampen: Auschwitz I (Het basiskamp of Stammlager), Auschwitz II (Auschwitz-Birkenau) en Auschwitz III.&nbsp;Een groot deel van de vrouwelijke gevangenen werd in Auschwitz-Birkenau geplaatst, waarmee Auschwitz I voornamelijk een mannenkamp werd.

Toen de acht onderduikers uit het Achterhuis op 6 september 1944 in Auschwitz aankwamen, was SS-Sturmbannf&uuml;hrer Richard Baer (1911-1963) de kampcommandant van Auschwitz. Onder zijn voorganger Rudolf H&ouml;ss (1901-1947) was Auschwitz uitgegroeid tot &eacute;&eacute;n van de centra van de massamoord op de Europese Joden.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Blok 10 </h1>

In blok 10 van Auschwitz I voerde onder andere de beruchte kamparts Josef Mengele (1911-1979) medische experimenten uit op gevangenen. Het waren vaak uitermate wrede experimenten, waarbij gevangenen giftige injecties kregen of doelbewust met dodelijke ziekten werden besmet om ziekteverloop te analyseren. Ondanks dat blok 10 in het mannenkamp lag, werden de experimenten vooral op vrouwen en tweelingen uitgevoerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Zyklon B</h1>

In augustus 1941 werd in Auschwitz I&nbsp;voor het eerst ge&euml;xperimenteerd met het extreem giftige blauwzuurgas Zyklon B. Rond 5 september 1941 werden voor het eerst grotere groepen Russische krijgsgevangenen vermoord. De eerste systematische vergassingen in Auschwitz I vonden plaats tussen eind maart en begin april 1942.

Vanaf mei 1942 was het tweede kamp&nbsp;(Auschwitz-Birkenau)&nbsp;nog in ontwikkeling, maar werd het door de kampleiding al steeds meer ingericht als vernietigingskamp en nam het de moordpraktijk grotendeels over van Auschwitz&nbsp;I. In het najaar van 1942 werden de vergassingen in het kampcrematorium in Auschwitz&nbsp;I gestaakt. Vanaf 1943&nbsp;werd&nbsp;Auschwitz-Birkenau het centrum van de Holocaust.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In september 1944 kwamen de mannelijke onderduikers uit het Achterhuis in Auschwitz-I terecht. Otto zou er gevangen blijven tot de bevrijding van het kamp in januari 1945.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4mvqn" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Auschwitz_I" target="_blank">Auschwitz I</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zcs4f" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jbsej" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>De spreuk was al sinds 1933 door de nazi&rsquo;s in gebruik genomen en werd ook in andere concentratiekampen, zoals Oranienburg, Dachau, Gro&szlig;-Rosen en Theresienstadt gebruikt. Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ze1kj" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 124.</cite></li>
	<li data-footnote-id="enabr" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 125-126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e9aon" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 128-136.</cite></li>
	<li data-footnote-id="66zon" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 158, 190.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

From spring 1942, the Nazis began the systematic mass deportations of Jews from Germany and the occupied territories to death camps. Auschwitz grew into the largest German concentration and extermination camp complex.

Auschwitz&#39;s first camp (Auschwitz I) was set up in May 1940 as a prison for political prisoners and prisoners of war. These were mainly Polish and Soviet POWs.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> As there was too little space for the growing number of prisoners, Birkenau was built a few kilometres away in 1942.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>&#39;Arbeit macht frei&#39;</h1>

Auschwitz I was located in a former Polish military barracks near the town of Oświęcim, called Auschwitz in German. The large gate that gave access to this camp bore the cynical text Arbeit macht frei, which was meant to give the impression that this was a labour camp.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

By November 1943, the Auschwitz complex was so extensive that it was organisationally divided into three camps: Auschwitz I (The Base Camp or Stammlager), Auschwitz II (Auschwitz-Birkenau) and Auschwitz III. A large proportion of the female prisoners were placed in Auschwitz-Birkenau, making Auschwitz I predominantly a men&#39;s camp.

When the eight people who had been in hiding in the Secret Annex arrived in Auschwitz on 6 September 1944, SS-Sturmbannf&uuml;hrer Richard Baer (1911-1963) was the camp commandant&nbsp;of Auschwitz. Under his predecessor Rudolf H&ouml;ss (1901-1947), Auschwitz had become one of the centres of mass murder of European Jews.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<h1>Block 10 </h1>

In Block 10 of Auschwitz I, the notorious camp doctor Josef Mengele (1911-1979) and his staff performed medical experiments on prisoners. They were often extremely cruel experiments, in which prisoners were given poisonous injections or deliberately infected with deadly diseases to analyse disease progression. Despite Block 10 being in the men&#39;s camp, the experiments were mainly carried out on women and twins.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

<h1>Zyklon B</h1>

In August 1941, experiments with the extremely poisonous prussic acid gas zyklon B were first conducted at Auschwitz I. Around 5 September 1941, larger groups of Russian POWs were murdered for the first time. The first systematic gassings at Auschwitz I took place between late March and early April 1942.

From May 1942, the second camp (Auschwitz-Birkenau) was still under development, but was already being increasingly set up by the camp management as an extermination camp and largely took over the killing from Auschwitz I. In autumn 1942, gassings in the camp crematorium at Auschwitz I ceased. From 1943, Auschwitz-Birkenau became the centre of the Holocaust.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

In September 1944, the males from the Secret Annex ended up in Auschwitz-I. Otto would remain a prisoner there until the liberation of the camp in January 1945.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rllos" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See: Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Auschwitz_concentration_camp#Auschwitz_I" target="_blank">Auschwitz concentration camp: Auschwitz I</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zcs4f" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jbsej" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>The maxim was in use by the Nazis since 1933 and was also used in other concentration camps, such Oranienburg, Dachau, Gro&szlig;-Rosen and Theresienstadt. Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het achterhuis, p. 126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ze1kj" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 124.</cite></li>
	<li data-footnote-id="enabr" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 125-126.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e9aon" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 128-136.</cite></li>
	<li data-footnote-id="66zon" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 158, 190.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Peter van Pels in Auschwitz I

Peter van Pels verbleef van 6 september 1944 tot 18 januari 1945 in Auschwitz. Daar werkte hij bij de Paketstelle en kon zo de zieke Otto Frank verzorgen.

Peter van Pels was in Auschwitz from 6 September 1944 to 18 January 1945. There he worked in the Paketstelle and was able to care for the sick Otto Frank.

Na hun registratie gingen de mannen, waaronder Hermann van Pels, te voet naar Auschwitz I, ook wel Stammlager genaamd, dat zich op ongeveer 3 kilometer afstand van Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II) bevond.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Fritzi Frank heeft verklaard dat Otto Frank samen met Hermann van Pels en Fritz Pfeffer in de Aussendienst (buiten het kamp) zwaar werk moesten verrichten bij het aanleggen van straten.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Hierbij zou Hermann van Pels op een keer zijn duim zodanig verwond hebben dat hij niet meer kon werken en daarom Zimmerdienst kreeg. Toen er een selectie kwam, is dat hem noodlottig geworden en werd hij afgevoerd naar de gaskamer.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Medegevangene Fritz Simon noemde in een verklaring vlak na de oorlog voor het Nederlandse Rode Kruis Hermann van Pels als een van de personen die vanwege een verwonding tijdelijk niet konden werken en daarvoor enkele dagen vrijstelling van werk hadden gekregen: &lsquo;Blockschonung&rsquo;. Bij een selectie werden deze personen vervolgens geselecteerd en voor vergassing naar Birkenau vervoerd.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Hier stierf Hermann waarschijnlijk op 3 oktober 1944.&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="h0vu3" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Verklaringen van o.a. Max Frankfort (inv.nr.1257), Abraham Hakker (inv.nr.1264) en Aron Leyden van Amstel (inv.nr.1277).</cite></li>
	<li data-footnote-id="qa7ds" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief, Frank-Markovits, Elfriede: Interview met Fritzi Frank-Markovits (september 1992) afgenomen door Dienke Hondius en Dineke Stam.</cite></li>
	<li data-footnote-id="edpsl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007, inv.nr.1293, Fritz Simon, 13 augustus 1945. Meerdere getuigen, zoals o,a, Max Frankfort (inv.nr.1257), en Philip de Jong (inv.nr.1268), noemen een selectie in oktober onder personen die Blockschonung hadden.</cite></li>
</ol>
</section>

After their registration, the men, including Hermann van Pels, were sent on foot to Auschwitz I, also called Stammlager, which was located about 3 kilometres from Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Fritzi Frank stated that Otto Frank, together with Hermann van Pels and Fritz Pfeffer, had to do heavy labour in the Aussendienst (outside the camp) laying streets.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> In the process, Hermann van Pels is said to have injured his thumb on one occasion to such an extent that he could no longer work and was therefore given Zimmerdienst. When there was a selection, this proved fatal for him and he was taken away to the gas chamber.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Fellow prisoner Fritz Simon, in a statement shortly after the war for the Dutch Red Cross, named Hermann van Pels as one of those who were temporarily unable to work because of an injury and had been given a few days&#39; exemption from work for this reason: &#39;Blockschonung&#39;. When there was a&nbsp;selection, these persons were then selected and transported to Birkenau for gassing.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;This is where Hermann probably died on 3 October 1944.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="h0vu3" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007: Verklaringen van o.a. Max Frankfort (inv.nr.1257), Abraham Hakker (inv.nr.1264) en Aron Leyden van Amstel (inv.nr.1277).</cite></li>
	<li data-footnote-id="qa7ds" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief, Frank-Markovits, Elfriede: Interview met Fritzi Frank-Markovits (september 1992) afgenomen door Dienke Hondius en Dineke Stam.</cite></li>
	<li data-footnote-id="edpsl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007, inv.nr.1293, Fritz Simon, 13 augustus 1945. Meerdere getuigen, zoals o,a, Max Frankfort (inv.nr.1257), en Philip de Jong (inv.nr.1268), noemen een selectie in oktober onder personen die Blockschonung hadden.</cite></li>
</ol>
</section>

Hermann van Pels in Auschwitz I

Hermann van Pels komt na aankomst door de selectie, maar wordt enkele weken later bij een hernieuwde selectie naar de gaskamer gestuurd. Hier sterft hij waarschijnlijk op 3 oktober 1944.

Hermann van Pels passed selection after arrival, but was sent to the gas chamber a few weeks later during a subsequent selection. He probably died there on 3 October 1944.

Fritz Pfeffer zat na de selecties vanaf 6 september 1944 tot half november in Auschwitz I. Over het verblijf van Fritz Pfeffer in Auschwitz is vrijwel&nbsp;niets&nbsp;bekend. Wel weten we&nbsp;dat hij samen met de andere mannelijke onderduikers in Auschwitz I terechtkwam en in dezelfde groep is geregistreerd als Hermann en Peter van Pels.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Fritzi Frank heeft verklaard dat Otto Frank samen met Hermann van Pels en Fritz Pfeffer in de Aussendienst (buiten het kamp) zwaar werk moest&nbsp;verrichten bij het aanleggen van straten.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;

Volgens een kaart waarmee Charlotte Kaletta op&nbsp;1 augustus 1945&nbsp;bij het Nederlandse Rode Kruis om informatie vroeg, vertrok&nbsp;Pfeffer op&nbsp;1 oktober 1944&nbsp;met een&nbsp;Artzetransport&nbsp;uit Auschwitz.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Waar zij die kennis aan ontleende, is niet bekend. Kampoverlevende Barend Konijn vertelde&nbsp;later aan het Rode Kruis dat in&nbsp;november &#39;44&nbsp;een speciaal transport van tandartsen en tandheelkundigen uit Auschwitz naar &#39;elders&#39; was vertrokken.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Het is niet duidelijk in hoeverre deze berichten juist zijn.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Wat wel vaststaat&nbsp;is dat Fritz Pfeffer uiteindelijk&nbsp;midden november 1944&nbsp;in kamp Neuengamme terechtkwam.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="plsej" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, dossier 3281, Comit&eacute; International de la Croux-Rouge H&auml;ftlings-Nummerzuteilung; L. Landsberger, A. de Haas en K. Selowsky (Nederlandsche Roode Kruis) (red.), Auschwitz.&nbsp;Deel 2: De deportatietransporten van juli t/m augustus 1942,&nbsp;6 dln,&nbsp;Den Haag, 1947-1953, p.26.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="q5jji" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief, Frank-Markovits, Elfriede: Interview met Fritzi Frank-Markovits (september 1992) afgenomen door Dienke Hondiue en Dineke Stam.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lefir" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>De kaart staat afgebeeld in de museumcatalogus van het Anne Frank Huis. Anne Frank Stichting (samenst. en red.), Anne Frank Huis: een museum met een verhaal, Amsterdam: Anne Frank Stichting, 1999, p. 202.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k1hve" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007:&nbsp;inv.nr. 1293, Barend Konijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="23cfz" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Zo zijn ze bijvoorbeeld bij het&nbsp;Auschwitz-archief niet op de hoogte van een dergelijk (tand)artsentransport.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5i0oa" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Bundesarchiv Berlin, Archief WVHA (SS-Wirtschaftsverwaltungs Hauptamt), signatuur NS 3/1577: Gevangenkaarten 64230 en 65105.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritz Pfeffer was in Auschwitz I after the selections from 6 September 1944 until mid-November. Almost nothing is known about Fritz Pfeffer&#39;s stay in Auschwitz. We do know that he ended up in Auschwitz I together with the other men from the Secret Annex and was registered in the same group as Hermann and Peter van Pels.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Fritzi Frank stated that Otto Frank, together with Hermann van Pels and Fritz Pfeffer, had to do heavy work in the Aussendienst (outside the camp) paving streets.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

According to a card Charlotte Kaletta used to request information from the Dutch Red Cross on 1 August 1945, Pfeffer left Auschwitz on an Artzet transport on 1 October 1944 .<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> Where she derived this knowledge from is not known. Camp survivor Barend Konijn later told the Red Cross that a special transport of dentists and dental surgeons&nbsp;had left Auschwitz to an unknown destination&nbsp;in November 1944 .<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> It is not clear to what extent these reports are accurate. <a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

What is certain is that Fritz Pfeffer eventually ended up in Camp Neuengamme in mid-November 1944.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="plsej" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, dossier 3281, Comit&eacute; International de la Croux-Rouge H&auml;ftlings-Nummerzuteilung; L. Landsberger, A. de Haas en K. Selowsky (Nederlandsche Roode Kruis) (red.), Auschwitz.&nbsp;Deel 2: De deportatietransporten van juli t/m augustus 1942,&nbsp;6 dln,&nbsp;Den Haag, 1947-1953, p.26.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="q5jji" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Getuigenarchief, Frank-Markovits, Elfriede: Interview met Fritzi Frank-Markovits (september 1992) afgenomen door Dienke Hondiue en Dineke Stam.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lefir" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>De kaart staat afgebeeld in de museumcatalogus van het Anne Frank Huis. Anne Frank Stichting (samenst. en red.), Anne Frank Huis: een museum met een verhaal, Amsterdam: Anne Frank Stichting, 1999, p. 202.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k1hve" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, Den Haag, Collectie Westerbork en de reconstructie van de lotgevallen na WOII, 1939-2007:&nbsp;inv.nr. 1293, Barend Konijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="23cfz" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Zo zijn ze bijvoorbeeld bij het&nbsp;Auschwitz-archief niet op de hoogte van een dergelijk (tand)artsentransport.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5i0oa" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Bundesarchiv Berlin, Archief WVHA (SS-Wirtschaftsverwaltungs Hauptamt), signatuur NS 3/1577: Gevangenkaarten 64230 en 65105.</cite></li>
</ol>
</section>

Fritz Pfeffer in Auschwitz I

Fritz Pfeffer zat vanaf 6 september 1944 tot half november 1944 in Auschwitz I.

Fritz Pfeffer was in Auschwitz I from 6 September 1944 to mid-November 1944.

Door de naderende Sovjettroepen werd midden januari 1945 Auschwitz ontruimd, met uitzondering van de ziekenbarakken. Otto Frank was vanaf november 1944&nbsp;opgenomen in de ziekenbarak en werd daar dagelijks bezocht door Peter van Pels.&nbsp;Tevergeefs probeerde Otto Peter te overtuigen om niet mee te gaan met het transport, maar zich te verstoppen in de ziekenbarak.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Volgens Otto Frank was Peter echter optimistisch over zijn kansen en wilde hij samen met de mensen met wie hij werkte mee met het evacuatietransport.&nbsp;

Peter van Pels maakte uiteindelijk deel uit van de groep gevangenen die op 18 januari 1945 uit Auschwitz vertrok en&nbsp;in&nbsp;het concentratiekamp Mauthausen in Oostenrijk terecht kwam. Ook Samuel Meijer Kropveld (1885-1978), die als arts in de ziekenbarakken werkte, ging met de &lsquo;gezonde&rsquo; gevangenen mee op transport en kwam net als Peter in Mauthausen terecht. Kropveld beschreef in zijn kampverslag dat hij serieus had overwogen achter te blijven, maar besloot&nbsp;om toch mee te gaan toen hij hoorde dat de zieken mogelijk niet in leven gelaten werden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Peter had waarschijnlijk&nbsp;soortgelijke geruchten gehoord&nbsp;en&nbsp;dacht mogelijk dat zijn overlevingskansen groter waren&nbsp;als hij meeging met de rest.&nbsp;

<div>
<section class="footnotes" data-widget="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="qqcpm" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg.code OFA_211: Interview met Otto Frank door Arthur Unger (transcriptie p. 95).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ch7lb" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, inv.nr. 646, S.M. Kropveld.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Approaching Soviet troops evacuated Auschwitz in mid-January 1945, with the exception of the infirmary huts. Otto Frank had been admitted to the infirmary hut from November 1944, where he was visited daily by Peter van Pels. In vain, Otto tried to convince Peter not to join the transport, but to hide in the infirmary hut.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> According to Otto Frank, however, Peter was optimistic about his chances and wanted to join the evacuation transport together with the people he worked with.

Peter van Pels was eventually part of the group of prisoners who left Auschwitz on 18 January 1945 and ended up in the Mauthausen concentration camp in Austria. Samuel Meijer Kropveld (1885-1978), who worked as a doctor in the infirmary huts, also joined the &#39;healthy&#39; prisoners on the transport and, like Peter, ended up in Mauthausen. Kropveld described in his camp report that he had seriously considered staying behind, but decided to go anyway when he heard that the sick might not be left alive.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Peter had probably heard similar rumours and possibly thought his chances of survival were better if he went with the rest.&nbsp;

<div>
<section class="footnotes" data-widget="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="qqcpm" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg.code OFA_211: Interview met Otto Frank door Arthur Unger (transcriptie p. 95).</cite></li>
	<li data-footnote-id="ch7lb" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, inv.nr. 646, S.M. Kropveld.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Ontruiming van Auschwitz

Midden januari 1945 werd Auschwitz ontruimd en moesten Peter van Pels en Otto Frank afscheid nemen.

In mid-January 1945, Auschwitz was evacuated and Peter van Pels and Otto Frank had to say goodbye tp each other.

Otto Frank was na de ontruiming van Auschwitz tussen 17 en 21 januari 1945, samen met ongeveer achtduizend gevangen achtergebleven in het kamp. Otto was er van overtuigd geweest dat hij had overleefd door koste wat het kost in de ziekenbarak te blijven en niet mee te gaan met de ontruimingsmarsen. Toch bleek achteraf dat er wel degelijk plannen hadden bestaan om de achterblijvers in het kamp allemaal te vermoorden.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Op 26 januari 1945, vlak voor de bevrijding van Auschwitz&nbsp;op 27 januari 1945, ontkwam Otto Frank ternauwernood aan executie:&nbsp;&lsquo;Op de 26e werden we door de ss naar buiten gebracht om vermoord te worden, maar de SS werd weggeroepen voor het zo ver was gekomen &ndash; er gebeurde een wonder.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

De volgende dag werd het kamp door het Rode leger bevrijd. Na de bevrijding&nbsp;bemachtigde Otto Frank een notitieboekje. Daarin noteerde hij allerlei gegevens over zijn lotgenoten, de gebeurtenissen na de bevrijding en de thuisreis.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Het boekje vermeldt op 27 januari: Ruski&nbsp;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ztftu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.188-189.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kw3bc" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Origineel: Am 26 waren wir durch de S.S. herausgeholt, um ermordet zu werden, aber die S.S. wurde abgerufen, bevor es m&ouml;glich war &ndash; es geschah ein Wunder!&nbsp;Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 8 juni 1945. Verschillende bronnen noemen deze &lsquo;bijna&rsquo; executie, alleen de datering ervan verschilt: Jacob van West in een verklaring voor het Nederlandse Rode Kruis noemt ook 26 januari 1945. Danuta Czech, Kalendarium noemt 25 november 1945 (Berekeningen zijn gebaseerd op de transportlijst van het Nederlandse Rode Kruis en tatoeagenummers zoals vermeld in: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989); volgens &#39;kapitein Sarphati&#39; ongeveer 8 dagen voor de bevrijding, H. Wielek, De oorlog die Hitler won, Amsterdam: Amsterdamsche Boek en Courantmij., 1947, p. 356</cite></li>
	<li data-footnote-id="3se1j" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945. Er is een transcriptie beschikbaar.</cite></li>
	<li data-footnote-id="acz2n" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Dit duidt de aankomst van het Sovjet-leger aan. Ibidem. Carol Ann Lee gebruikt dit boekje als bron voor haar biografie van Otto. Zie Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank, Amsterdam: Balans, 2002. Ze stelt ten onrechte dat Otto op 14 februari Sal de Liema in Auschwitz terugvindt. Het op p. 152 weergegeven lijstje notities komt precies zo uit dit boekje, alleen de notitie van 14 februari voegt Lee er eigenhandig tussen. Waarschijnlijk baseert ze zich op Otto&rsquo;s agenda van 1945. Daar staat op 14 februari &ldquo;Sal de Liema&rdquo; ter aanduiding van zijn verjaardag. Naast het notitieboekje zijn er nog enkele losse documenten, kaarten en brieven.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Frank had remained in the camp after the evacuation of Auschwitz between 17 and 21 January 1945, along with about eight thousand prisoners. Otto had been convinced that he had survived by staying in the sick barracks at all costs and not joining the evacuation marches. Yet it turned out afterwards that there had indeed been plans to kill all those left behind in the camp.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> On 26 January 1945, just before the liberation of Auschwitz on 27 January 1945, Otto Frank narrowly escaped execution: &#39;On the 26th we were brought out by the SS to be killed, but the SS was called away before it got that far - a miracle happened.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

The next day, the camp was liberated by the Red Army. After the liberation, Otto Frank obtained a notebook. In it he wrote down all kinds of details about his fellow-sufferers, the events after the liberation and the journey home.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> The notebook mentions on 27 January: Ruski&nbsp;<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ztftu" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p.188-189.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kw3bc" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Origineel: Am 26 waren wir durch de S.S. herausgeholt, um ermordet zu werden, aber die S.S. wurde abgerufen, bevor es m&ouml;glich war &ndash; es geschah ein Wunder!&nbsp;Familiearchief Anne Frank-Fonds, Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 8 juni 1945. Verschillende bronnen noemen deze &lsquo;bijna&rsquo; executie, alleen de datering ervan verschilt: Jacob van West in een verklaring voor het Nederlandse Rode Kruis noemt ook 26 januari 1945. Danuta Czech, Kalendarium noemt 25 november 1945 (Berekeningen zijn gebaseerd op de transportlijst van het Nederlandse Rode Kruis en tatoeagenummers zoals vermeld in: Danuta Czech, Kalendarium der Ereignisse im Konzentrationslager Auschwitz-Birkenau 1939-1945, Reinbek bei Hamburg: Rowohlt, 1989); volgens &#39;kapitein Sarphati&#39; ongeveer 8 dagen voor de bevrijding, H. Wielek, De oorlog die Hitler won, Amsterdam: Amsterdamsche Boek en Courantmij., 1947, p. 356</cite></li>
	<li data-footnote-id="3se1j" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>AFS, AFC, Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_040: Notitieboekje 1945. Er is een transcriptie beschikbaar.</cite></li>
	<li data-footnote-id="acz2n" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Dit duidt de aankomst van het Sovjet-leger aan. Ibidem. Carol Ann Lee gebruikt dit boekje als bron voor haar biografie van Otto. Zie Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank, Amsterdam: Balans, 2002. Ze stelt ten onrechte dat Otto op 14 februari Sal de Liema in Auschwitz terugvindt. Het op p. 152 weergegeven lijstje notities komt precies zo uit dit boekje, alleen de notitie van 14 februari voegt Lee er eigenhandig tussen. Waarschijnlijk baseert ze zich op Otto&rsquo;s agenda van 1945. Daar staat op 14 februari &ldquo;Sal de Liema&rdquo; ter aanduiding van zijn verjaardag. Naast het notitieboekje zijn er nog enkele losse documenten, kaarten en brieven.</cite></li>
</ol>
</section>

Bevrijding Otto Frank

Op 27 januari 1945 bevrijdde het Sovjet-leger concentratiekamp Auschwitz. Daardoor was Otto Frank weer vrij.

On 27 January 1945, the Soviet army liberated the Auschwitz concentration camp. Otto Frank was free.

Concentratiekamp Auschwitz I (Stammlager)

Auschwitz I, ook wel Stammlager, was een van de drie grote kampen van het concentratie- en vernietigingskampencomplex Auschwitz.

Auschwitz I, also known as Stammlager, was one of the three major camps of the Auschwitz concentration and extermination camp complex.

Max Stoppelman was de&nbsp;zoon van Rien Stoppelman - van der Reis, de hospita van Jan en Miep Gies. Hij was een kampgenoot van Peter van Pels in Auschwitz.

Max Stoppelman was handelaar in confectie.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Hij trouwde&nbsp;op 10 december 1941 met Esther Delden.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Max en Stella schreven in augustus 1941 naar vader Arond Stoppelman in Londen dat zij zouden&nbsp;wachten op zijn terugkeer met trouwen.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Max Stoppelman werkte als estafettehulp bij de Joodsche Raad, en wist zichzelf en enige anderen aan valse Sperr-nummers te helpen.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op 25 oktober 1943 schreef hij zijn vader: &#39;Het is voor ons een vreeselijke toer om er doorheen te komen. Slechts enkelen zal dit gelukken&#39;.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Hij zat vanaf eind 1943 ondergedoken bij familie Adriani aan de Hoefloo in Laren, waar zijn vrouw en schoonzus al een paar maanden langer verbleven.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Op 12 april 1944 werden zij daar gearresteerd en de volgende dag naar Amsterdam overgebracht.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

De moeder van Max, Rien Stoppelman - van der Reis,&nbsp;schreef op 1 mei 1944 via het Rode Kruis aan haar man in London dat: &#39;12 April het laatste dat mij restte niets meer melden kan&#39;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Samen met de notitie in Annes dagboek gaf dat een goede indicatie van het moment.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In Auschwitz ontmoette Max&nbsp;Peter van Pels, die hem vertelde dat zijn moeder, Rien Stoppelman - van der Reis, nog leefde. Hij nam Peter onder zijn hoede. Op 17 januari 1945 werd&nbsp;hij op transport gezet. Peter was&nbsp;daar niet bij; die zat&nbsp;waarschijnlijk bij een ander transport.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Max&nbsp;kwam in een buitenkamp van Flossenburg terecht. In juli 1945 keerde hij terug in Amsterdam.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;&nbsp;Adressen:&nbsp;Hunzestraat 25, Amsterdam;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rijnstraat 209 I;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Kuinderstraat 25.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="jslgb" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Telefoongids 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e9fpi" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Salomon Delden (1888).</cite></li>
	<li data-footnote-id="q7i6h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie via Rode Kruis, nr. 86120.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1jjvz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman: Brief M. Stoppelman, 9 augustus 1995.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d4fbg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie Rode Kruis, nr. 36713/43.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lwqcb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>USC Shoah Foundation &ndash; The Institute for Visual History and Education: Interview M. Stoppelman, nr. 3780, vanaf 01.02.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vcnt2" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Streekarchief Gooi en Vechtstreek, Aanvulling op het archief korps politie gemeente Laren (bestandsnr. SAGV142), plaatsingslijstnr. 6:&nbsp;Registers houdende dag- en nachtrapporten, 13 april 1944, mut. 9.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q3wxk" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie Rode Kruis, nr. 406803.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xc4ek" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Wordt door Anne aangeduid als: M.&nbsp;Anne Frank, Dagboek A, 15 en 18 april 1944, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qk4a0" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman: M. Stoppelman aan Hans Westra.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kgfnq" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart A. Stoppelman (1890); Geni: <a href="https://www.geni.com/people/Meier-Max-Stoppelman/6000000021233358050" target="_blank">Meier (Max) Stoppelman</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="485b3" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart A. Stoppelman (1890).</cite></li>
	<li data-footnote-id="7qc72" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Het Joodsch Weekblad, 19 december 1941.</cite></li>
</ol>
</section>

Max Stoppelman was the son of Rien Stoppelman-van der Reis, the landlady of Jan and Miep Gies. He met up with Peter van Pels in Auschwitz.

Stoppelman was a trader in ready-to-wear clothes.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> He married Esther Delden on 10 December 1941.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Max and Stella wrote to his father Arond Stoppelman in London in August 1941 that they would wait for his return before marrying.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Max Stoppelman worked as a relay worker at the Jewish Council, and managed to get himself and some others false blocked numbers.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On 25 October 1943, he wrote to his father: &quot;It is a dreadful thing for us to get through. Only a few will succeed.&quot;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

From late 1943 he was in hiding with the Adriani family on Hoefloo in Laren, where his wife and sister-in-law had already been staying for a few months.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> On 12 April 1944 they were arrested there and taken to Amsterdam the next day..<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Max&#39;s mother, Rien Stoppelman-van der Reis, wrote to her husband in London on 1 May 1944 via the Red Cross that: &quot;12 April was the last thing that was left for me was to say, nothing more&quot;.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Together with the note in Anne&#39;s diary, this gave a good indication of the moment.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

In Auschwitz, he met Peter van Pels, who told him that his mother, Rien Stoppelman-van der Reis, was still alive. He took Peter under his wing. On 17 January 1945, Stoppelman was put on a transport. Peter was not there; he was probably on another transport.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-2" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Stoppelman ended up in an outside camp at&nbsp;Flossenburg. In July 1945 he returned to Amsterdam.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Addresses:&nbsp;Hunzestraat 25, Amsterdam;<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>&nbsp;Rijnstraat 209 I;<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-2" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Kuinderstraat 25.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="jslgb" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Telefoongids 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e9fpi" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Dienst Bevolkingsregiister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Salomon Delden (1888).</cite></li>
	<li data-footnote-id="q7i6h" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-3-2">b</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie via Rode Kruis, nr. 86120.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1jjvz" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-4-2">b</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman: Brief M. Stoppelman, 9 augustus 1995.</cite></li>
	<li data-footnote-id="d4fbg" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>AFS, afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie Rode Kruis, nr. 36713/43.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lwqcb" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>USC Shoah Foundation &ndash; The Institute for Visual History and Education: Interview M. Stoppelman, nr. 3780, vanaf 01.02.00.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vcnt2" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Streekarchief Gooi en Vechtstreek, Aanvulling op het archief korps politie gemeente Laren (bestandsnr. SAGV142), plaatsingslijstnr. 6:&nbsp;Registers houdende dag- en nachtrapporten, 13 april 1944, mut. 9.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="q3wxk" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>AFS, afd. Collecties (beheer blauw, bezit Alfred Cohen): Correspondentie Rode Kruis, nr. 406803.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xc4ek" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Wordt door Anne aangeduid als: M.&nbsp;Anne Frank, Diary Version A, 15 and 18 april 1944, in: The Collected Works,&nbsp;transl. from the Dutch by Susan Massotty, London [etc.]: Bloomsbury Continuum, 2019.</cite></li>
	<li data-footnote-id="qk4a0" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, Stoppelman: M. Stoppelman aan Hans Westra.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lk5fr" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart A. Stoppelman (1890); Geni: <a href="https://www.geni.com/people/Meier-Max-Stoppelman/6000000021233358050" target="_blank">Meier (Max) Stoppelman</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="485b3" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238):&nbsp;Archiefkaart A. Stoppelman (1890).</cite></li>
	<li data-footnote-id="7qc72" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Het Joodsch Weekblad, 19 december 1941.</cite></li>
</ol>
</section>

Max Stoppelman was de zoon van de hospita van Jan en Miep Gies. Hij was een kampgenoot van Peter van Pels in Auschwitz.

Max Stoppelman was the son of the landlady of Jan and Miep Gies. He met up with Peter van Pels in Auschwitz.

Max Stoppelman

Otto Heinrich Frank werd&nbsp;geboren op zondag 12 mei 1889 in Frankfurt am Main, als zoon van&nbsp;Kaufman (koopman) Michael Frank en Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> 
Otto Heinrich was&nbsp;het tweede kind uit een gezin van vier kinderen, allen geboren in Frankfurt am Main. Hij had twee broers,&nbsp;Robert Hermann en Herbert August,&nbsp;en een zus, genaamd Hel&egrave;ne. Ten tijde van Otto Franks geboorte woonde&nbsp;het gezin Frank op G&auml;rtnerweg 58&nbsp;te Frankfurt am Main.

De Joodse familie Frank behoorde&nbsp;tot de gegoede kringen van Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&rsquo;s vader Michael slaagde&nbsp;erin de laatste decennia van de negentiende eeuw in een succesvol bankbedrijf op te zetten. De familie was een typisch product van het Duitse Bildungsb&uuml;rgertum. Na het doorlopen van het Lessing Gymnasium ging&nbsp;Otto voor een zomersemester naar de universiteit van Heidelberg, waar hij colleges kunstgeschiedenis volgde. Hierna doorliep&nbsp;hij een leertijd bij de bank Ferdinand Sander in Frankfurt. Vervolgens vertrok&nbsp;hij naar New York. Hij werkte als stagiair in Macy&rsquo;s en bij een bank in het Financial District. Terug in Duitsland werkte hij bij Fenestra, een fabrikant van allerhande staalconstructies en industri&euml;le installaties. Na het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog werkte Otto, alvorens in het leger te gaan, bij een hoefijzerfabriek.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In augustus 1915 kwam&nbsp;hij terecht bij het derde Regiment Fu&szlig;artillerie in Mainz. Na zijn opleiding kwam&nbsp;zijn eenheid in de omgeving van Bapaume terecht. Otto was telefonist en waarnemer, waardoor hij op enige afstand van de daadwerkelijke gevechtslinie zat. Na zijn demobilisatie nam&nbsp;hij de leiding van de familiebank op zich. Het bedrijf was door de economische en politieke chaos in Duitsland in zwaar weer terechtgekomen. In 1923 richtten Otto en enkele familieleden in Amsterdam twee bedrijven op die zich in de financi&euml;le sector bewogen. Jo Kleiman was bij beide bedrijven als directeur en procuratiehouder betrokken.

In 1925 trouwde&nbsp;Otto met&nbsp;Edith Holl&auml;nder. Haar familie had&nbsp;een bedrijf dat grote overeenkomsten vertoonde&nbsp;met Fenestra. Uit het huwelijk werden de dochters Margot en Anne geboren. Na 1929 werd&nbsp;de economische situatie slechter. Ook het politieke klimaat in Duitsland verslechterde&nbsp;snel. Na Hitlers machtsovername vertrokken Otto en zijn gezin naar Amsterdam. Otto richtte in de zomer van 1933 de Nederlandsche Opekta Maatschappij op. In december 1933 werd&nbsp;hij commissaris van de &lsquo;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&rsquo;, waarvan&nbsp;Kleiman&nbsp;directeur was. Eind jaren dertig liep&nbsp;een poging een zaak in Engeland op te zetten op niets uit. De &lsquo;Centrale Maatschappij&rsquo; verdween, waarna Otto en Kleiman zich op de opbouw van Pectacon toelegden.

In de beginfase van de oorlog probeerde&nbsp;Otto met zijn gezin naar de Verenigde Staten te emigreren, wat als gevolg van de onmogelijke procedure en bureaucratie mislukte. Toen de vervolgingsmaatregelen toenamen, ontstond&nbsp;het plan om onder te duiken. Op initiatief van Kleiman werd&nbsp;het Achterhuis hiervoor gereed gemaakt. Op 6 juli 1942 betrok&nbsp;het gezin de schuilplaats.

Otto was de enige van de acht onderduikers die na de arrestatie en deportatie uit Auschwitz terugkeerde. Hij hervatte zijn werk en deed&nbsp;daarnaast veel om Joodse kinderen die ouderloos uit de oorlog kwamen bij familie of pleeggezinnen onder te brengen. Bovendien redigeerde&nbsp;hij Annes dagboek en zorgde&nbsp;dat het uitgegeven werd.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Hij zag&nbsp;Anne als representante van alle vermoorde Joodse kinderen en hoopte dat haar dagboek de mensheid tot bezinning zou&nbsp;brengen.

Otto woonde&nbsp;na terugkeer zeven jaar bij&nbsp;Miep&nbsp;en Jan Gies. Hij vertrok&nbsp;vervolgens naar Bazel en trouwde&nbsp;met Elfriede Markovits, die vergelijkbare oorlogservaringen had. Tot op hoge leeftijd correspondeerde&nbsp;hij met vooral jongeren van over de hele wereld over Anne en haar idee&euml;nwereld. Hij overleed&nbsp;op 91-jarige leeftijd in een Zwitsers ziekenhuis.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="5ps0n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4vud1" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Voor biografie&euml;n, zie:&nbsp;Carol Ann Lee, Het verborgen leven van Otto Frank: de biografie, Amsterdam: Balans, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbouw, 2014.</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvqtr" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>H.P. van den Aardweg, J.P.J.C. H&uuml;llstrung (red.), <a href="http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/persoonlijkheden/?page_number=491" target="_blank">Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlanden in woord en beeld. Nederlanders en hun werk</a>, Amsterdam: Van Holkema &amp; Warendorf, 1938, p. 491.</cite></li>
	<li data-footnote-id="79kwm" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Otto Heinrich Frank was born on Sunday, 12 May 1889 in Frankfurt am Main, the son of Kaufman (merchant) Michael Frank and Alice Betty Frank-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Otto was the second child of a family of four children, all born in Frankfurt am Main. He had two brothers,&nbsp;Robert Hermann and Herbert August,&nbsp;and a sister named Hel&egrave;ne. At the time of Otto Frank&#39;s birth, the Frank family lived at G&auml;rtnerweg 58 in Frankfurt am Main.

The Jewish Frank family belonged to the wealthy circles of Frankfurt.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto&#39;s father Michael managed to set up a successful banking business in the last decades of the nineteenth century. The family was a typical product of the German Bildungsb&uuml;rgertum. After attending the Lessing Gymnasium, Otto went to the University of Heidelberg for a summer semester, where he took art history classes. After this he completed an apprenticeship at the Ferdinand Sander bank in Frankfurt. Then he left for New York. He worked as an intern at Macy&#39;s and at a bank in the Financial District. Back in Germany, he worked for Fenestra, a manufacturer of various steel constructions and industrial installations. After the outbreak of World War I, Otto worked in a horseshoe factory before joining the army.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In August 1915, he joined the Third Regiment Fussartillerie&nbsp;in Mainz. After his training, his unit ended up in the area of Bapaume. Otto was a telephone operator and observer, so he was at some distance from the actual battle line. After his demobilisation he took over the management of the family bank. The company had fallen on hard times due to the economic and political chaos in Germany. In 1923 Otto and some relatives in Amsterdam founded two companies in the financial sector. Jo Kleiman was involved in both companies as managing director and deputy manager.

In 1925 Otto married Edith Holl&auml;nder. Her family had a business very similar to Fenestra. The couple had two daughters, Margot and Anne. The economic situation worsened after 1929. The political climate in Germany also deteriorated rapidly. After Hitler&#39;s rise to power, Otto and his family moved to Amsterdam. In the summer of 1933 Otto founded the Nederlandsche Opekta Maatschappij. In December 1933 he became a supervisory director of the &#39;Centrale Maatschappij voor Handel en Industrie&#39;, of which Kleiman was a director. At the end of the 1930s, an attempt to set up a business in England came to nothing. The &#39;Centrale Maatschappij&#39; disappeared, after which Otto and Kleiman concentrated on building up Pectacon.

In the early stages of the war Otto tried to emigrate with his family to the United States, which failed due to the impossible procedure and bureaucracy. When the persecution measures increased, the plan to go into hiding was born. At&nbsp;Kleiman&#39;s initiative, the Secret Annex&nbsp;was made ready for this. The family moved into the hiding place on 6 July 1942.

Otto was the only one of the eight people in hiding to return from Auschwitz after the arrest and deportation. He resumed his work and also did a lot to place orphaned Jewish children with relatives or foster families. He also&nbsp;edited Anne&#39;s diary and made sure it was published.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> He saw Anne as a representative of all the murdered Jewish children and hoped that her diary would bring mankind to its senses.

After his return Otto lived with Miep and Jan Gies for seven years. He then moved to Basel and married Elfriede Markovits, who had had similar war experiences. He continued corresponding&nbsp;until an advanced age about Anne and her world of ideas, especially with young people from all over the world. He died in a Swiss hospital at the age of 91.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="osvjv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_058: Geburtsurkunde Standesamt Frankfurt am Main I nr. 1789 (afschrift, 19 oktober 1953). Op de akte staat verder vermeld dat beide ouders isra&euml;litisch en in Frankfurt woonachtig zijn.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0nv0p" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>For biographies, see:&nbsp;Carol Ann Lee, The hidden life of Otto Frank, London: Viking, 2002; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
	<li data-footnote-id="jvqcy" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>H.P. van den Aardweg, J.P.J.C. H&uuml;llstrung (red.), <a href="http://resources.huygens.knaw.nl/retroboeken/persoonlijkheden/?page_number=491" target="_blank">Persoonlijkheden in het Koninkrijk der Nederlanden in woord en beeld. Nederlanders en hun werk</a>, Amsterdam: Van Holkema &amp; Warendorf, 1938, p. 491.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b0mhr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Karen Bartlett. The diary that changed the world: the remarkable story of Otto Frank and the diary of Anne Frank, London: Biteback Publishing, 2022; Sandra van Beek, Geschiedenis van het dagboek: Otto Frank en Het Achterhuis, Amsterdam: Uitgeverij Pluijm, 2022.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Otto Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1936'.

A_AFrank_III_055.133

Otto Frank, Amsterdam, mei 1936

Otto Frank was de vader van Margot en Anne Frank.

Otto Frank was the father of Margot and Anne Frank.

Otto Frank

Peter van Pels werd&nbsp;geboren op 8 november 1926 in Osnabr&uuml;ck (Duitsland).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Zijn ouders waren Hermann van Pels en Auguste van Pels-R&ouml;ttgen. Hij was enig kind.&nbsp;Hij groeide&nbsp;op in Osnabr&uuml;ck en kwam&nbsp;in 1937 met zijn ouders naar Amsterdam.

Er is weinig bekend over welke scholen Peter in Nederland bezocht. Volgens een oud-klasgenoot zat hij op de MULO in Diezestraat. Het is waarschijnlijk na de segregatie van het onderwijs dat Peter een technische beroepsopleiding ging&nbsp;volgen. Hij leerde&nbsp;onder meer meubels bekleden. In het kamp Mauthausen zou&nbsp;hij later dan ook geregistreerd worden als meubelmaker.

In tegenstelling tot Anne, die Moortje bij de buren onderbracht, nam&nbsp;Peter zijn kat Mouschi mee naar het Achterhuis. Hij deed&nbsp;in het Achterhuis de meeste timmerklusjes, en hij sjouwde de aardappelen naar boven. Volgens Anne wou&nbsp;Peter na de oorlog naar Indonesi&euml; om daar op de plantages te leven. Wat er over Peter uit deze periode bekend is, komt voornamelijk uit het dagboek van Anne. Alleen Otto Frank en Miep Gies hebben in later jaren hier nog iets over gezegd.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Peter via Westerbork in Auschwitz terecht. Hij ontmoette hier Max Stoppelman, de zoon van Jan en Mieps hospita. Stoppelman nam&nbsp;Peter onder zijn hoede. Volgens Otto Frank was Peter er getuige van dat zijn vader na een tussentijdse selectie werd&nbsp;afgevoerd om ter dood te worden gebracht. In januari 1945 ontruimden de Duitsers het kamp. Otto Frank drong&nbsp;er bij Peter op aan dat hij zich verborg, en niet met de evacuatie, later betiteld als &lsquo;dodenmarsen&rsquo;, meeging. Peter vertrok&nbsp;toch, en kwam&nbsp;op 25 januari in Mauthausen aan. Hij verrichtte nog werk, onder meer in Aussenlager Melk, alvorens in het Sanit&auml;tslager&nbsp;van het hoofdkamp terecht te komen. Er bestaat wat onduidelijkheid over de precieze overlijdensdatum van Peter. Een lijst die de Amerikanen bij de bevrijding van het kamp opstelden houdt het op 5 mei 1945.&nbsp;Volgens een&nbsp;andere lijst opgemaakt na de bevrijding van Mauthausen is Peter van Pels overleden op&nbsp;10 mei 1945.&nbsp;Peter werd&nbsp;18 jaar.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="jkwnd" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Peter van Pels. Het precieze adres staat niet vast.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0x5ub" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Een ego&iuml;stische vader, een ijdele moeder en een verlegen jongen? De familie van Pels: medeschuilers in het Achterhuis&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Peter van Pels was born on 8 November 1926 in Osnabr&uuml;ck (Germany).<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;His parents were Hermann van Pels and Auguste van Pels-R&ouml;ttgen. He was&nbsp;an only child. He grew up in Osnabr&uuml;ck and came to Amsterdam with his parents in 1937.

Little is known about the schools Peter attended in the Netherlands. According to old classmates, he went to junior high school in Diezestraat. It is likely that, after education was segregated, Peter did a technical vocational course. He learnt amongst other things to upholster furniture. Later, in the Mauthausen concentration camp, he would be registered as a furniture maker.

In contrast to Anne, who left Moortje with the neighbours, Peter brought his cat Mouschi to the Annex. He did most of the small carpentry jobs in the Annex, and he lugged the potatoes upstairs. Anne thought Peter would go to Indonesia after the war&nbsp;to live on the&nbsp;plantations. Most of what is known about Peter during this period&nbsp;comes from Anne&#39;s diary, although Otto Frank and Miep Gies did speak about him in later years.

After the arrest on 4 August 1944, Peter was sent to Austria via Westerbork. He met Max Stoppelman there, the son of Jan and Miep&#39;s landlady. Stoppelman took Peter under his wing. According to Otto Frank, Peter witnessed his father, after a selection process, being sent to his death. In January 1945 the Germans evacuated the camp. Otto Frank tried to persuade Peter to hide to avoid the evacuation, which became known later the &#39;death march&#39;. Nevertheless, Peter left and arrived at Mauthausen on 25 January. He was put to work, including in the Melk&nbsp;sub-camp, before ending up in the Sanit&auml;tslager&nbsp;of the main camp. The exact date of Peter&#39;s death is unclear. A&nbsp;list compiled by the Americans when the camp was liberated states that it&nbsp;was 5 May 1945.&nbsp;According to another list drawn up after the liberation of Mauthausen, Peter van Pels died on&nbsp;10 May 1945. Peter was 18 years old.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="is06g" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Peter van Pels. Het precieze adres staat niet vast.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x6ayk" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;An egotistical father, a vain mother and a shy boy. The van Pels family: also in hiding in the Secret Annexe&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13;Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Foto in zwart wit van Peter van Pels, genomen door een onbekende vervaardiger in Amsterdam, 1942

https://images.memorix.nl/anf/thumb/1920x1080/361c9375-f47c-abc7-ffb9-03b5d488f18a.jpg

A_vPels_III_001 - Uitsnede

Peter van Pels, Amsterdam, 1942

Peter van Pels was het enig kind van Hermann van Pels en Auguste Röttgen en één van de acht onderduikers in het Achterhuis.

Peter van Pels was the only child of Hermann van Pels and Auguste Röttgen and one of the eight hiding in the Annex.

Peter van Pels

Op zondag 3 september 1944 gingen de acht onderduikers op transport van Westerbork naar Auschwitz. In vergrendelde veewagons zaten steeds ongeveer 70 personen opgesloten. In iedere wagon stond een ton met water en een wc-ton. Het transport omvatte ruim 1000 personen: Anne Frank is nummer 309 op de transportlijst van Westerbork naar Auschwitz.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;

Volgens een getuigenis van Lenie de Jong - van Naarden (1915-2015), die met de familie Frank in dezelfde wagon zat, zou Edith Frank tijdens de reis&nbsp;het rode bovenstuk van haar kleding hebben afgetornd. Ook vertelde Lenie dat veel van de kinderen in de wagon tegen hun moeder of vader aan sliepen, zo&nbsp;ook de zusjes Frank.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Op 5 september 1944, laat in de avond, arriveerde het transport in&nbsp;Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;

Op de Rampe (het perron) van Auschwitz-Birkenau vonden de selecties plaats en werden de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden. De gevangenen moesten hun bagage in de wagons achterlaten en werden onder geschreeuw, hondengeblaf en schijnwerpers de Rampe (laadperron) van Auschwitz-Birkenau opgedreven.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="1gelm" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, inv. nr. 1066: Transportlijst Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944.&nbsp;Otto Frank staat op nummer 307 als Frank Otto 12.5.89 Kaufman op de transportlijst.Margot, Edith en Anne hebben de nummers 306, 308 en 309. NRK, Transportlijst, blatt 7.&nbsp;Het transport vindt plaats per spoor in gesloten veewagons. Otto Frank zegt hierover: W&auml;hrend des schrecklichen Transports -3 Tage in verschlossenem Viehwagen- war ich zum letzten Mal zusammen mit meiner Familie. Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_070.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="m2tvn" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi en Sticht, 1988,&nbsp;p.158-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mst6a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Vanaf begin mei 1944 komen de transporten niet meer buiten het kamp (Judenrampe) aan, maar in Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II). Verschillende verklaringen zeggen dat het transport van 3 september in de nacht aankwam. Verklaringen dat bij aankomst de poort met &lsquo;Arbeit macht frei&rsquo; zichtbaar is kunnen dus niet kloppen omdat deze zich in Auschwitz I bevindt. Zie: Franciszek Piper, Tersesa Swiebocka (eds.), Auschwitz Nazi death camp, Oswicim: The Auschwitz-Birkenau State museum in Oswicim, 2007, ill. tussen pp.32-33.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wnpkl" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 8 juni 1945. Zie ook: AFS, AFC, reg.code OFA_071: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 23 februari 1945 (&lsquo;Wir sind seit 5. Sept. 44 getrennt&rsquo;).</cite></li>
</ol>
</section>

On Sunday 3 September 1944, the eight people from the Secret Annex were put on a transport from Westerbork to Auschwitz. About 70 people at a time were locked in cattle wagons. In each wagon was a barrel of water and a toilet barrel. More than 1000 people were on the transport: Anne Frank was number 309 on the transport list from Westerbork to Auschwitz.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

According to testimony by Lenie de Jong - van Naarden (1915-2015), who was in the same wagon with the Frank family, Edith Frank allegedly tore off the red top of her clothing during the journey. Lenie also said that many of the children in the wagon slept next to their mother or father, as did the Frank sisters.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

On 5&nbsp;September 1944,&nbsp;late at night, the transport arrived in Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II).<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

At the Rampe (platform) of Auschwitz-Birkenau, the selections took place and the men and women were separated. The prisoners had to leave their luggage in the wagons and were herded onto the Rampe (loading platform) of Auschwitz-Birkenau, accompanied by shouting, dogs barking and spotlights.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="1gelm" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, inv. nr. 1066: Transportlijst Westerbork-Auschwitz, 3 september 1944.&nbsp;Otto Frank staat op nummer 307 als Frank Otto 12.5.89 Kaufman op de transportlijst.Margot, Edith en Anne hebben de nummers 306, 308 en 309. NRK, Transportlijst, blatt 7.&nbsp;Het transport vindt plaats per spoor in gesloten veewagons. Otto Frank zegt hierover: W&auml;hrend des schrecklichen Transports -3 Tage in verschlossenem Viehwagen- war ich zum letzten Mal zusammen mit meiner Familie. Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), Otto Frank Archief (OFA), reg. code OFA_070.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="f6wev" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi en Sticht, 1988,&nbsp;p.158-159.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mst6a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Vanaf begin mei 1944 komen de transporten niet meer buiten het kamp (Judenrampe) aan, maar in Auschwitz-Birkenau (Auschwitz II). Verschillende verklaringen zeggen dat het transport van 3 september in de nacht aankwam. Verklaringen dat bij aankomst de poort met &lsquo;Arbeit macht frei&rsquo; zichtbaar is kunnen dus niet kloppen omdat deze zich in Auschwitz I bevindt. Zie: Franciszek Piper, Tersesa Swiebocka (eds.), Auschwitz Nazi death camp, Oswicim: The Auschwitz-Birkenau State museum in Oswicim, 2007, ill. tussen pp.32-33.</cite></li>
	<li data-footnote-id="wnpkl" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Familiearchief Anne Frank-Fonds (AFF), Bazel, Alice Frank, AFF_AlF_corr_10: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 8 juni 1945. Zie ook: AFS, AFC, reg.code OFA_071: Otto Frank aan Alice Frank-Stern, 23 februari 1945 (&lsquo;Wir sind seit 5. Sept. 44 getrennt&rsquo;).</cite></li>
</ol>
</section>

Westerbork fungeerde vanaf oktober 1939 als een vluchtelingenkamp voor Duits-Joodse vluchtelingen die, vooral na de Kristallnacht, naar Nederland waren gekomen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Na de capitulatie in mei 1940 bleef de leiding van het kamp vooralsnog in Nederlandse handen, maar werd het regime strenger.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Op 1 juli 1942 werd het kamp officieel overgedragen aan de Duitse autoriteiten. Westerbork heette nu officieel Polizeiliches&nbsp;Judendurchgangslager onder het gezag van de Befehlhaber der Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst (BdS) en het Reichssicherheitshauptamt (rsha). Het kamp maakte vanaf die datum deel uit van het uitgebreide systeem van Duitse concentratiekampen en functioneerde als belangrijk doorgangspunt voor de systematische moord op de Joden uit Nederland.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Vanaf 15 juli 1942 werden ruim 100.000 Joden vanuit het kamp doorgestuurd naar concentratie- en/of vernietigingskampen: Auschwitz-Birkenau, Sobibor, Bergen-Belsen en Theresienstadt. Soms werd onderweg gestopt om mannen bij Duitse werkkampen af te geven. In Westerbork werden naast Joden ook Roma, Sinti en soms verzetsmensen vastgehouden.

Aan het hoofd van Westerbork stond vanaf 13 oktober 1942 kampcommandant ss-Obersturmf&uuml;hrer Albert Konrad Gemmeker (1907-1982). In maart 1944 werd in opdracht van Gemmeker een film gemaakt over het kamp, waarin hij wilde laten zien hoe goed en effici&euml;nt het kamp georganiseerd was.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Deze film laat een duidelijk propagandistisch beeld zien van het functioneren van doorgangskamp Westerbork. Vijf maanden na de opnames van de film kwamen ook de acht onderduikers uit het Achterhuis in Westerbork terecht.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Het laatste transport uit Westerbork was op 4 september 1944. De achtergebleven gevangenen zaten gevangen tot de bevrijding van het kamp op 12 april 1945.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="6cwhx" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie de <a href="https://www.kampwesterbork.nl/" target="_blank">website van Herinneringscentrum Kamp Westerbork</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tykvy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 69.</cite></li>
	<li data-footnote-id="inqv7" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 59; Frank van Riet, De bewakers van Westerbork,&nbsp;Amsterdam: Boom, 2016,&nbsp; p.27-62; Jacques&nbsp;Presser,&nbsp;Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945,&nbsp;&rsquo;s-Gravenhage: Aspekt,&nbsp;1965, deel II, p. 295-296.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lvhar" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>De film werd gemaakt door kampgevangene Rudolf Breslauer (1903-1945). De opnamen begonnen op 5 maart 1944. De film wordt bewaard in het <a href="https://www.beeldengeluid.nl/verhalen/de-westerborkfilm-een-beeld-om-nooit-te-vergeten" target="_blank">archief van Beeld en Geluid</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="geckc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 73.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Westerbork functioned from October 1939 as a refugee camp for German-Jewish refugees who had come to the Netherlands, especially after Kristallnacht.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> After the capitulation in May 1940, the management of the camp remained in Dutch hands for the time being, but the regime became stricter.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

On 1 July 1942, the camp was officially handed over to the German authorities. Westerbork was now officially called Polizeiliches Judendurchgangslager under the authority of the Befehlhaber der Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst (BdS) and the Reichssicherheitshauptamt (rsha). From that date, the camp was part of the extensive system of German concentration camps and functioned as an important transit point for the systematic murder of Jews from the Netherlands.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

From 15 July 1942, over 100,000 Jews were shipped from the camp to concentration and/or extermination camps: Auschwitz-Birkenau, Sobibor, Bergen-Belsen and Theresienstadt. Sometimes stops were made along the way to drop men off at German labour camps. In addition to Jews, Westerbork also held Roma, Sinti and sometimes resistance fighters.

At the head of Westerbork from 13 October 1942 was camp commander ss-Obersturmf&uuml;hrer Albert Konrad Gemmeker (1907-1982). In March 1944, Gemmeker was commissioned to make a film about the camp, in which he wanted to show how well and efficiently the camp was organised.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> This film shows a clear propagandistic picture of the functioning of Westerbork transit camp. Five months after the film was made, the eight people from the Secret Annex also ended up in Westerbork.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

The last transport from Westerbork was on 4 September 1944. The remaining prisoners were imprisoned until the liberation of the camp on 12 April 1945.

<div style="text-align:start">
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="bhgdz" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>See the <a href="https://www.kampwesterbork.nl/" target="_blank">website van Herinneringscentrum Kamp Westerbork</a>:&nbsp;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="tykvy" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 69.</cite></li>
	<li data-footnote-id="inqv7" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis, p. 59; Frank van Riet, De bewakers van Westerbork,&nbsp;Amsterdam: Boom, 2016,&nbsp; p.27-62; Jacques&nbsp;Presser,&nbsp;Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945,&nbsp;&rsquo;s-Gravenhage: Aspekt,&nbsp;1965, deel II, p. 295-296.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lvhar" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>The film was shot by inmate Rudolf Breslauer (1903-1945). The shooting started&nbsp; at 5 March 1944. The film is preserved in the <a href="https://www.beeldengeluid.nl/verhalen/de-westerborkfilm-een-beeld-om-nooit-te-vergeten">archive of Beeld en Geluid</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="geckc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis, p. 73.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Leo en Rosa Röttgen-Rosenau worden gevangen gezet in Kamp Westerbork

Op 6 maart 1943 worden Leo en Rosa Röttgen-Rosenau opgepakt en naar Kamp Westerbork gebracht. Op 23 maart 1943 worden ze naar Vernietigingskamp Sobibor gedeporteerd, waar ze worden vermoord.

On 6 March 1943, Leo and Rosa Röttgen-Rosenau were detained and taken to Camp Westerbork. On 23 March 1943, they were deported to Sobibor extermination camp, where they were killed.

Clara van Pels wordt gevangen gezet in Kamp Westerbork

Clara van Pels is een jongere zus van Hermann van Pels. Op 17 april 1943 wordt zij met haar man Günther Neumann gearresteerd en naar Westerbork gebracht. Daar worden zij op 26 april gedeporteerd naar vernietigingskamp Sobibor, waar ze, vermoedelijk op 29 april 1944, worden vermoord.

Clara van Pels is a younger sister of Hermann van Pels. On 17 April 1943, she and her husband Günther Neumann were arrested and taken to Westerbork. There, on 26 April, they were deported to Sobibor extermination camp, where they were murdered, presumably on 29 April 1944.

Familie Ledermann wordt gevangen gezet in Kamp Westerbork

Op 20 juni 1943 wordt de familie Ledermann in hun woning opgepakt bij een grote razzia in Amsterdam-Zuid. Hun dochter Barbara is ondergedoken. Ze worden op 16 november 1943 naar Auschwitz gedeporteerd.

On 20 June 1943, the Ledermann family was arrested in their home during a large raid in Amsterdam-Zuid. Their daughter Barbara went into hiding. They were deported to Auschwitz on 16 November 1943.

Familie Goslar wordt gevangen gezet in Kamp Westerbork

Op 20 juni 1944 werd de familie Goslar opgepakt tijdens een grote razzia in Amsterdam-Zuid en naar Kamp Westerbork overgebracht. Hans Goslar had een zogenaamde Albersheimverklaring, waarmee hij de mogelijkheid had om door de Engelsen tegen gevangen Duitsers uitgewisseld te worden. Om daarvoor beschikbaar te zijn, werd hij met twee dochters op 15 februari 1944 naar Concentratiekamp Bergen-Belsen gedeporteerd.

On 20 June 1944, the Goslar family was rounded up during a large raid in Amsterdam-Zuid and taken to Camp Westerbork. Hans Goslar had an 'Albersheim declaration', which allowed him to be exchanged by the British for captured Germans. To be available for this, he and two daughters were deported to Bergen-Belsen concentration camp on 15 February 1944.

Op 31 augustus &#39;43 is zij naar Concentratiekamp Auschwitz gedeporteerd. Ze kwam 16 juni 1945 terug.&nbsp;Over haar man Max en hun zoon G&uuml;nter is niet veel bekend. Zij kwamen in juli 1945 terug.

On 31 August 1943, she was deported to Auschwitz concentration camp. She returned on 16 June 1945.

Not much is known about her husband Max and her son G&uuml;nter. They returned in July 1945.

Margarethe Goldschmidt-Röttgen wordt gevangen gezet in Kamp Westerbork

Gretha Goldschmidt is een zus van Auguste van Pels-Röttgen. Ze is op 6 augustus 1943 in Kamp Westerbork in strafbarak 67 gevangen gezet.

Gretha Goldschmidt was a sister of Auguste van Pels-Röttgen. She was imprisoned in penal hut 67 in Camp Westerbork on 6 August 1943.

Hoe Anne Frank Westerbork heeft ervaren weten we niet precies. Wel hebben haar vader Otto en enkele anderen hier iets over gezegd.

Otto Frank vertelde dat het verblijf in Westerbork voor de kinderen in zekere zin een opluchting was, omdat ze niet meer &#39;opgesloten&#39; waren en andere mensen konden ontmoeten.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>Rosa de Winter, die Anne en haar familie in Westerbork leerden kennen, beschreef haar als een persoonlijkheid.&nbsp;Volgens Ernst Schnabel vertelde&nbsp;Rosa de Winter dat Anne in Westerbork een gelukkige indruk maakt. Ze zou veel samen zijn geweest met Peter van Pels. Ook vertelde&nbsp;De Winter dat Otto Frank uren aan haar bed zit toen Anne&nbsp;een keer ziek was en dat Anne zich ontfermde over&nbsp;een zieke jongen in de barak.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Otto Frank vertelde&nbsp;naderhand dat zijn gezin in Westerbork moest werken, maar dat ze &rsquo;s avonds bij elkaar konden zijn.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Anne was op&nbsp;12 juni 1944&nbsp;vijftien jaar geworden&nbsp;en&nbsp;in Westerbork moeten kinderen van vijftien jaar en ouder werken.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Rachel van Amerongen werkte in Westerbork bij de binnendienst. waar ze moest: schrobben, wc&#39;s schoonmaken,&nbsp;nieuwe transporten ontvangen, overalls en klompen uitdelen. Zij vertelde dat Otto Frank vroeg of Anne haar kon helpen, maar Rachel had daar niets over te zeggen.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Verschillende getuigen vertelden dat Anne en haar moeder, zusje in de batterijensloop werkten: aan lange tafels gezeten moesten ze met een hamer en een beitel oude batterijen opensplijten en vervolgens de verschillende onderdelen scheiden.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Het was vies en eentonig werk.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Als voordeel werd genoemd dat je met elkaar kon praten tijdens het werk, dat je dagelijks een&nbsp;glas melk kreeg en na het werk mocht douchen.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ito4n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stiching, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_070: Bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank, p.5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i8f84" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Spur eines Kindes. Ein Bericht von Ernst Schnabel, Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag,1958, p.129-130.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mh6av" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Herinneringscentrum Kamp Westerbork: Lagerbefehl Nr. 86 en 87. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="8vrwv" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Eva Moraal, &#39;Als ik morgen niet op transport ga, ga ik &#39;s avonds naar de revue&#39;: kamp Westerbork in brieven, dagboeken en memoires (1942-2010), PhD thesis, Faculty FGw: &nbsp;Instituut voor Cultuur en Geschiedenis, 2013, p. 149.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kf4wc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p.106-107.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3fu4s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Onder andere Rachel van Amerongen, Janny Brandes-Brilleslijper, Bloeme Evers, in: Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, resp. p. 106, 70, 134.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7qq04" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p.70.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ale3s" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Eva Moraal, &#39;Als ik morgen niet op transport ga, p.151, 255.</cite></li>
</ol>
</section>

We do not know exactly how Anne Frank experienced Westerbork. However, her father Otto and some others did say something about this.

Otto Frank said that the stay in Westerbork was a relief for the children in a way, because they were no longer &#39;locked up&#39;&nbsp;and could meet other people.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Rosa de Winter, who got to know Anne and her family in Westerbork, described her as a personality, and according to Ernst Schnabel, Rosa de Winter said that Anne made a happy impression in Westerbork. She reportedly spent a lot of time together with Peter van Pels. De Winter also said that Otto Frank spent hours at her bedside when Anne was ill on one occasion and that Anne took care of a sick boy in the barracks.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Otto Frank told afterwards that his family had to work in Westerbork, but that they could be together in the evenings.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Anne had turned 15 on 12 June 1944, and in Westerbork children aged 15 and over had to work.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Rachel van Amerongen worked in Westerbork in internal services, where she had to: scrub, clean toilets, meet new arrivals from transports, hand out overalls and clogs. She said Otto Frank asked if Anne could help her, but Rachel had no say in the matter.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> Several witnesses related that Anne and her mother and&nbsp;sister worked breaking up batteries: sitting at long tables, they had to split open old batteries with a hammer and chisel and then separate the different parts.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> It was dirty and monotonous work.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> The advantages of this work were that you could talk to each other while working, that you got a glass of milk every day and were allowed to shower after work.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ito4n" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stiching, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_070: Bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank, p.5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i8f84" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Spur eines Kindes. Ein Bericht von Ernst Schnabel, Frankfurt am Main: Fischer Taschenbuch Verlag,1958, p.129-130.</cite></li>
	<li data-footnote-id="mh6av" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Herinneringscentrum Kamp Westerbork: Lagerbefehl Nr. 86 en 87. &nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="8vrwv" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Eva Moraal, &#39;Als ik morgen niet op transport ga, ga ik &#39;s avonds naar de revue&#39;: kamp Westerbork in brieven, dagboeken en memoires (1942-2010), PhD thesis, Faculty FGw: &nbsp;Instituut voor Cultuur en Geschiedenis, 2013, p. 149.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kf4wc" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p.106-107.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3fu4s" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Onder andere Rachel van Amerongen, Janny Brandes-Brilleslijper, Bloeme Evers, in: Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, resp. p. 106, 70, 134.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7qq04" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Lindwer,&nbsp;De laatste zeven maanden, p.70.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="ale3s" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Eva Moraal, &#39;Als ik morgen niet op transport ga, p.151, 255.</cite></li>
</ol>
</section>

Anne Frank in Westerbork

Anne Frank zat bijna een maand gevangen in kamp Westerbork. Ze verbleef in Strafbarak 67 en moest waarschijnlijk samen met haar moeder en zusje werken in de batterijensloop.

Anne Frank was imprisoned in Camp Westerbork for almost a month. She stayed in Prison Barrack 67 and probably had to work breaking batteries with her mother and sister.

Toen de acht onderduikers in Westerbork aankwamen, moesten zij eerst worden geregistreerd. Vanaf 1944, toen de groepen nieuwaangekomenen steeds kleiner werden, werden de registraties doorgaans afgehandeld in administratiebarak nummer 34, waar nu ook de controle op luizen plaatsvond. Waarschijnlijk was dit ook het geval voor het transport waarmee de acht onderduikers naar Westerbork kwamen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Eerst werd er een lijst van binnenkomst gemaakt (Eingangsliste), het persoonsbewijs en de distributiebescheiden moesten worden afgegeven. De gevangenen werden ingeschreven in de centrale administratie (Zentralkartei) en ze kregen een Lagerpass (kamppas).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;De Zentralkartei was het belangrijkste administratieve instrument in het kamp voor het doorsturen van de transporten. De Zentralkartei was alfabetisch-lexicografisch geordend, zodat de leden van een gezin administratief bij elkaar stonden. Zo kwamen ze ook op de transportlijst te staan, en de acht onderduikers uit het Achterhuis dus bij elkaar.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Lagerpas</h1>

Alle gevangenen krijgen een&nbsp;Lagerpas en&nbsp;mogen per gezin maximaal tweehondervijftig gulden inwisselen tegen kampgeld. De rest van hun geld en waardevolle voorwerpen moeten ze inleveren bij de afdeling van&nbsp;Lippmann Rosenthal&nbsp;in het kamp.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;De&nbsp;strafgevallen moeten naast hun bagage en&nbsp;bezittingen ook hun&nbsp;kleren inleveren en kregen een blauwe overall met een rood ingezet schouderstuk, een witte band met daarop de S van &lsquo;strafgeval&rsquo;, een Jodenster en klompen. De mannen kregen bovendien een rood-blauw petje. Zo waren ze duidelijk te herkennen als strafgevallen.

<h1>Antragstelle</h1>

Een belangrijk onderdeel van de registratieprocedure was het aanmeldingsbureau, de Antragstelle, dat onder leiding stond van de Duitse jurist Hans Ottenstein. Dat regelde niet alleen de registratie van de nieuwkomers in het kamp, maar handelde ook de aanvragen voor voorlopige vrijstellingen van deportatie naar de kampen in het oosten af. Gevangenen die aan bepaalde voorwaarden voldeden, kregen op advies van Ottenstein vrijstelling van deportatie. Iemand kreeg dan een Sperre (uitstel).<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Op enkele uitzonderingen na was de kans op het verkrijgen van een Sperre voor strafgevallen (de &lsquo;S&rsquo; gevallen) klein. Of Otto Frank en Fritz&nbsp;Pfeffer op basis van hun status als Eerste Wereldoorlog veteraan desondanks een poging hebben gedaan om van hun S af te komen, weten we niet: de kaarten van de Zentralkartei en de Antragstelle zijn niet bewaard gebleven.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Maar zij zouden dit zeker kunnen hebben geprobeerd.

<h1>Medisch onderzoek</h1>

De registratieprocedure van de acht onderduikers eindigde met een medisch onderzoek. Alle mannen en vrouwen moesten zich uitkleden en werden gecontroleerd op besmettelijke ziekten en hoofdluis.Ten slotte kregen zij een plek in een van de barakken toegewezen.&nbsp;De acht onderduikers kwamen terecht in strafbarak 67.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;De volgende ochtend werden de mannen in de wasruimte van de barak kaalgeschoren.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Dat gold dus ook voor Otto Frank, Hermann en Peter van Pels en Fritz Pfeffer. Ze droegen vanaf dat moment een petje.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Auguste van Pels, Edith, Margot en Anne Frank behielden, net als de andere meisjes en vrouwen, hun haar. Alleen vrouwen die luizen hadden, werden kaalgeschoren en kregen dan een petroleumkap op. Uit alle beschikbare verklaringen is er niets wat erop wijst dat dit bij Auguste, Edith of de twee meisjes het geval was.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="a1c7c" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Schriftelijke toelichting Guido Abuys, conservator Herinneringscentrum Kamp Westerbork (HCKW).</cite></li>
	<li data-footnote-id="84u38" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Raymund Sch&uuml;tz, Vermoedelijk op transport. De Joodsche Raadcartotheek als informatiesysteem binnen sterk veranderende kaders: repressie, opsporing en herinnering: een archiefwetenschappelijk onderzoek naar de herkomst, het gebruik en het beheer van een bijzondere historische bron, Masterscriptie Archiefwetenschappen, Universiteit Leiden Instituut Geschiedenis, 2010, p.33.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5z4kl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, 2050, inv.nr. 650, transportlijst 3 september 1944. De kaarten van de Zentralkartei zijn niet bewaard gebleven. Alleen de kaarten van de circa achthonderd mensen die bij de bevrijding nog in het kamp waren zijn bewaard gebleven; Sch&uuml;tz, Vermoedelijk op transport, p.25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pbi2q" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork, inventaris p. 40.</cite></li>
	<li data-footnote-id="51rcq" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Zie voor Ottenstein ook: Eva Moraal,&nbsp;Als ik morgen niet op transport ga&hellip; Kamp Westerbork in beleving en herinnering,&nbsp;Amsterdam: De Bezige Bij, 2014, p.106-107, 177-200; Sch&uuml;tz, Vermoedelijk op transport, p. 20.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dgkp6" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Frank van Riet, De bewakers van Westerbork,&nbsp;Amsterdam: Boom, 2016, p.124.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zkrs0" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>NRK, Joodsche Raad Kaarten van Otto Frank (doss. nr. 118834), Edith Frank-Holl&auml;nder (117265), Margot Frank (117267), Anne Frank (117266), Auguste van Pels-R&ouml;ttgen en Hermann van Pels (103586), Peter van Pels (135177), Fritz Pfeffer (7500).</cite></li>
	<li data-footnote-id="xoivi" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Is van Nierop en Louis Coster, Westerbork. Het leven en werken in het kamp,&nbsp;Den Haag: Haagsche Drukkerij en UItgevers Maatschapij, 1945,&nbsp;p.8; HCKW, verzameldocument over de strafbarak, Witness 195: Weinberg.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3jq1r" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Er zijn meerdere getuigenissen die bevestigen dat de mannelijke gevangenen werden kaalgeschoren. HCKW, Hans Goudsmit, Vijf clandestiene brieven uit Westerbork van Hans Goudsmit aan zijn vrouw Gerry, brief van 13 juli 1944; Willem Willing en Edgar Weinberg (transport 4 september), in: Moraal, Als ik morgen niet op transport ga, p. 108-109; Rosa de Winter-Levy, in: Schnabel,&nbsp;Anne Frank: Spur eines Kindes,&nbsp;Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, 1958, p. 129; Van Nierop en Coster, Westerbork, p. 8.</cite></li>
	<li data-footnote-id="map4c" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Hoewel Hans Ottenstein later zou verklaren dat vrouwen in Westerbork wel werden kortgeknipt, wordt dit door meerdere getuigen expliciet tegengesproken. NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen buiten Nederland, 731, Ottenstein. Vgl. HCKW, ra 1850, Interview Lies van de Kolk-Cohen door Guido Abuys, 2 november 1999; HCKW, Interviews Henri&euml;tte van Bekkum-Sachs, Sonja Wagenaar-van Dam, Goldstein-van Cleef, en B. de Brave-Schelvis; Edgar Weinberg, in: Moraal, Als ik morgen niet op transport ga, p. 54-57. In petroleum gedrenkte doeken werden vroeger gebruikt bij de bestrijding van hoofdluis.</cite></li>
</ol>
</section>

When the eight people who had been in hiding arrived in Westerbork, they first had to be registered. From 1944, when the groups of new arrivals became smaller and smaller, the registrations were usually handled in administration barracks number 34, where the inspection for lice was now also carried out. This was probably also the case for the transport on which the eight people who had been in hiding came to Westerbork.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

First, a list of entry was made (Eingangsliste), the identity card and distribution documents had to be handed over. The prisoners were registered in the central administration (Zentralkartei) and they were given a Lagerpass (camp pass).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> The Zentralkartei was the main administrative tool in the camp for forwarding transports. The Zentralkartei was arranged alphabetically-lexicographically, so that members of a family were listed together administratively. This is also how they ended up on the transport list, and how the eight people from the Secret Annex stayed together.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

<h1>Camp pass</h1>

All prisoners received a Lagerpas and were allowed to exchange a maximum of two hundred and fifty guilders per family for camp money. The rest of their money and valuables had to be handed in to Lippmann Rosenthal&#39;s department in the camp.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> In addition to their luggage and possessions, the punishment cases had to hand in their clothes and were given blue overalls with a red inset shoulder patch, a white belt bearing the letter S to indicate &#39;prison case&#39;, a yellow badge and clogs. The men were also given red and blue caps. This made them&nbsp;clearly recognisable as criminal cases.

<h1>Antragstelle</h1>

An important part of the registration process was the registration office, the Antragstelle, which was headed by German lawyer Hans Ottenstein. This not only took care of the registration of new arrivals to the camp, but also handled applications for provisional exemptions from deportation to camps in the east. Prisoners who met certain conditions were granted exemption from deportation on Ottenstein&#39;s advice. Prisoners were given a Sperre (postponement) in such cases.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> With few exceptions, the chances of prison cases (the &#39;S&#39; cases)&nbsp;obtaining a Sperre&nbsp;were slim. Whether Otto Frank and Fritz&nbsp;Pfeffer, based on their status as World War I veterans, nevertheless made an attempt to get their S status removed, we do not know: the cards from the Zentralkartei and the Antragstelle have not been preserved.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> But they may certainly have tried.

<h1>Medical examination</h1>

The registration procedure of the eight people from the Secret Annex ended with a medical examination. All men and women had to undress and were checked for contagious diseases and head lice. Finally, they were assigned a place in one of the barracks.The eight people from the Secret Annex ended up in prison barrack 67.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> The next morning, the men were shaved bald in the barrack&#39;s washroom.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Otto Frank, Hermann and Peter van Pels, and Fritz Pfeffer were among them. They wore caps from then on.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a> Auguste van Pels, Edith, Margot and Anne Frank, like the other girls and women, kept their hair. Only women who had lice were shaved bald and then given a petroleum hood. From all available accounts, there is nothing to suggest that this was the case with Auguste, Edith, or the two girls.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="a1c7c" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Schriftelijke toelichting Guido Abuys, conservator Herinneringscentrum Kamp Westerbork (HCKW).</cite></li>
	<li data-footnote-id="84u38" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Raymund Sch&uuml;tz, Vermoedelijk op transport. De Joodsche Raadcartotheek als informatiesysteem binnen sterk veranderende kaders: repressie, opsporing en herinnering: een archiefwetenschappelijk onderzoek naar de herkomst, het gebruik en het beheer van een bijzondere historische bron, Masterscriptie Archiefwetenschappen, Universiteit Leiden Instituut Geschiedenis, 2010, p.33.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5z4kl" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, 2050, inv.nr. 650, transportlijst 3 september 1944. De kaarten van de Zentralkartei zijn niet bewaard gebleven. Alleen de kaarten van de circa achthonderd mensen die bij de bevrijding nog in het kamp waren zijn bewaard gebleven; Sch&uuml;tz, Vermoedelijk op transport, p.25.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pbi2q" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>NRK, Collectie Westerbork, inventaris p. 40.</cite></li>
	<li data-footnote-id="51rcq" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Zie voor Ottenstein ook: Eva Moraal,&nbsp;Als ik morgen niet op transport ga&hellip; Kamp Westerbork in beleving en herinnering,&nbsp;Amsterdam: De Bezige Bij, 2014, p.106-107, 177-200; Sch&uuml;tz, Vermoedelijk op transport, p. 20.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dgkp6" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Frank van Riet, De bewakers van Westerbork,&nbsp;Amsterdam: Boom, 2016, p.124.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zkrs0" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>NRK, Joodsche Raad Kaarten van Otto Frank (doss. nr. 118834), Edith Frank-Holl&auml;nder (117265), Margot Frank (117267), Anne Frank (117266), Auguste van Pels-R&ouml;ttgen en Hermann van Pels (103586), Peter van Pels (135177), Fritz Pfeffer (7500).</cite></li>
	<li data-footnote-id="xoivi" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Is van Nierop en Louis Coster, Westerbork. Het leven en werken in het kamp,&nbsp;Den Haag: Haagsche Drukkerij en UItgevers Maatschapij, 1945,&nbsp;p.8; HCKW, verzameldocument over de strafbarak, Witness 195: Weinberg.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3jq1r" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Er zijn meerdere getuigenissen die bevestigen dat de mannelijke gevangenen werden kaalgeschoren. HCKW, Hans Goudsmit, Vijf clandestiene brieven uit Westerbork van Hans Goudsmit aan zijn vrouw Gerry, brief van 13 juli 1944; Willem Willing en Edgar Weinberg (transport 4 september), in: Moraal, Als ik morgen niet op transport ga, p. 108-109; Rosa de Winter-Levy, in: Schnabel,&nbsp;Anne Frank: Spur eines Kindes,&nbsp;Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, 1958, p. 129; Van Nierop en Coster, Westerbork, p. 8.</cite></li>
	<li data-footnote-id="map4c" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Hoewel Hans Ottenstein later zou verklaren dat vrouwen in Westerbork wel werden kortgeknipt, wordt dit door meerdere getuigen expliciet tegengesproken. NIOD Nederlands Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en Genocidestudies, 250d, Kampen en gevangenissen buiten Nederland, 731, Ottenstein. Vgl. HCKW, ra 1850, Interview Lies van de Kolk-Cohen door Guido Abuys, 2 november 1999; HCKW, Interviews Henri&euml;tte van Bekkum-Sachs, Sonja Wagenaar-van Dam, Goldstein-van Cleef, en B. de Brave-Schelvis; Edgar Weinberg, in: Moraal, Als ik morgen niet op transport ga, p. 54-57. In petroleum gedrenkte doeken werden vroeger gebruikt bij de bestrijding van hoofdluis.</cite></li>
</ol>
</section>

Aankomst en registratie onderduikers in Westerbork

Na aankomst doorlopen de acht onderduikers de procedure van inschrijving en registratie, om vervolgens te worden ondergebracht in een strafbarak.

Upon arrival, the eight people who had been in hiding went through the registration process, before being housed in a prison barrack.

De acht onderduikers ontmoetten in Westerbork allerlei bekende en nieuwe mensen die na de oorlog getuigden over hun ontmoetingen met Anne, Margot, Edith,&nbsp;Otto, Peter, Hermann, Auguste of&nbsp;Fritz. E&eacute;n van hen was de destijds dertig jaar oude Rachel Frankfoorder (1914-2012).

Rachel Frankfoorder was in de zomer van 1944 in de trein opgepakt met een vals persoonsbewijs en kwam&nbsp;in Westerbork terecht.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Ze herinnerde zich dat ze in de strafbarak van het kamp ook de familie Frank ontmoette.

In Westerbork werkte Rachel Frankfoorder bij de &lsquo;binnendienst&rsquo;&nbsp;waarbij ze moest schrobben, de wc&rsquo;s schoonmaken en wanneer er een transport aankwam deelde ze klompen en overalls uit aan nieuwaangekomen gevangenen. Het was een gewild baantje en ze herinnerde&nbsp;zich dat Otto Frank haar vroeg om voor Anne een plekje bij de schoonmaak te regelen:

<blockquote>&#39;Otto Frank kwam met Anne naar mij toe en vroeg of Anne mij mocht helpen. Anne was heel aardig en vroeg mij ook of ze mocht helpen. Ze zei: &lsquo;Ik kan van alles, ik ben toch z&oacute; handig.&rsquo; Ze was werkelijk allerliefst, een beetje ouder dan op de foto die wij van haar kennen, vrolijk en opgewekt. Ik had daar helaas geen zeggenschap in en stuurde haar naar de barakleiding. Meer aandacht kon ik daar natuurlijk niet aan besteden.&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

Anne bleef uiteindelijk in de batterijenafdeling werken.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Rachel Frankfoorder zou net als Anne en Margot Frank en Auguste van Pels vanuit Westerbork via Auschwitz in Bergen-Belsen terecht komen en ook in die&nbsp;kampen dichtbij hen blijven.&nbsp;

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="r0g0o" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Zie&nbsp;<a href="https://www.joodsamsterdam.nl/rachel-frankfoorder/" target="_blank">https://www.joodsamsterdam.nl/rachel-frankfoorder/</a>.&nbsp;geraadpleegd op 25 juli 2022.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lx469" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank&nbsp;(Hilversum 1988)&nbsp;106-107.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h68f6" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen&nbsp;(Amsterdam 2020)&nbsp;81.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

The eight people in hiding met all sorts of familiar and new people in Westerbork who testified after the war about their encounters with Anne, Margot, Edith, Otto, Peter, Hermann, Auguste or Fritz. One of them was the then 30-year-old Rachel Frankfoorder (1914-2012).

Rachel Frankfoorder had been caught on the train in the summer of 1944 with a false identity card and ended up in Westerbork.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She remembered also meeting the Frank family in the camp&#39;s punishment barrack.

In Westerbork, Rachel Frankfoorder worked in &#39;internal services&#39;,&nbsp;scrubbing, cleaning the toilets and when a transport arrived, distributing&nbsp;clogs and overalls to newly arrived prisoners. It was a sought-after job and she remembered Otto Frank asking her to arrange a place in the cleaning team for Anne:

<blockquote>&quot;Otto Frank came to me with Anne and asked if Anne could help me. Anne was very kind and also asked me if she could help. She said: &#39;I can do anything, I&#39;m so handy,&#39; she was really lovely, a bit older than in the photo we know of her, cheerful and upbeat. Unfortunately, I had no say in that and told her she would have to talk to the barracks management. That was the limit of the attention I could give to that, of course.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

Anne eventually continued to work in the battery department.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Rachel Frankfoorder, like Anne, Margot and Auguste van Pels, would end up in Bergen Belsen from Westerbork via Auschwitz and would also remain close to them in those camps.

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="r0g0o" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite><a href="https://www.joodsamsterdam.nl/rachel-frankfoorder/">https://www.joodsamsterdam.nl/rachel-frankfoorder/</a>.&nbsp;geraadpleegd op 25 juli 2022.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lx469" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank&nbsp;(Hilversum 1988)&nbsp;106-107.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h68f6" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann,&nbsp;Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen&nbsp;(Amsterdam 2020)&nbsp;81.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Ontmoeting Rachel Frankfoorder in Westerbork

In Westerbork ontmoetten de onderduikers onder meer Rachel Frankfoorder. Na de oorlog vertelde ze over haar ontmoetingen met hen.

In Westerbork, the people in hiding met Rachel Frankfoorder. After the war, she talked about her encounters with them.

Abraham (Bram)&nbsp;Asscher, een klasgenoot van Margot Frank op het Joods Lyceum, schreef op 25 augustus 1944 vanuit Westerbork aan zijn moeder: &lsquo;Mama, weet U dat Margot hier is? Dat vriendinnetje van Trees. U kent haar zeker nog wel h&egrave;? Zij is met haar ouders en zusje in de S. Erg jammer!&rsquo;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Bram zat zelf in het &lsquo;vrije&rsquo; kampdeel en hij mocht eens in de veertien dagen een brief of twee kaarten schrijven en pakjes ontvangen. De acht onderduikers hadden deze mogelijkheden niet omdat ze strafgevallen waren.&nbsp;Of Bram Margot, die dus in een ander, afgezonderd deel van het kamp zat, zelf heeft gezien of zelfs gesproken, blijkt niet uit de briefwisseling. Het is een van de weinige documenten&nbsp;over het verblijf van de familie Frank in Kamp Westerbork.&nbsp;

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="mdus4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Herinneringcentrum Kamp Westerbork, RA 1090, Bram Asscher aan familie D.L. Tollenaar, 24 augustus 1944; Eva Moraal, Als ik morgen niet op transport ga..... Kamp Westerbork in beleving en herinnering, Amsterdam: De Bezige Bij, 2014, p, 363.</cite></li>
</ol>
</section>

Abraham (Bram) Asscher, a classmate of Margot Frank at the Jewish Lyceum, wrote to his mother from Westerbork on 25 August 1944: &quot;Mama, do you know that Margot is here? That friend of Trees. You surely remember her don&#39;t you? She is with her parents and sister in the S. Very unfortunate!&quot;<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Bram himself was in the &#39;free&#39; camp section and he was allowed to write a letter or two cards and receive parcels once every fortnight. The eight people in hiding did not have these opportunities because they were criminal cases. Whether Bram himself saw or even spoke to Margot, who was therefore in another, segregated part of the camp, is not clear from the correspondence. It is one of the few documents about the Frank family&#39;s stay in Camp Westerbork.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="mdus4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Herinneringcentrum Kamp Westerbork, RA 1090, Bram Asscher aan familie D.L. Tollenaar, 24 augustus 1944; Eva Moraal, Als ik morgen niet op transport ga..... Kamp Westerbork in beleving en herinnering, Amsterdam: De Bezige Bij, 2014, p, 363.</cite></li>
</ol>
</section>

Brief Bram Asscher uit kamp Westerbork

Bram Asscher, een klasgenoot van Margot Frank, schreef op 25 augustus 1944 aan zijn moeder dat Margot in Westerbork was.

Bram Asscher, a classmate of Margot Frank, wrote to his mother on 25 August 1944 that Margot was in Westerbork.

Deportatie naar Auschwitz-Birkenau

Op 3 september 1944 werden Anne Frank en de andere onderduikers uit Westerbork naar Auschwitz gedeporteerd. De reis duurde drie dagen.

On 3 September 1944, Anne Frank and the other people from the Secret Annex were deported from Westerbork to Auschwitz. The journey took three days.

Westerbork boulevard des miseres

De hoofdweg door kamp Westerbork. Langs deze weg lag de spoorweg en vertrokken de treinen, vanaf de zogenaamde 'Rampe', naar de concentratie- en vernietigingskampen in het oosten.

Kamp Westerbork

Het dagelijks leven in kamp Westerbork werd voor een belangrijk deel bepaald door werk. Iedereen in Westerbork tussen de 15 en 65 jaar moest zes dagen in de week, tien uur per dag werken.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Maar strafgevallen kregen daarnaast op zondagochtend van zes tot acht uur ook nog strafexercitie (voor de mannen) of verplichte gymnastiek (voor de vrouwen).<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Edith, Margot en Anne Frank moesten &lsquo;in de batterijen&rsquo; werken.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Het recyclen van batterijen was smerig en ongezond werk.&nbsp;Na het werk gingen ze onder begeleiding van de Ordedienst (OD)&nbsp;naar de douches.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> De meeste mensen hadden geen zeep om zich mee te wassen. Wel kregen ze dagelijks een extra rantsoen melk.

<h1>Batterijensloop</h1>

Wat de andere onderduikers moesten doen is onbekend. Rose de Liema-van Gelder &ndash; wier echtgenoot Sal later in Auschwitz goed bevriend zou raken met Otto Frank &ndash; suggereert in een interview dat ook Otto Frank en Peter en Hermann van Pels bij de batterijensloop waren ingedeeld.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Er zijn geen andere gegevens gevonden die dit bevestigen, en ook uit Otto Franks eigen verklaringen wordt niet duidelijk of de mannen en vrouwen in Westerbork hetzelfde werk deden. Otto Frank heeft hier alleen over verklaard dat iedereen moest werken en ze &rsquo;s avonds vrij waren.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Dagritme</h1>

Er is dus alleen in algemene zin iets bekend over het&nbsp;dagritme in Westerbork. &rsquo;s Ochtends om halfzes werden de gevangenen in de strafbarak gewekt. Na het wassen, kleden, eten halen en ontbijten moesten ze om kwart voor zeven naast de barak opgesteld staan in blokken van drie bij drie. Onder leiding van de OD&nbsp;gingen ze vervolgens door het hek naar de industriebarakken in het &lsquo;vrije&rsquo; kamp. Daar werkten ze van zeven tot twaalf uur. Daarna onder begeleiding van de OD&nbsp;weer terug naar de barak om te eten (meestal stamppot van rodekool of knolraap) en vervolgens werden ze weer teruggebracht om van twee tot zeven uur te werken.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Tijdens het werk mochten ze met elkaar praten, maar er werd ook streng door de OD&nbsp;op toegezien dat er geen contact was met gevangenen uit het andere kampdeel. Om naar de wc te gaan had je toestemming nodig.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Na het werk en het douchen (voor hen die in de batterijen werkten) werd in de strafbarak brood gegeten.

&lsquo;s Ochtends en &rsquo;s avonds moest iedereen zich melden bij de barak- of zaalleider. Buiten werktijd konden mannen, vrouwen en families bij elkaar zijn. Om tien uur &rsquo;s avonds moest iedereen weer in zijn eigen gedeelte zijn, de deur tussen beide barakdelen werd dan gesloten en om kwart over tien ging het licht uit.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wb1um" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Eva Moraal, Als ik morgen niet op transport ga... : kamp Westerbork in beleving en herinnering, Amsterdam: De Bezig Bij, 2014, p. 83-85.</cite></li>
	<li data-footnote-id="spcon" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Jacques Presser, Ondergang. De vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Nijhoff, 1965, deel 2, p. 324-325</cite></li>
	<li data-footnote-id="tzsqk" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden, Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, p. 76, 144; Ernst Schnabel, Anne Frank: Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, 1958, p. 129.</cite></li>
	<li data-footnote-id="p89we" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Het bewaken van de gevangenen was vooral de taak van&nbsp;de Ordedienst, een ploeg die uit Joodse gevangenen bestond die daarmee hun deportatie naar&nbsp;Oost-Europa wisten uit te stellen. Het is niet verwonderlijk dat de Ordedienst door de&nbsp;gevangenen werd verafschuwd. &#39;De joodse SS&#39;, zo luidde hun bijnaam. Zie verder:&nbsp;Frank van Riet, De bewakers van Westerbork, Amsterdam: Boom, 2016.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8dnn" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Rose de Liema-van Gelder door David de Jongh, 11 juni 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="igo47" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_070, Bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank, p. 4.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xbcni" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Hooghalen, Interview van H.J. van Collem door Guido Abuys, Schoonhoven, 5 juli 2000.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rf7yz" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Leny Boeken Velleman Breekbaar, maar niet gebroken. Het verhaal van een Auschwitz-overlevende, Laren: Uitgeverij Verbum, 2008, p. 14.</cite></li>
</ol>
</section>

Daily life in Westerbork camp was largely determined by work. Everyone in Westerbork between the ages of 15 and 65 had to work six days a week, ten hours a day.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;But criminal cases also were forced to punitive drills&nbsp;(for men) or compulsory gymnastics (for women) on Sunday mornings from six to eight o&#39;clock.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Scapping batteries</h1>

Edith, Margot and Anne Frank had to work &quot;in the batteries&quot;.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Scrapping batteries was dirty and unhealthy work. After work they went to the showers accompanied by the camp police force, the so-called Ordedienst (OD).<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a> Most people had no soap to wash with. However, they did receive an extra ration of milk every day.

What the other people in hiding had to do is unknown. Rose de Liema-van Gelder &ndash; whose husband Sal would later become good friends with Otto Frank in Auschwitz &ndash; suggests in an interview that Otto Frank and Peter and Hermann van Pels were also assigned to the battery recycling detail.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;No other data has been found that confirms this, and it is also not clear from Otto Frank&#39;s own statements whether the men and women in Westerbork did similar work. Otto Frank only stated that everyone had to work and they were free in the evenings.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Daily routine</h1>

So we only know some general details about their daily routine in Westerbork. At half past five in the morning the prisoners in the penal barracks were awakened. After washing, dressing, getting food and breakfast, they had to line up next to the huts in blocks of three by three at a quarter to seven. Escorted by the OD, they then went through the gate to the industrial barracks in the &quot;free&quot;&nbsp;camp. There they worked from seven o&#39;clock till noon. Then, accompanied by the OD, back to the barracks to eat (usually stew of red cabbage or turnip) and then they were taken back to work from two to seven o&#39;clock.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;They were allowed to converse with each other while working, but the OD strictly ensured that there was no contact with prisoners from other parts of the camp. You needed permission to go to the toilet.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;After work and a shower (for those who worked in the batteries), they ate bread in the penal barracks.

In the morning and evening everyone had to report to the hut or hall leader. Outside working hours, men, women and families could be together. At ten o&#39;clock in the evening everyone had to be back in their own section, the door between the two parts of the barracks was then closed and the lights went out at a quarter past ten.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wb1um" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Eva Moraal, Als ik morgen niet op transport ga... : kamp Westerbork in beleving en herinnering, Amsterdam: De Bezig Bij, 2014, p. 83-85.</cite></li>
	<li data-footnote-id="spcon" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Jacques Presser, ndergang. Dee vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom, 1940-1945, &#39;s-Gravenhage: Nijhoff, 1965, deel 2, p. 324-325</cite></li>
	<li data-footnote-id="tzsqk" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden, Vrouwen in het spoor van Anne Frank, Hilversum: Gooi &amp; Sticht, p. 76, 144; Ersnt Schnabel, Anne Frank: Spur eines Kindes. Ein Bericht, Frankfurt am Main: Fischer B&uuml;cherei, 1958, p. 129.</cite></li>
	<li data-footnote-id="i5b61" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Het bewaken van de gevangenen was vooral de taak van&nbsp;de Ordedienst, een ploeg die uit Joodse gevangenen bestond die daarmee hun deportatie naar&nbsp;Oost-Europa wisten uit te stellen. Het is niet verwonderlijk dat de Ordedienst door de&nbsp;gevangenen werd verafschuwd. &#39;De joodse SS&#39;, zo luidde hun bijnaam. Zie verder:&nbsp;Frank van Riet, De bewakers van Westerbork, Amsterdam: Boom, 2016.</cite></li>
	<li data-footnote-id="h8dnn" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Rose de Liema-van Gelder door David de Jongh, 11 juni 2009.</cite></li>
	<li data-footnote-id="igo47" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>AFS, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_070, Bitte schreiben Sie mir etwas &uuml;ber Anne Frank, p. 4.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xbcni" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Herinneringscentrum Kamp Westerbork, Hooghalen, Interview van H.J. van Collem door Guido Abuys, Schoonhoven, 5 juli 2000.</cite></li>
	<li data-footnote-id="rf7yz" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Leny Boeken Velleman Breekbaar, maar niet gebroken. Het verhaal van een Auschwitz-overlevende, Laren: Uitgeverij Verbum, 2008, p. 14.</cite></li>
</ol>
</section>

Het dagelijks leven in kamp Westerbork

In kamp Westerbork moesten de onderduikers dwangarbeid verrichten.

At camp Westerbork, the people in hiding had to perform forced labour.

Kamp Westerbork werd in 1939&nbsp;gebouwd als Centraal Vluchtelingenkamp Westerbork. Vanaf oktober 1939&nbsp;werden er Duits-Joodse vluchtelingen opgevangen.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Na de Duitse bezetting&nbsp;in mei 1940, bleef het kamp in Nederlandse handen, maar werd het regime strenger onder leiding van de nieuwe directeur Jacques Schol.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

In 1942 werd het kamp door de nazi&#39;s uitgebreid en&nbsp;vanaf 1 juli 1942&nbsp;functioneerde het kamp officieel een&nbsp;Polizeiliches Judendurchgangslager Joodse mensen werden in het kamp&nbsp;verzameld en werden vervolgens&nbsp;naar&nbsp;concentratiekampen in Oost-Europa gedeporteerd. Zo werd kamp Westerbork deel van het uitgebreide systeem van Duitse concentratiekampen en functioneerde het als belangrijk doorganspunt voor de systematische moord op de Joden uit Nederland.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 8 augustus 1944 werden ook de acht onderduikers vanuit Amsterdam naar Westerbork&nbsp;gebracht. Ze verbleven&nbsp;er bijna een maand. Op 3 september 1944 gingen zij op transport naar concentratiekamp&nbsp;Auschwitz.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Van de 107.000 Joodse mensen die&nbsp;uit Nederland gedeporteerd waren, keerden er slechts 5.000 levend terug.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="smy6e" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Dick Houwaart, Westerbork. Het begon in 1933 ..., Den Haag: Omniboek, 1983; Dirk Mulder &amp; Ben Prinsen (red.), Uitgeweken. De voorgeschiedenis van kamp Westerbork, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 1989.</cite></li>
	<li data-footnote-id="x19bc" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann, Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderduikers in de kampen, Amsterdam: Querido, 2020, p. 69.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k03go" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie verder: Jacob Boas, Boulevard des Mis&egrave;res. Het verhaal van doorgangskamp Westerbork, Amsterdam: Nijgh en Van Ditmar, 1988; Willy Lindwer, Kamp van hoop en wanhoop. Getuigen van Westerbork, 1939-1945, Amsterdam: Balans, 1990; Harm van der Veen, Westerbork 1939 - 1945. Het verhaal van vluchtelingenkamp en Durchgangslager Westerbork, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2003.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t58jf" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann Na het Achterhuis,&nbsp;p. 68, 101.</cite></li>
</ol>
</section>

Camp Westerbork was built in 1939 as Central Refugee Camp Westerbork. German-Jewish refugees were housed there from October 1939.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> After the German occupation in May 1940, the camp remained in Dutch hands, but the regime became stricter under the leadership of the new director Jacques Schol.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

In 1942, the camp was expanded by the Nazis and from 1 July 1942 the camp officially functioned as a Polizeiliches Judendurchgangslager. Jewish people were gathered in the camp and then deported to concentration camps in Eastern Europe. Thus, Camp Westerbork became part of the extensive system of German concentration camps and functioned as an important transit point for the systematic murder of Jews from the Netherlands.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 8 August 1944, the eight people from the Secret Annex&nbsp;were also taken to Westerbork from Amsterdam. They stayed there for almost a month. On 3 September 1944, they were put on a transport to Auschwitz concentration camp.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Of the 107,000 Jewish people deported from the Netherlands, only 5,000 returned alive.

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="z320c" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Dick Houwaart, Westerbork. Het begon in 1933 ..., Den Haag: Omniboek, 1983; Dirk Mulder &amp; Ben Prinsen (red.), Uitgeweken. De voorgeschiedenis van kamp Westerbork, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 1989.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4o6in" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Bas von Benda-Beckmann Na het Achterhuis. Anne Frank en de andere onderuikers in de kampen,&nbsp;Amsterdam: Querido, 2020, p. 69.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fn5gd" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Zie verder: Jacob Boas, Boulevard des Mis&egrave;res. Het verhaal van doorgangskamp Westerbork, Amsterdam: Nijgh en Van Ditmar, 1988; Willy Lindwer, Kamp van hoop en wanhoop. Getuigen van Westerbork, 1939-1945, Amsterdam: Balans, 1990; Harm van der Veen, Westerbork 1939 - 1945. Het verhaal van vluchtelingenkamp en Durchgangslager Westerbork, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2003.</cite></li>
	<li data-footnote-id="t58jf" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Von Benda-Beckmann Na het Achterhuis, p.&nbsp;68, 101.</cite></li>
</ol>
</section>

Kamp Westerbork was het grootste Duitse gevangenkamp in Nederland.

Camp Westerbork was the largest German prison camp in the Netherlands.

Westerbork was het Nederlandse doorgangskamp voor de deportaties van met name Joden naar de concentratie- en/of vernietigingskampen Auschwitz, Sobibor, Bergen-Belsen en Theresienstadt.

Westerbork was the Dutch transit camp for the deportations of Jews in particular to the concentration and/or extermination camps Auschwitz, Sobibor, Bergen-Belsen and Theresienstadt.

lijst03094407

De pagina van de transportlijst waar Margot, Otto, Edith en Anne Frank op staan, nrs 306, 307, 308 en 309

Annelies Marie (Anne) Frank werd op 12 juni 1929 geboren in Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was het tweede kind van Otto Frank en Edith Holl&auml;nder en werd&nbsp;voorafgegaan door Margot. Net als haar zus Margot kwam ze ter wereld in de kliniek van de Vaterl&auml;ndische Frauenverein.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> Ze was 54 centimeter lang en woog 8&frac14; pond.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;In een register van de kliniek is aangegeven dat &#39;Saugling&#39; Frank een &#39;Junge&#39; (jongen) was&nbsp;en dat Anne met Edith na de geboorte twaalf dagen in de kliniek bleef.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Volgens dienstmeisje&nbsp;K&auml;thi Stilgenbauer was&nbsp;de verloskundige professor Traugott.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;

Na het besluit van haar ouders om Duitsland te verlaten, woonde Anne aanvankelijk met haar moeder en Margot bij haar grootmoeder in Aken. Margot ging in december 1933 definitief naar Amsterdam; Anne moest nog tot februari 1934 wachten. Van april 1934 tot juli 1935 ging ze naar de kleuterklas van de 6e Montessorischool. In augustus 1935 ging Anne naar eerste klas van dezelfde school. Na de zesde klas moest ze eigenlijk nog een zevende jaar op de school blijven, maar als gevolg van de segregatie in het onderwijs ging dat niet door. Ze werd aangenomen op het Joods Lyceum en ging dus toch middelbaar onderwijs volgen. Haar klasgenoten en verschillende voorvallen op het Joods Lyceum beschreef Anne in haar dagboek en in haar Verhaaltjesboek. Anne had geen erg goede gezondheid. Ze was vaak ziek en ze kon niet aan gym meedoen omdat haar armen en benen snel uit de kom schoten. Ook toen ze in het Achterhuis aan gymnastiek wilde doen, kreeg ze hier last van.

Anne was de enige die de onderduikperiode in het Achterhuis uitgebreid heeft gedocumenteerd. Alleen Otto Frank en Miep Gies hebben hierop enige aanvullingen en correcties gegeven. Dit betekent dat alles wat we over de onderduikperiode weten in hoge mate door Annes perceptie is gekleurd. Ook Margot hield een dagboek bij, maar dat is niet bewaard geleven.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam Anne via Westerbork in Auschwitz terecht. De eerste acht weken was Anne samen met haar moeder en Margot. Eind oktober of begin november werden de meisjes op transport gezet naar Duitsland en belandden in Bergen-Belsen. Anne kreeg net als Margot vlektyfus en overleed in februari 1945, kort na haar zuster, op 15-jarige leeftijd.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="ns0k8" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Frankfurt am Main, Geboorteakte nr. 484, 17 juni 1929.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sr3a8" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Het heet nu het Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 opende het &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; hier het Maingau-Krankenhaus. Zie: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/ueber-uns/geschichte" target="_blank">Geschichte Franffurter Rot-Kreuz Klinken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g88l1" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_III_027: Fotoalbum met foto&#39;s gemaakt tussen 1929 en 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uaywr" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Research Von Wolzogen voor:&nbsp;J&uuml;rgen Steen, Wolf von Wolzogen,&nbsp;Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks,&nbsp;Frankfurt am Main:&nbsp;Historisches Museum, 1990, Historisches Museum Frankfurt am Main, 2.4.1./1. Volgens de notatie van Von Wolzogen komt dit uit het &#39;Soc.Druck.-Archiv&#39;. Volgens H.P. Dieterich van &#39;Societ&auml;ts Verlag&#39; is alle archief in WO2 verwoest (email 17 november 2009). Hij verwijst naar het archief van de kliniek, maar daarvoor geldt hetzelfde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="615mu" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer,&nbsp; 1958, p. 15. Dit moet ongetwijfeld zijn professor Traugott, gynaecoloog en verloskundige, die ook bij de geboorte van Margot was. Von Wolzogen noemt ook Traugott (zie noot 4).</cite></li>
	<li data-footnote-id="nx0mp" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literatuur: Mirjam Pressler, Daar verlang ik zo naar: het levensverhaal van Anne Frank, Amsterdam: Bert Bakker, 1993 Carol Ann Lee, Anne Frank 1929-1945: pluk rozen op aarde en vergeet mij niet, Amsterdam: Olympus, 2001; Carol Ann Lee, Anne Frank, 1929-1945: het leven van een jong meisje: de definitieve biografie, Amsterdam: Balans, 2009; Francine Prose, Anne Frank: haar boek, haar leven, haar voortbestaan, Amsterdam: Atlas, 2009; Hans Ulrich, Wie was Anne Frank? Haar leven, het Achterhuis en haar door: een korte biografie voor jong en oud, Laren: Verbum, 2010; Bart Funnekotter, Anne Frank in een notendop, Amsterdam: Bert Bakker, 2011; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: de biografie, 5e, geheel herz. dr., Amsterdam: Bert Bakker, 2013; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014; David Barnouw, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Frank" target="_blank">Frank, Annelies Marie</a>, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, 2018; Martin van Gelderen &amp; Frank van Vree, &#39;Joods kind dat weet van eeuwen heeft&#39;: Anne Frank als vluchtelinge, schrijfster en icoon, Amsterdam: Prometheus, 2022; Ronald Leopold e.a., Anne Frank: leven, werk en betekenis, Amsterdam: Queriod, 2023.</cite></li>
</ol>
</section>

Annelies Marie (Anne) Frank was born on 12 June 1929, in the Germany city Frankfurt am Main.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Anne was the second child of Otto Frank and Edith Holl&auml;nder and was preceded by Margot. Like her sister Margot, Anne was born in the clinic of the Vaterl&auml;ndische Frauenverein.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a> She was 54 centimetres long and weighed 8&frac14; pounds.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a> A clinic register indicates that &#39;Saugling&#39; Frank was a &#39;Junge&#39; (boy) and that Anne remained at the clinic with Edith for twelve days after the birth.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;According to maid K&auml;thi Stilgenbauer, the obstetrician was Professor Traugott.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

After her parents&#39; decision to leave Germany, Anne initially lived with her mother and Margot with her grandmother in Aachen. Margot moved permanently to Amsterdam in December 1933; Anne had to wait until February 1934. From April 1934 to July 1935 she went to the kindergarten class at the 6th Montessori school. In August 1935 Anne went to the first grade of said school. After the sixth grade she was supposed to stay at the school for a seventh year, but due to educational segregation this was not possible. She was accepted at the Jewish Lyceum, and so went to secondary school after all. Anne described her classmates and various incidents at the Jewish Lyceum in her diary and Verhaaltjesboek (Book of tales). Anne&#39;s health was not very good. She was often ill and couldn&#39;t take part in gymnastics because her arms and legs dislocated easily. This also affected her when she wanted to do gymnastics in the Secret Annex.

Anne was the only person who documented the hiding period in the Secret Annex extensively. Only Otto Frank and Miep Gies have added to and corrected this information. This means that everything we know about the hiding period is highly coloured by Anne&#39;s perception. Margot also kept a diary, but it has not survived.

After the arrest on 4 August 1944, Anne ended up in Auschwitz via Westerbork. For the first eight weeks Anne was with her mother and Margot. In late October or early November the girls were put on a transport to Germany and ended up in Bergen Belsen. Like Margot, Anne contracted typhus and died in February 1945, shortly after her sister, at the age of 15.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wvqif" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Frankfurt am Main, Geboorteakte nr. 484, 17 juni 1929.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3k121" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Is is now called Krankenhaus Maingau vom Roten Kreuz. In 1890 the &#39;Vaterl&auml;ndische Frauenverein vom Roten Kreuz&#39; opened the Maingau-Krankenhaus here. See: <a href="https://www.rotkreuzkliniken.de/geschichte.html (geraadpleegd december 2015)" target="_blank">Geschichte Frankfurter Rot-Kreiuz Kliniken e.V.</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="v9ruq" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_AFrank_III_027: Fotoalbum met foto&#39;s gemaakt tussen 1929 en 1942.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3d436" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Research Von Wolzogen voor:&nbsp;J&uuml;rgen Steen, Wolf von Wolzogen,&nbsp;Anne aus Frankfurt. Leben und Lebenswelt Anne Franks,&nbsp;Frankfurt am Main:&nbsp;Historisches Museum, 1990, Historisches Museum Frankfurt am Main, 2.4.1./1. Volgens de notatie van Von Wolzogen komt dit uit het &#39;Soc.Druck.-Archiv&#39;. Volgens H.P. Dieterich van &#39;Societ&auml;ts Verlag&#39; is alle archief in WO2 verwoest (email 17 november 2009). Hij verwijst naar het archief van de kliniek, maar daarvoor geldt hetzelfde.</cite></li>
	<li data-footnote-id="zicjx" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Ernst Schnabel, Anne Frank. Spur eines Kindes, Frankfurt am Main: Fischer,&nbsp; 1958, p. 15. Dit moet ongetwijfeld zijn professor Traugott, gynaecoloog en verloskundige, die ook bij de geboorte van Margot was. Von Wolzogen noemt ook Traugott (zie noot 4).</cite></li>
	<li data-footnote-id="gvqo8" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Literature: Mirjam Pressler, The story of Anne Frank, London: MacMillan Children&#39;s Books, 1999; Carol Ann Lee, Roses from the earth: the biography of Anne Frank, London : Viking, 1999; Francine Prose, Anne Frank: the book, the life, the afterlife, New York, NY: HarperCollins, 2009; Hans Ulrich, Who was Anne Frank? Her life, the Annex and her death: a short biography, Laren: Verbum, 2010; Melissa M&uuml;ller, Anne Frank: the biography,&nbsp;upd. and exp. ed., London: Bloomsbury, 2013; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015; David Barnouw, <a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Frank" target="_blank">Frank, Annelies Marie</a>, in: Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland, 2018.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Anne Frank uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1942, foto op p.55 in album van Anne Frank met groene kaft met foto's gemaakt tussen 1929 en 1942.
Bijschrift in handschrift Anne: 'Mei 1942'.

A_AFrank_III_027.098

Anne Frank, Amsterdam, mei 1942

Anne Frank was een Joods meisje dat wereldberoemd is geworden door het dagboek dat ze schreef tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen ze ondergedoken zat in het Achterhuis aan de Prinsengracht in Amsterdam.

Anne Frank was a Jewish girl who became world-famous thanks to the diary she wrote during the Second World War, while she was in hiding in the Achterhuis (the Annex) on Prinsengracht in Amsterdam.

Anne Frank

Auguste R&ouml;ttgen werd&nbsp;op 29 september 1900 geboren in Buer, Kreis (district) Recklinghausen, Duitsland.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> &nbsp;Ze was&nbsp;de dochter van Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Auguste had vier&nbsp;zussen: Else,&nbsp;Gertrude, Margaretha&nbsp;en Lotte. Na de oorlog verklaarde Margaretha dat Auguste economie had&nbsp;gestudeerd in Keulen en deze studie succesvol afrondde. Volgens het universiteitsarchief van Keulen schreef Auguste zich na een semester uit.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Op 5 december 1925 trouwde&nbsp;Auguste R&ouml;ttgen in haar woonplaats Elberfeld met Hermann van Pels. Ze kreeg&nbsp;hierdoor automatisch de Nederlandse nationaliteit. Op 8 november 1926 werd&nbsp;zoon Peter geboren. Hij bleef&nbsp;enig kind. In 1937 kwam&nbsp;Auguste met haar gezin naar Nederland. Na enkele verhuizingen kwamen ze terecht in een ruime vierkamerwoning aan de Zuider Amstellaan, ingericht met uit Duitsland meegebracht meubilair. Op 30 oktober 1942, toen ze al enkele maanden waren&nbsp;ondergedoken, werd&nbsp;de woning leeggehaald.

In juli 1942 ging&nbsp;ook Auguste van Pels onderduiken in het Achterhuis aan de Prinsengracht. Wat we uit deze periode over haar weten komt uit Annes dagboek, met enige correcties en aanvullingen van Otto Frank en Miep Gies.

Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Auguste van Pels via Westerbork in Auschwitz-Birkenau terecht. Later werd&nbsp;ze doorgestuurd naar Bergen-Belsen, naar Raguhn en vandaar naar Theresienstadt. Onderweg naar Theresienstadt kwam&nbsp;ze om.&nbsp;Ze was bij overlijden 44 jaar.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="7dq4a" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Elberfeld (Wuppertal), Huwelijksafkondigingregister nr. 1767, Aktenummer 1374; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_vPels_I_002): Afschrift (d.d. 14 februari 1996) van trouwakte Hermann van Pels en Auguste R&ouml;ttgen d.d. 5 december 1925.</cite></li>
	<li data-footnote-id="uhwth" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.&nbsp;</cite></li>
	<li data-footnote-id="bewos" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Details over Auguste R&ouml;ttgens loopbaan in Landesarchiv NRW &ndash; Standort Hannover, Nds 110 W Akz 105/93 Nr. 959. Rechtsanw&auml;ltin Elisabeth Sp&auml;th aan de Regierungspr&auml;sident Hannover, 7 april 1960. Zie ook: Anne Frank Stichting, Anne Frank Colllectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_079: Rechtsanwaltin Elisabeth Sp&auml;th aan Otto Frank, 27 februari 1961;&nbsp;Universit&auml;tsarchiv K&ouml;ln, Zugang 600/64-R&ouml;ttgen, Auguste. Zie ook schriftelijke toelichting Andreas Freitr&auml;ger, 5 februari 2020.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3ryiy" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literatuur: Menno Metselaar, &#39;Een ego&iuml;stische vader, een ijdele moeder en een verlegen jongen? De familie van Pels: medeschuilers in het Achterhuis&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

Auguste&nbsp;R&ouml;ttgen was born on 29th of&nbsp;September 1900 in Buer, Germany.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She was the daughter of Leo R&ouml;ttgen and Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Auguste had four sisters:&nbsp;Else, Gertrude, Margaretha and&nbsp;Lotte. After the war her&nbsp;sister Margaretha declared that Auguste had studied economics in Cologne and&nbsp;successfully completed this&nbsp;course. According to Cologne university archives, she was deregistered after one semester.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

On 5 December 1925, Auguste R&ouml;ttgen married Hermann van Pels in her hometown of Elberfeld. She automatically received Dutch nationality. On 8 November 1926, her son Peter was born. He remained an only child. In 1937, Auguste and her family came to the Netherlands. After several moves, they ended up in a spacious four-room house on Zuider Amstellaan, furnished with furniture brought from Germany. On 30 October 1942, after they had been in hiding for a few months, the house was cleared out.

In July 1942, Auguste van Pels also went into hiding in the Secret Annex on Prinsengracht. What we know about her from this period comes from Anne&#39;s diary, with some corrections and additions from Otto Frank and Miep Gies.

After the arrest on 4 August 1944, Auguste van Pels ended up in Auschwitz via Westerbork. She was later shipped on to Bergen-Belsen and Theresienstadt. Somewhere along the way to Theresienstadt she died. She was 44 years old when she died.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="v8sz4" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Standesamt Elberfeld (Wuppertal), Huwelijksafkondigingregister nr. 1767, Aktenummer 1374; Anne Frank Stichting (AFS), Anne Frank Collectie (AFC), reg. code A_vPels_I_002): Afschrift (d.d. 14 februari 1996) van trouwakte Hermann van Pels en Auguste R&ouml;ttgen d.d. 5 december 1925.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l7yse" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaarten Leo R&ouml;ttgen en Rosa R&ouml;ttgen-Rosenau.</cite></li>
	<li data-footnote-id="df11a" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Details over Auguste R&ouml;ttgens loopbaan in Landesarchiv NRW &ndash; Standort Hannover, Nds 110 W Akz 105/93 Nr. 959. Rechtsanw&auml;ltin Elisabeth Sp&auml;th aan de Regierungspr&auml;sident Hannover, 7 april 1960. Zie ook: Anne Frank Stichting, Anne Frank Colllectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_079: Rechtsanwaltin Elisabeth Sp&auml;th aan Otto Frank, 27 februari 1961;&nbsp;Universit&auml;tsarchiv K&ouml;ln, Zugang 600/64-R&ouml;ttgen, Auguste. Zie ook schriftelijke toelichting Andreas Freitr&auml;ger, 5 februari 2020.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ejh4s" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Literature: Menno Metselaar, &#39;An egotistical father, a vain mother and a shy boy. The van Pels family: also in hiding in the Secret Annexe&#39;, in: Anne Frank Magazine 1998, p. 8-13;Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Auguste van Pels, Amsterdam, 16 juli 1941

undefined

Auguste van Pels, 16 juli 1941

Auguste van Pels was één van de acht onderduikers in het Achterhuis.

Auguste van Pels was one of the eight people hiding in the Secret Annex.

Auguste van Pels - Röttgen

Barend<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Konijn was&nbsp;medegevangene van Otto Frank in Auschwitz I, en reisgenoot bij de repatri&euml;ring via Odessa en Marseille.

Konijn was&nbsp;met een niet-Joodse vrouw getrouwd en daarom als &lsquo;gemengd gehuwde&rsquo; beschermd tegen deportatie. Op 25 juni 1944 werd&nbsp;hij in Heemstede gearresteerd omdat hij, naar eigen zeggen, weigerde&nbsp;werkzaamheden op Schiphol te verrichten.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Of het met bovenstaande in verband staat is niet bekend, maar op 7 juli 1944 bracht een Landwachter hem naar het politiebureau op het Amsterdamse Leidseplein. Hij had&nbsp;medische verzorging nodig.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Toen hij onder bewaking in het Wester Gasthuis (de toenmalige benaming van het Wilhelmina Gasthuis) lag, werd&nbsp;hij in de ochtend van 18 juli 1944 bevrijd. Drie mannen in witte jassen kwamen de kamer binnen en bedwelmden de bewaker met chloroform. Ze namen ook diens pistool en patronen mee.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

Op 25 juli 1944 werd&nbsp;Konijn in de Andreas Schelfhoutstraat opnieuw gearresteerd, nu door de SD&rsquo;er Pieter Schaap.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

Op 3 september 1944 maakte Barend Konijn deel uit van het transport van Westerbork naar Auschwitz. Als gemengd gehuwde kreeg&nbsp;hij daar het registratienummer 195348. Gemengd gehuwden hadden&nbsp;een betere status dan &lsquo;gewone&rsquo; Joodse gevangenen. Ze waren door een andere nummering herkenbaar en bleven buiten de selecties voor de gaskamer. Eind oktober 1944 kwam&nbsp;hij in een ziekenbarak terecht, waar hij tot de bevrijding van het kamp op 27 januari 1945 bleef.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a> Op 15 en 23 maart 1945 stuurde&nbsp;hij met hulp van het Poolse Rode Kruis twee briefkaarten naar huis.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> Hij maakte dezelfde repatri&euml;ringsreis mee als Otto Frank. Onderweg was hij jarig en kreeg&nbsp;daarom van Otto wit brood met boter.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Konijn was firmant in de conserven- en zuidvruchtenhandel De Winter &amp; Konijn, met vestigingen in Amsterdam en Rotterdam.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

Hij trad&nbsp;op als referentie bij Otto Franks naturalisatieprocedure.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Adres:&nbsp;Parnassusweg 13-II, Amsterdam.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="9w1qv" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Hij werd volgens zijn dochter Jos&eacute;phine &ldquo;ook wel&rdquo; Bernard genoemd. Een anonieme grafrede, waarvan de geschreven tekst in haar bezit is spreekt de overledene ook aan als &ldquo;Bernard&rdquo;. Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: grafrede uitgesproken door een voormalig medegevangene, waarschijnlijk S. van Thijn (23 november 1894), zonder datum (mei 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="f0c6y" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Afschrift verklaring B. Konijn aan NRK, ingekomen 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lawr3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), archief Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 7 juli 1944, mut. 20.15 en 23.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fl386" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 18 juli 1944, mut. 10.20 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9z9kf" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2050: Rapport Hoofddorpplein, 25 juli 1944, mut. 11.00 uur.&nbsp;Pieter Schaap was een van de fanatiekste Jodenjagers in Amsterdam. Zie: Ad van Liemp &amp; Jan H. Kompagnie (red.), Jodenjacht: de onthutsende rol van de Nederlandse politiek in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Balans, 2011, p. 212-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ud25u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Briefkaarten van B. Konijn, 15 en 23 maart 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sbzpi" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje januari-3 juli 1945, 14 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="pnqy8" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5422): Gezinskaart B.Konijn;&nbsp;<a href="https://www.geneaknowhow.net/script/dewit/tel1950/">Naamlijst voor de interlocale telefoondienst 1950</a>, uitgegeven door het Hoofdbestuur der PTT, 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ohm6f" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie 1915 - 1955 (toegang 2.09.22), inv. nr 13402: Brief Otto Frank aan Mr. Th.H. de Meester, 9 februari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y2ntp" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer. 30238): Archiefkaart B. Konijn.</cite></li>
</ol>
</section>

Barend<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> Konijn was a fellow prisoner of Otto Frank in Auschwitz I, and a travelling companion during the repatriation via Odessa and Marseille.

Konijn was married to a non-Jewish woman and was therefore protected against deportation as having a &#39;mixed marriage&#39;. On 25 June 1944, he was arrested in Heemstede because, according to him, he had refused to work at Schiphol.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

Whether it is related to the above is not known, but on 7 July 1944 a Landwachter brought him to the police station on Leidseplein in Amsterdam. He needed medical attention.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>While he was under guard in the Wester Gasthuis (the name of the Wilhelmina Gasthuis at that time), he was freed in the morning of 18 July 1944. Three men in white coats entered the room and chloroformed the guard. They also took his pistol and cartridges..<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

On 25 July 1944, Konijn was arrested again in Andreas Schelfhoutstraat, this time by SD officer Pieter Schaap.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>

On 3 September 1944, Barend Konijn was on the transport from Westerbork to Auschwitz. As a mixed marriage man, he was given the registration number 195348. Mixed married couples had a better status than &#39;normal&#39; Jewish prisoners. They were identifiable through a different numbering system and they were not selected for the gas chamber. In late October 1944, he was transferred to a sickbay barrack, where he stayed until the liberation of the camp on 27 January 1945.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a> On 15 and 23 March 1945, with the help of the Polish Red Cross, he sent two postcards home.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a> He went on the same repatriation trip as Otto Frank. On the way, it was his birthday, so Otto gave him white bread and butter.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Konijn was a partner in the canning and dried fruit trade De Winter &amp; Konijn, with branches in Amsterdam and Rotterdam.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

He acted as a reference during Otto Frank&#39;s naturalisation procedure.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>&nbsp;Address:&nbsp;Parnassusweg 13-II, Amsterdam.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-2" rel="footnote">[10]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="rhros" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>According to his daughter Jos&eacute;phine, he was also addressed as Bernard. In anonymous eulogy in her possession, the deceased is also addressed as &ldquo;Bernard&rdquo;. Property of Jos&eacute;phine Konijn: eulogy read by a former fellow prisoner, probably S. van Thijn (23 November 1894), undated (May 1964).</cite></li>
	<li data-footnote-id="f0c6y" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Afschrift verklaring B. Konijn aan NRK, ingekomen 8 juni 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lawr3" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), archief Gemeentepolitie Amsterdam (toegang 5225), inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 7 juli 1944, mut. 20.15 en 23.00 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="fl386" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 6181: Rapport Leidseplein, 18 juli 1944, mut. 10.20 uur.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dswy2" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>SAA, Gemeentepolitie Amsterdam, inv. nr. 2050: Rapport Hoofddorpplein, 25 juli 1944, mut. 11.00 uur.&nbsp;Pieter Schaap was een van de fanatiekste Jodenjagers in Amsterdam. Zie: Ad van Liemp &amp; Jan H. Kompagnie (red.), Jodenjacht: de onthutsende rol van de Nederlandse politiek in de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam: Balans, 2011, p. 212-214.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ud25u" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Priv&eacute;bezit Jos&eacute;phine Konijn: Briefkaarten van B. Konijn, 15 en 23 maart 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="sbzpi" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, Otto Frank Archief, reg. code OFA_040: Notitieboekje januari-3 juli 1945, 14 april 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="81hli" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten (toegangsnummer 5422): Gezinskaart B.Konijn;&nbsp;<a href="https://www.geneaknowhow.net/script/dewit/tel1950/" target="_blank">Naamlijst voor de interlocale telefoondienst 1950</a>, uitgegeven door het Hoofdbestuur der PTT, 1950.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ohm6f" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Nationaal Archief, Den Haag, Ministerie van Justitie 1915 - 1955 (toegang 2.09.22), inv. nr 13402: Brief Otto Frank aan Mr. Th.H. de Meester, 9 februari 1946.</cite></li>
	<li data-footnote-id="y2ntp" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-10-2">b</a> <cite>SAA, Dienst Bevolkingsregister, Gezinskaarten Archiefkaarten (toegangsnummer. 30238): Archiefkaart B. Konijn.</cite></li>
</ol>
</section>

Barend Konijn was een medegevangene van Otto Frank in Auschwitz.

Barend Konijn was a fellow prisoner of Otto Frank in Auschwitz.

Barend Konijn

Betje (Betty/Bep) Jakobs werd op 9 juni 1922 in Coevorden geboren als oudste dochter van het Joodse echtpaar Herman Isra&euml;l Jakobs (1896-1945) en Sophie ten Brink (1899-1945).&nbsp;Op 18 augustus 1925 werd haar zusje Minna geboren,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;een jaar later op 28 augustus 1926 haar broertje Isra&euml;l.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Het gezin woonde op de Koestraat 25a in Zwolle.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Het gezin dook in 1942 een tijd onder bij melkboer Dekker in Zwolle. Door onbekende omstandigheden moest het gezin daar weg en doken ze uiteindelijk onder op de Prinses Julianastraat (toen Louise de Colignystraat).<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;Op 25 augustus 1944 werd Betje samen met haar ouders, broertje en zusje ontdekt en gearresteerd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Via Arnhem en Velp kwam het gezin op 29 augustus 1944 in kamp Westerbork aan. Daar kwamen ze in strafbarak 67 terecht, waar vanaf 8 augustus 1944 ook de onderduikers uit het Achterhuis zaten.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Net als de acht onderduikers werd Betje Jakobs met haar familie op 3 september 1944 op transport gesteld naar concentratie- en vernietigingskamp Auschwitz.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;Daar kwamen ze in de nacht van 5 op 6 september 1944 aan. Na de selecties, waarbij de mannen en vrouwen van elkaar gescheiden werden, volgde de registratie. Ze kreeg het nummer A25149 op haar onderarm getatoe&euml;erd.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

In het kamp moesten de vrouwen zinloze dwangarbeid verrichten. In juni 1945 vertelde Betje Jakobs hierover aan het Zwolsch Nieuws- en Advertentieblad: &lsquo;Ons eerste werk was het versjouwen km&rsquo;s verder van zware basaltsteenen naar een of andere bouwplaats, maar het was niets anders dan pesten, want de volgenden dag moesten we die zware brokstukken terugsjouwen.&rsquo;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Rond 21 oktober 1944 volgden er selecties waarbij ze eerst van haar moeder en vervolgens ook van haar zusje werd gescheiden. Na deze selecties werd het werk zwaarder: &lsquo;Kanalen graven en weer dicht gooien. Toen werd ik ziek, een soort dysenterie.&rsquo;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-2" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;Ze kwam in de ziekenbarak terecht en was daar getuigen van de dood van Edith Frank. Op 2 augustus 1945 verklaarde Betje aan de medewerkers van het Nederlandse Rode Kruis dat zij &lsquo;daar in mijn nabijheid [had] zien sterven: mevrouw Frank uit Amsterdam, waar haar man de Opektamaatschappij had.&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<h1>Bevrijding</h1>

Op 27 januari 1945 werd Betje Jakobs uit Auschwitz bevrijd, maar was ze meer dood dan levend. Ze was ziek en woog nog slechts 28 kilo. In eerste instantie kwam ze dan ook op een dodenlijst te staan.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;Maar zoals ze zelf vertelde: &lsquo;Reeds kwamen de Russen om mijn lijk op te halen (&hellip;). Ze waren echter nog wat te vroeg, want ik gaf nog teekenen van leven. Maar &rsquo;t zou wel spoedig afloopen&hellip; En toch&hellip; als door een wonder Gods kwam ik er weer boven op.&rsquo;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-3" rel="footnote">[5]</a>

Betje Jakobs overleefde als enige van het gezin Jakobs de oorlog. Eenmaal weer in Zwolle verbleef ze een tijd bij de familie Bieringa en probeerde ze de bij een buurman in bewaring gegeven spullen weer terug te krijgen. Deze bleken echter verkocht. Op 11 oktober 1946 bevestigde Betje dat ze akkoord ging met de schikking van fl. 975,-.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

In de zomer van 1953 trouwde Betje Jakobs met David Zendijk (1923-1970).<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Samen kregen ze twee dochters.

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="aw2ci" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/118816/" target="_blank">MInna Jakobs</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4pb27" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/118815/">Isra&euml;l Jakobs</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="al2np" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/38691/koestraat-25-a-zwolle" target="_blank">Koestraat 25a- Zwolle</a>;&nbsp;Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Formulier Volksherstel Betty Jakobs, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130312178?s=Betje%20Jakobs&amp;t=2574959&amp;p=5" target="_blank">Document ID 130312178</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0c6og" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie Collectie Overijssel, <a href="https://collectieoverijssel.nl/collectie/?mivast=20&amp;mizig=343&amp;miadt=141&amp;milang=nl&amp;mizk_alle=Betje%20Jakobs&amp;miview=gal1" target="_blank">Beeldbank (details beschrijving foto&rsquo;s)</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3bjoh" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-5-3">c</a> <cite>&#39;In &rsquo;t rijk der levenden teruggekeerd. Zwolsch meisje over het vernietigingskamp Auschwitz&rsquo;,&nbsp;Zwolsch Nieuws- en Advertentieblad (Ten Heuvel&rsquo;s Krant), 23 juni 1945. Geraadpleegd via <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000165674:mpeg21:a0008" target="_blank">Delpher</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r7wr6" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Arolsen Archives, Joodsche Raad Kaart Betje Jakobs, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/document/130312177" target="_blank">Document ID 130312177</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yi8y3" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-7-2">b</a> <cite>&#39;In &rsquo;t rijk der levenden teruggekeerd. Zwolsch meisje over het vernietigingskamp Auschwitz&#39;, deel II,&nbsp; Zwolsch Nieuws- en Advertentieblad (Ten Heuvel&rsquo;s Krant), 30 juni 1945. Geraadpleegd via <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000165675:mpeg21:p001" target="_blank">Delpher</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3wsqe" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, toegang 2050, inv.nr. 1267, Verklaring Betje Jakobs, 2 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ka738" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>De naam van Betty Jakobs komt voor op een dodenlijst die na de bevrijding van het kamp werd opgesteld met als doel &lsquo;Checking of identification of unkown dead.&rsquo; Uit de lijst blijkt dat ze toch nog &lsquo;alive after liberation&rsquo; was. Zie: Arolsen Archives, &lsquo;Evaluation of data on unknown foreign fatalities and unknown fatalities from concentration camps and their grave sites.&rsquo;, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/84611360?s=Betje%20Jakobs&amp;t=222826&amp;p=3" target="_blank">Reference Co DE ITS 5.3.2 Tote 57</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vkzrf" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Collectie Overijssel, toegang 0652, inv. 168: &lsquo;Correspondentie betreffende de teruggave van door de familie Jakobs bij een buurman in bewaring gegeven goederen, die blijken te zijn verkocht, 1945 - 1946.&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ozbpl" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>&lsquo;Collectie Overijssel, toegang 0652, inv. 172: Huwelijkskaart Bep Jakobs en D&eacute; Zendijk&rsquo; 30 augustus 1953; &lsquo;Ondertrouw D. Zendijk en B. Jakobs&rsquo;,&nbsp;Nieuwe Haarlemsche courant, 17 juni 1953, Geraadpleegd via <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNHA03:179261064:mpeg21:a00032" target="_blank">Delpher</a>; &lsquo;Overlijdensadvertentie David Zendijk&rsquo; In: Nieuw Israelietisch weekblad, 27 maart 1970. Geraadpleegd via <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858539:mpeg21:a0074" target="_blank">Delpher</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yyvzb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Drents Archief, Assen Drents Archief, Gemeente Coevorden Bevolkingsregister, Deel 18, 1900-1925, Archiefnummer 2001.05, Inventarisnummer 44: <a href="https://www.drentsarchief.nl/onderzoeken/genealogie/zoeken/deeds/6b16b214-5e5b-40be-a835-b302919481b6?person=d9521146-7b1f-1cd5-dd46-4a31fb078b7d" target="_blank">Registratie Betje Jakobs</a>; Overlijdensadvertentie Bep Zendijk-Jakobs&rsquo; in: Nieuw Israelietisch weekblad, 29 september 1978. Geraadpleegd via <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860044:mpeg21:a0126" target="_blank">Delpher.</a></cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Betje (Betty/Bep) Jakobs was born on 9 June 1922 in Coevorden as the eldest daughter of the Jewish couple Herman Isra&euml;l Jakobs (1896-1945) and Sophie ten Brink (1899-1945). Her sister Minna was born on 18 August 1925,<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;a year later on 28 August 1926 her brother Israel.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;The family lived at Koestraat 25a in Zwolle. .<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In 1942, the family went into hiding with milkman Dekker in Zwolle for a while. Due to unknown circumstances, the family had to leave there and they eventually went into hiding on Prinses Julianastraat (then Louise de Colignystraat).<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>&nbsp;On 25 August 1944, Betje was discovered and arrested together with her parents, brother and sister.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;The family arrived at camp Westerbork via Arnhem and Velp on 29 August 1944. There they ended up in penal barrack 67, where the people from the Secret Annex were also interned from 8 August 1944.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Auschwitz-Birkenau</h1>

Just like the eight people from the Secret Annex, Betje Jakobs and her family were deported to Auschwitz concentration and extermination camp on 3 September 1944.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-2" rel="footnote">[6]</a>&nbsp;They arrived there on the night of 5-6 September 1944. After the selections, where the men and women were separated, registration followed. She got the number A25149 tattooed on her forearm.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-2" rel="footnote">[5]</a>

In the camp the women had to do pointless forced labor. In June 1945, Betje Jakobs told the Zwolsch Nieuws- en Advertentieblad about this: &lsquo;Our first job was to carry heavy basalt stones miles away to some construction site, but it was nothing more than bullying, because the next day we had to pick up those heavy pieces of rubble and&nbsp;trudge back again.&rsquo;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Selections followed around 21 October 1944, during which she was first separated from her mother and then from her sister. After these selections, the work became harder: &#39;Digging canals and closing them again. Then I got sick, a kind of dysentery.&rsquo;<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-2" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;She ended up in the sick huts and witnessed Edith Frank&#39;s death there. On 2 August 1945, Betje told the employees of the Dutch Red Cross that she &#39;had seen Mrs. Frank from Amsterdam, where her husband owned the Opekta company, die right there near me.&#39;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>

<h1>Liberation</h1>

On 27 January 1945, Betje Jakobs was liberated from Auschwitz, but she was more dead than alive. She was sick and weighed only 28 kilos. Initially, she was put on a death list.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;But as she herself said: &#39;The Russians already came to collect my body (...). However, they were a bit too early, because I was still showing signs of life. But it would end soon... And yet... as if by divine miracle I recovered.&#39;<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-3" rel="footnote">[5]</a>

Betje Jakobs was the only one from the Jakobs family to survive the war. Once back in Zwolle, she stayed with the Bieringa family for a while and tried to get back the items that had been entrusted to a neighbour. However, these appeared to have been sold. On 11 October 1946, Betje confirmed that she agreed to the settlement of 975 guilders.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

In the summer of 1953, Betje Jakobs married David Zendijk (1923-1970).<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Together they had two daughters.

Source personal data.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<div>
<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="aw2ci" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/118816/" target="_blank">Minna Jakobs</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4pb27" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/118815/" target="_blank">Isra&euml;l Jakobs</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="al2np" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/38691/koestraat-25-a-zwolle" target="_blank">Koestraat 25a - Zwolle</a>; Arolsen Archives - International Center on Nazi Persecution, Bad Arolsen: Formulier Volksherstel Betty Jakobs, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/130312178?s=Betje%20Jakobs&amp;t=2574959&amp;p=5" target="_blank">Document ID 130312178</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0c6og" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Zie: Collectie Overijssel: <a href="https://collectieoverijssel.nl/collectie/?mivast=20&amp;mizig=343&amp;miadt=141&amp;milang=nl&amp;mizk_alle=Betje%20Jakobs&amp;miview=gal1" target="_blank">Beeldbank (details beschrijving foto&rsquo;s)</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3bjoh" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-5-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-5-3">c</a> <cite>&#39;In &rsquo;t rijk der levenden teruggekeerd. Zwolsch meisje over het vernietigingskamp Auschwitz&rsquo;,&nbsp;Zwolsch Nieuws- en Advertentieblad (Ten Heuvel&rsquo;s Krant), 23 juni 1945. Geraadpleegd via <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000165674:mpeg21:a0008" target="_blank">Delpher</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r7wr6" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-6-2">b</a> <cite>Arolsen Archives, Joodsche Raad Kaart Betje Jakobs, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/document/130312177" target="_blank">Document ID 130312177</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yi8y3" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-7-2">b</a> <cite>&#39;In &rsquo;t rijk der levenden teruggekeerd. Zwolsch meisje over het vernietigingskamp Auschwitz&#39;, deel II,&nbsp; Zwolsch Nieuws- en Advertentieblad (Ten Heuvel&rsquo;s Krant), 30 juni 1945. Geraadpleegd via <a href="http://https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNIOD05:000165675:mpeg21:p001" target="_blank">Delpher</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3wsqe" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Het Nederlandse Rode Kruis (NRK), Den Haag, toegang 2050, inv.nr. 1267, Verklaring Betje Jakobs, 2 augustus 1945.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ka738" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>De naam van Betty Jakobs komt voor op een dodenlijst die na de bevrijding van het kamp werd opgesteld met als doel &lsquo;Checking of identification of unkown dead.&rsquo; Uit de lijst blijkt dat ze toch nog &lsquo;alive after liberation&rsquo; was. Zie: Arolsen Archives, &lsquo;Evaluation of data on unknown foreign fatalities and unknown fatalities from concentration camps and their grave sites.&rsquo;, <a href="https://collections.arolsen-archives.org/de/search/person/84611360?s=Betje%20Jakobs&amp;t=222826&amp;p=3" target="_blank">Reference Co DE ITS 5.3.2 Tote 57</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vkzrf" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Collectie Overijssel, toegang 0652, inv. 168: &lsquo;Correspondentie betreffende de teruggave van door de familie Jakobs bij een buurman in bewaring gegeven goederen, die blijken te zijn verkocht, 1945 - 1946.&rsquo;.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ozbpl" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>&lsquo;Collectie Overijssel, toegang 0652, inv. 172: Huwelijkskaart Bep Jakobs en D&eacute; Zendijk&rsquo; 30 augustus 1953; &lsquo;Ondertrouw D. Zendijk en B. Jakobs&rsquo;,&nbsp;Nieuwe Haarlemsche courant, 17 juni 1953, Geraadpleegd via <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=MMNHA03:179261064:mpeg21:a00032" target="_blank">Delpher</a>; &lsquo;Overlijdensadvertentie David Zendijk&rsquo; In: Nieuw Israelietisch weekblad, 27 maart 1970. Geraadpleegd via <a href="http://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010858539:mpeg21:a0074" target="_blank">Delpher</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="yyvzb" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>Drents Archief, Assen Drents Archief, Gemeente Coevorden Bevolkingsregister, Deel 18, 1900-1925, Archiefnummer 2001.05, Inventarisnummer 44: <a href="https://www.drentsarchief.nl/onderzoeken/genealogie/zoeken/deeds/6b16b214-5e5b-40be-a835-b302919481b6?person=d9521146-7b1f-1cd5-dd46-4a31fb078b7d" target="_blank">Registratie Betje Jakobs</a>; Overlijdensadvertentie Bep Zendijk-Jakobs&rsquo; in: Nieuw Israelietisch weekblad, 29 september 1978. Geraadpleegd via <a href="https://resolver.kb.nl/resolve?urn=ddd:010860044:mpeg21:a0126" target="_blank">Delpher</a>.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>
</div>

Betje Jakobs.jpg

Betje Zendijk - Jakobs

Betje Jakobs zat samen met de onderduikers uit het Achterhuis gevangen in kamp Westerbork en Auschwitz. In de ziekenbarak van Auschwitz-Birkenau was ze getuige van het overlijden van Edith Frank.

Betje Jakobs was imprisoned in camp Westerbork and Auschwitz together with the people in hiding from the Secret Annex. In the infirmary hut of Auschwitz-Birkenau she witnessed the death of Edith Frank.

Betje Jakobs

De acht onderduikers uit het Achterhuis ontmoetten in Westerbork allerlei bekende en nieuwe mensen die na de oorlog getuigden over hun ontmoetingen met Anne, Margot, Edith,&nbsp;Otto, Peter, Hermann, Auguste of&nbsp;Fritz. E&eacute;n van hen was Bloeme Emden, een oud schoolgenoot van Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Bloeme Emden werd op 5 juli 1926 geboren in Amsterdam, in een warm en politiekbewust gezin.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;Ze had een zes jaar jonger zusje Via Roosje Emden (1932-1943) en woonde op de Lutmastraat 194 II in Amsterdam.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Bloeme groeide op in een vrijwel volledig Joodse omgeving, hoewel haar ouders niet-religieus waren.

<h1>Anti-Joodse maatregelen</h1>

In 1941 moest Bloeme, vanwege de anti-Joodse maatregelen, net als andere Joodse leerlingen naar het Joods Lyceum. Daar kreeg ze voor het eerst contact met Margot Frank die in haar parallelklas zat. Ook Anne Frank kon Bloeme zich herinneren, maar vanwege het leeftijdsverschil bemoeiden ze zich weinig met elkaar.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In het jaar 1942, toen de deportaties begonnen, werden de klassen op het Joods Lyceum steeds leger. In juli 1942 kreeg Bloeme, net als Margot Frank, een oproep om zich te melden voor werk in Duitsland.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Haar vader Emanuel Emden (1889-1943) was zo wanhopig dat hij naar het Zentralstelle f&uuml;r J&uuml;dische Auswanderung ging en daar een Sperre (tijdelijke vrijstelling) regelde voor zijn dochter.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

In mei 1943 werd Bloeme alsnog van huis gehaald en overgebracht naar de Hollandsche Schouwburg. Ze wist te voorkomen dat ze geregistreerd werd en kon ontsnappen door met de kinderen mee te lopen naar de cr&egrave;che aan de overkant en met de tram mee te rennen die het zicht vanuit de Schouwburg blokkeerde. Via vrienden van haar ouders lukte het haar om onder te duiken.

<h1>Gevangen</h1>

Na vijftien onderduikadressen werd ze in augustus 1944 gearresteerd toen de verzetsgroep waarbij ze verbleef was verraden. Bloeme had in het totaal vijftien maanden ondergedoken gezeten voordat ze in Westerbork aankwam en daar opnieuw de familie Frank ontmoette.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Net als de acht onderduikers uit het Achterhuis ging Bloeme op 3 september 1944 op transport naar concentratiekamp Auschwitz. Daar kwam Bloeme in dezelfde barak terecht als de Anne, Margot en Edith Frank.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

In de barak vormde Bloeme een groep met dertien Nederlandse vrouwen, waaronder Lenie de Jong-van Naarden. De groep ontleende&nbsp;steun aan elkaar&nbsp;en hielp elkaar waar mogelijk. Ook Anne, Margot en Edith Frank zag Bloeme regelmatig en ze herinnerde zich dat zij altijd gedrie&euml;n waren.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Bloeme kon zich de laatste keer dat ze de familie Frank gezien had nog herinneren:

<blockquote>&lsquo;Er had weer een selectie plaatsgevonden. Ik sprak mevrouw Frank met Margot; Anne was ergens anders, ze had Kr&auml;tze. (&hellip;) Anne kon dus niet met onze groep mee, en mevrouw Frank, gesecondeerd door Margot zei: &lsquo;En wij gaan natuurlijk met haar mee.&rsquo; Ik herinner me dat ik knikte, dat ik dat begreep. Dat was het laatste dat ik van ze gezien heb.&rsquo;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a></blockquote>

Zelf werd Bloeme, net als 50 andere Nederlands Joodse vrouwen, eind oktober &rsquo;44 overgeplaatst naar een Arbeitslager in Libau, Opper-Silezi&euml;, waar ze dwangarbeid moest verrichten.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;De vrouwen werkten zes en halve dag per week en waren op zondagmiddag vrij. Bloeme herinnerde zich dat tijdens die vrije uren liedjes werden gezongen die Rozette (Ronnie) van Cleef (1921-2008) schreef op opera- en operettemelodie&euml;n.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

Op 8 mei 1945 werden ze daar bevrijd: &lsquo;op de eerste zonnige dag in mei.&rsquo;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

Adressen:&nbsp;Lutmastraat 194 II, Amsterdam (&#39;27);&nbsp;Herzliya, Isra&euml;l.

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="u4038" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Bloeme_Evers-Emden" target="_blank">Bloeme Evers-Emden</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="g98aq" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief,&nbsp;Interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="vh0fe" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Emanuel Emden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9vdno" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank,&nbsp;Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 130.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u0bid" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek Dagboek A, 8 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013. Op zaterdag 4 juli 1942 verstuurde de Zentralstelle zulke oproepen aan duizend vooral Duitse en deels heel jonge Joden. Deze jongeren moeten zonder hun ouders vertrekken. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, Deel VI: juli &#39;42 -Mei &#39;43, eerste helft, &#39;s-Gravenhage: Nijhoff, 1975, p. 5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="p8mej" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 132-134.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2q399" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 143.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ydzq7" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 142-143.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6y2y5" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 138. Ze ook: Smolinski Foundation: <a href="https://smolinski.nl/wp/blog/2016/04/29/krachtbronnen-en-anne-frank/" target="_blank">Krachtbronnen en Anne Frank</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="kytjl" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 139; AFS, Getuigenarchief. Interview Bloeme Everts-Emden, 11-maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ibdui" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bloeme bleek uiteindelijk de enige van haar familie die de Holocaust had overleefd.&nbsp;Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 145.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

In Westerbork, the eight people in hiding met all sorts of people, both familiar and new, who after the war testified about their encounters with Anne, Margot, Edith, Otto, Peter, Hermann, Auguste and&nbsp;Fritz. One of them was Bloeme Emden, a former classmate of Margot.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Bloeme Emden was born on&nbsp;5 July 1926&nbsp;in Amsterdam to a warm and politically aware family.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>&nbsp;She had a six years younger sister Via Roosje Emden (1932-1943) and lived at Lutmastraat 194 II in Amsterdam.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>&nbsp;Bloeme grew up in an almost entirely Jewish environment, although her parents were not religiously Jewish.

<h1>Anti-Jewish measures</h1>

In&nbsp;1941, because of the anti-Jewish measures, Bloeme, like other Jewish pupils, had to go to the Jewish Lyceum. There she came into contact for the first time with Margot Frank, who was in her parallel class. Bloeme also remembered Anne Frank, but because of the age difference they did not get involved with each other much.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

In&nbsp;1942, when the deportations started, the classes at the Jewish Lyceum became increasingly empty. In&nbsp;July 1942, Bloeme, like Margot Frank, received a summons to report for work in Germany.<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a>&nbsp;Her father Emanuel Emden (1889-1943) was so desperate that he went to the Zentralstelle f&uuml;r J&uuml;dische Auswanderung and arranged a sperre (temporary exemption) for his daughter.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

In&nbsp;May 1943&nbsp;Bloeme was taken away from home and taken to the Hollandsche Schouwburg. She managed to avoid being registered and could escape by walking with the children to the cr&egrave;che across the street and by running with the tram that blocked the view from the theatre. Through friends of her parents&#39; she managed to go into hiding.

<h1>Imprisoned</h1>

After fifteen hiding places, she was arrested in&nbsp;August 1944&nbsp;when the resistance group she was with was betrayed. Bloeme had been in hiding for a total of 15 months before she arrived in Westerbork, where she met the Frank family again.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

Just like the eight people in hiding in the Secret Annex, Bloeme was transported to Auschwitz concentration camp on&nbsp;3 September 1944. There Bloeme ended up in the same barracks as Anne, Margot and Edith Frank.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a>

In the barracks Bloeme formed a group with thirteen Dutch women, including Lenie de Jong-van Naarden. The group was able to support each other and helped each other whenever possible. Anne, Margot and Edith Frank were also regular visitors and Bloeme remembered that the three of them were always together.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>

Bloeme could still remember the last time she had seen the Frank family:

<blockquote>&quot;There had been another selection. I spoke to Mrs. Frank with Margot; Anne was somewhere else, she had Kr&auml;tze. (...) So Anne couldn&#39;t come with our group, and Mrs. Frank, seconded by Margot, said: &#39;And of course we&#39;re going with her.&#39; I remember nodding, that I understood that. That was the last I saw of them.&quot;<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a></blockquote>

Bloeme, along with 50 other Dutch Jewish women, was transferred at the end of&nbsp;October 1944&nbsp;to an Arbeitslager in Libau, Upper Silesia, where she had to perform forced labour.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>&nbsp;The women worked six and a half days a week and were free on Sunday afternoons. Bloeme remembered that during those free hours, songs were sung that Rozette (Ronnie) van Cleef (1921-2008) wrote to opera and operetta melodies.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

They were liberated there on&nbsp;8 May 1945: &quot;on the first sunny day in May.&quot;<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="4gc28" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Wikipedia: <a href="https://en.wikipedia.org/wiki/Bloeme_Evers-Emden" target="_blank">Bloeme Evers-Emden</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="lpayj" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief,&nbsp;Interview Bloeme Evers-Emden, 11 maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="k6bwk" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam, Dienst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer 30238): Archiefkaart Emanuel Emden.</cite></li>
	<li data-footnote-id="1vycc" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Willy Lindwer, De laatste zeven maanden. Vrouwen in het spoor van Anne Frank,&nbsp;Hilversum: Gooi &amp; Sticht, 1988, p. 130.</cite></li>
	<li data-footnote-id="4w8ic" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Anne Frank, Dagboek Dagboek A, 8 juli 1942, in: Verzameld werk, Amsterdam: Prometheus, 2013. Op zaterdag 4 juli 1942 verstuurde de Zentralstelle zulke oproepen aan duizend vooral Duitse en deels heel jonge Joden. Deze jongeren moeten zonder hun ouders vertrekken. L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog, Deel VI: juli &#39;42 -Mei &#39;43, eerste helft, &#39;s-Gravenhage: Nijhoff, 1975, p. 5.</cite></li>
	<li data-footnote-id="54gbm" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 132-134.</cite></li>
	<li data-footnote-id="acnbf" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 143.</cite></li>
	<li data-footnote-id="iqn3i" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 142-143.</cite></li>
	<li data-footnote-id="88xwf" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 138. Zie ook Smolinski Foundation: <a href="https://smolinski.nl/wp/blog/2016/04/29/krachtbronnen-en-anne-frank/" target="_blank">Krachtbronnen en Anne Frank</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="42gk7" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 139; AFS, Getuigenarchief. Interview Bloeme Everts-Emden, 11-maart 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="ztsfw" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Bloeme was the only one of her family to survive the war.&nbsp;Lindwer, De laatste zeven maanden, p. 145.</cite></li>
</ol>
</section>

Bloeme Emden

Bloeme Emden, 1942

Bloeme Emden was een schoolgenoot van Margot op het Joods Lyceum en ontmoette de familie Frank in Westerbork en Auschwitz.

Bloeme Emden was a classmate of Margot's at the Jewish Lyceum. She met the Frank family in Westerbork and Auschwitz.

Bloeme Evers - Emden

Volgens haar geboorteakte werd&nbsp;Edith Holl&auml;nder&nbsp;geboren op 16 januari 1900 in Aachen, op het adres Heinrichsallee 50. Zij was&nbsp;een dochter van Abraham Holl&auml;nder en Rosalie Holl&auml;nder-Stern.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>&nbsp;Edith was de jongste van vier kinderen. Zij had&nbsp;twee broers: Julius en Walter. Bettina, de enige zuster, overleed&nbsp;op 16-jarige leeftijd.

Edith bezocht de evangelische Viktoriaschule aan de Warmweiherstrasse in haar geboorteplaats. In 1916 deed&nbsp;ze eindexamen. Ze was sportief en ze deed&nbsp;onder meer aan tennis. Voor haar huwelijk werkte ze enige tijd in het familiebedrijf. De door haar grootvader opgerichte firma B. Holl&auml;nder Rohproduktenhandlung&nbsp;handelde&nbsp;in stoomketels, apparaten en industri&euml;le installaties, maar ook in oud ijzer, oud papier en lompen. Er was een nevenvestiging in Keulen en sinds 1914 had&nbsp;het bedrijf ook een wagonfabriek bij Hannover, waar Ediths broer&nbsp;Walter&nbsp;werkte. Op 12 mei 1925 trouwde&nbsp;Edith met&nbsp;Otto Frank&nbsp;en verhuisde&nbsp;naar Frankfurt. In 1926 werd&nbsp;Margot&nbsp;geboren en in 1929 volgde&nbsp;Anne. Nadat zij en Otto in 1933 besloten Duitsland te verlaten, ging Edith met de kinderen eerst enige tijd bij haar moeder in Aken wonen. Ze reisde&nbsp;veel naar Amsterdam heen en weer. Ze was daar onder meer druk met het zoeken naar een woning. In december 1933 vertrok&nbsp;ze definitief naar Nederland.

Het gemis van haar oude leven viel Edith zwaar. Ze correspondeerde&nbsp;regelmatig met het vroegere Frankfurtse buurmeisje Gertrud Naumann en ze richtte zich verder vooral op haar gezin. Vanaf september 1938 ondernam&nbsp;ze met Otto pogingen haar moeder naar Nederland te halen. Kort na de Kristallnacht verleende&nbsp;het Ministerie van Justitie hiervoor ook toestemming. Ediths broers Walter en&nbsp;Julius&nbsp;slaagden erin naar Amerika te emigreren. Na de arrestatie op 4 augustus 1944 kwam&nbsp;Edith via Westerbork in Auschwitz terecht. Ze was aanvankelijk samen met haar dochters, maar die werden na ongeveer acht weken doorgestuurd naar Bergen-Belsen. Edith leed&nbsp;hier erg onder. Over haar verdere lotgevallen is weinig bekend, maar een vriendin zag&nbsp;haar later in een ziekenbarak. Ze had&nbsp;hoge koorts en was door voedselgebrek en ziekte totaal uitgeput. Ze stierf&nbsp;enkele dagen later op 44-jarige leeftijd.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="6lvfd" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_EFrank_I_001: Standesamt Aachen I, Geburterbuch, register A II nr. 211: Geburtsurkunde Edith Holl&auml;nder (kopie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="5lyeg" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literatuur: Dineke Stam, &#39;Wie was Edith Frank-Holl&auml;nder?&#39;, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 52-55; Aukje Vergeest, Anne Frank in het Achterhuis: wie was wie?, Amsterdam: Rainbow, 2014.</cite></li>
</ol>
</section>

According to her birth certificate, Edith Holl&auml;nder was born on 16 January 1900 in Aachen, at Heinrichsallee 50. She was&nbsp;a daughter of Abraham Holl&auml;nder and Rosalie Holl&auml;nder-Stern. Edith was the youngest of four children.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a> She had two brothers: Julius and Walter. Bettina, the only sister, died at the age of 16.

Edith attended the evangelical Viktoriaschule at Warmweiherstrasse in her birthplace. In 1916 she took her school diploma. She was a sporty girl and played tennis. Before her marriage she worked for some time in the family business. The company B. Holl&auml;nder Rohproduktenhandlung, founded by her grandfather, traded in boilers, equipment and industrial plants as well as old iron, paper and rags. There was a branch in Cologne and from&nbsp;1914 the company also had a wagon factory near Hanover, where Edith&#39;s brother Walter worked. On 12 May 1925 Edith married Otto Frank and moved to Frankfurt. Margot was born in 1926 and Anne followed in 1929. After she and Otto decided to leave Germany in 1933, Edith went to live with her mother in Aachen for a while. She travelled frequently to Amsterdam, where she looked for accommodation. In December 1933 she left for the Netherlands permanently.

The loss of her old life was hard for Edith. She corresponded regularly with Gertrud Naumann, a girl who had lived next door to her in Frankfurt, and otherwise focused on her family. From September 1938 she and Otto tried to bring her mother to the Netherlands. Shortly after Kristallnacht the Ministry of Justice gave permission for this. Edith&#39;s brothers Walter and Julius managed to emigrate to America. After the arrest on 4 August 1944, Edith went via Westerbork to Auschwitz. At first she was with her daughters, but after about eight weeks they were sent on to Bergen-Belsen. Edith suffered greatly from this. Little is known about her further fate, but a friend saw her later in a sick bay. She had a high fever and was totally exhausted due to lack of food and illness. She died a few days later at the age of 44.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="km9st" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Anne Frank Stichting, Anne Frank Collectie, reg. code A_EFrank_I_001: Standesamt Aachen I, Geburterbuch, register A II nr. 211: Geburtsurkunde Edith Holl&auml;nder (kopie).</cite></li>
	<li data-footnote-id="nl0pq" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">^</a> <cite>Literature: Dineke Stam, &#39;Who was Edith Frank-Holl&auml;nder?, in: Anne Frank Magazine 1999, p. 52-55; Aukje Vergeest, Anne Frank in the Secret Annexe: who was who?, Amsterdam: Anne Frank House, 2015.</cite></li>
</ol>
</section>

Pasfoto in zwart wit van Edith Frank-Holländer uit een fotoalbum, genomen bij Polyfoto in Amsterdam in mei 1935 of 1936, foto op p.52 in het album 'Blanco Monster Electro Huishoudboek 1937'. Bijschrift in handschrift Anne: 'mei 1935'. De datering is niet duidelijk: Anne dateert deze foto mei 1935, Otto andere foto's van dit vel mei 1936.

A_AFrank_III_055.134

Edith Frank-Holländer, Amsterdam, mei 1935 of 1936

Edith Frank-Holländer was de moeder van Margot en Anne Frank.

Edith Frank-Holländer was the mother of Margot and Anne Frank.

Edith Frank - Holländer

Frieda Brommet werd op 11 augustus 1925 in Amsterdam geboren en groeide daar op aan de Zuider-Amstellaan 74-I (nu Rooseveltlaan) in de Rivierenbuurt. Haar moeder Rebecca Ritmeester-Brommet (1897-1989) was huisvrouw;&nbsp;haar vader Joel (Jo) Brommet (1896-1945) was etaleur voor onder meer de Bijenkorf.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Frieda ging naar de Dintelschool, op de Dintelstraat 5-7. Daarna ging ze naar de driejarige Handelsschool. Toen ze daar in de derde klas zat, brak de oorlog uit in Nederland en werd ze zich voor het eerst bewust van haar Joods-zijn. Zoals ze later vaak zou zeggen: &lsquo;Op 10 mei werd ik Joods.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Onderduik en verraad</h1>

Na de derde klas ging Frieda op de Tweede Handelsschool verder. Toen ze daar naar de vijfde klas overging, moest ze vanwege de anti-Joodse maatregelen van school en ging ze naar de speciaal voor Joodse leerlingen opgerichte HBS aan de Mauritskade.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

Begin juli 1942 kreeg Frieda de oproep om zich te melden voor tewerkstelling. Net als Margot Frank was ze zestien jaar toen ze de oproep kreeg. Frieda&rsquo;s vader kreeg het idee om te doen alsof ze roodvonk had en ging op 14 juli 1942 naar de Zentralstelle en regelde zo uitstel. Onderweg naar huis vanaf de Zentralstelle was er een onverwachte razzia en werd Jo Brommet net als 700 andere Joodse mensen opgepakt. Uiteindelijk wist hij te ontsnappen en besloot hij om met zijn gezin onder te duiken.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

De familie Brommet moest voor het onderduiken grote geldbedragen betalen en kreeg te weinig te eten. In het voorjaar van 1944 werd er daarom besloten een andere oplossing te zoeken. Deze kwam via de dochter van het onderduikgezin. Zij had contacten met een echtpaar dat de familie Brommet tegen betaling naar Zwitserland kon brengen. Maar na het betalen van 15.000 gulden was er geen spoor meer van het echtpaar te bekennen en viel in plaats daarvan op 29 juni 1944 de Sicherheitsdienst (SD)&nbsp;binnen en werd de familie Brommet gearresteerd. De familie Brommet was verraden door twee beruchte&nbsp;infiltranten van de SD: het echtpaar&nbsp;Jeanne Valkenburg<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> en Joop Bom.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Deportatie</h1>

Frieda werd met haar vader en moeder eerst voor verhoor naar de Euterpestraat in Amsterdam gebracht. Daarna werd de familie opgesloten in de gevangenis aan de Weteringschans. Hier ontmoette Frieda de dichtster Rozette (Ronnie) Goldstein - van Cleef (1921-2008), met wie ze goed bevriend raakte. Ze hielp haar om gedichten te schrijven voor de mannen in de gevangenis.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

Op 1 juli 1944 kwam Frieda aan in kamp Westerbork. Een maand later werd ook de familie Frank daar binnengebracht en ontmoetten ze elkaar in de stafbarak.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a>&nbsp;De familie Brommet en de familie Frank woonden voor de onderduiktijd dichtbij elkaar en kenden elkaar uit de buurt.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a>&nbsp;Net als de familie Frank kwam Frieda met haar moeder bij de batterijen te werken.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

Op 3 september 1944 werd Frieda samen met haar ouders, net als de onderduikers uit het Achterhuis, op transport gesteld naar Auschwitz. Bij de selectie op de Rampe zag ze haar vader voor het laatst. Na de registratie werden de vrouwen kaalgeschoren en kregen ze een nummer op hun arm getatoe&euml;erd. Het nummer van Frieda was A25080, dat van haar moeder A25079. Eenmaal in het kamp van Auschwitz-Birkenau moest Frieda net als haar moeder dwangarbeid verrichten. Ze sjouwden stenen van de ene kant, naar de andere kant van het kamp en weer terug. Ronnie van Cleef schreef er voor haar een gedicht over.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

​Na haar aankomst in Auschwitz-Birkenau&nbsp;kwam Frieda Brommet al snel in het Kr&auml;tzeblock terecht. Ronnie van Cleef was daar al opgenomen met roodvonk, Frieda raakte ook besmet en kwam met haar en de zusjes Frank in het Kr&auml;tzeblock. De omstandigheden in het Kr&auml;tzeblock waren slecht. Om hun dochters te helpen, groeven de moeder van Frieda Brommet en Edith Frank, geholpen door Lenie de Jong, ergens aan de zijkant van de barak een gat om eten aan de kinderen te geven.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a>&nbsp;Frieda herinnerde zich hoe zij door het gat te eten kreeg:

<blockquote>&#39;&#39;En in die periode dat Ronnie en ik daar samen waren is het zo dat mijn moeder en mevrouw Frank, Edith, een soort koppel vormden. Omdat zij samen dingen hebben gestolen die ze&hellip; Ze hebben samen een gat gegraven. (&hellip;) op een dag kwam mijn moeder en die kon ook spreken door dat gat, en die zei, die riep dan: &lsquo;Frieda! Frieda!&rsquo; (...)&nbsp;En zei: &lsquo;Mevrouw Frank en ik zijn de enigen die nu hier in het kamp zijn. We hebben ons verstopt want de groep is op transport gegaan. Maar wij hebben ons verstopt, want we wilden bij jullie blijven. En we hebben wat brood gestolen en dat geef ik nu aan door het gat en dat moeten jullie maar met z&rsquo;n vieren delen.&rsquo; En met z&rsquo;n vieren was met Margot en Anne. (&hellip;).&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

In het Kr&auml;tzeblock werd Frieda snel nog zieker, ze kreeg tyfus, Durchfall (diaree) en uiteindelijk ook pleuritis. Ze kwam zo in verschillende ziekenbarakken terecht en werd herenigd met haar moeder die ook ziek was geworden. Half januari 1945 werd Auschwitz ontruimd voor het naderende Sovjetleger. Frieda en haar moeder blijven in de ziekenbarak achter en werden op&nbsp;27 januari 1945 door het Sovjetleger bevrijd.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<h1>Na de bevrijding</h1>

Het duurde&nbsp;maanden voordat Frieda hersteld was van de ziektes die ze in Auschwitz had opgelopen. Ze wijdde zich dan ook de eerste jaren na de oorlog aan haar herstel en daarnaast aan het volgen van verschillende cursussen en avondgymnasium. Ook kreeg ze werk als telefoniste dat ze liggend kon uitvoeren terwijl ze herstelde.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a>&nbsp;in januari 1951 trouwede ze met Herman Samuel Menco (1925-2002), die ook Auschwitz had overleefd.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a>&nbsp;Ze kregen samen twee zoons.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Over haar oorlogservaringen vertelde Frieda later op scholen en in interviews. Ze zei daarover: &lsquo;Wat ik vandaag de dag nog kan doen, tegen onverschilligheid en tegen onrechtvaardigheid. Dat is voor mij de basis van alles.&rsquo;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-4" rel="footnote">[2]</a>

Op 15 maart 2011 was Frieda in het Anne Frank Huis bij de opening van de tentoonstelling Margot, zus van Anne.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Bron persoonsgegevens.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a>&nbsp;Adressen:&nbsp;Amsterdam, Zuider-Amstellaan 74-I (tot de zomer &#39;42);<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a>&nbsp;Tilburg (mei-juni&#39;&nbsp;45);<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a>&nbsp;Amsterdam,&nbsp;Henry Polaklaan 8-10&nbsp;(zomer &#39;45); Henry Polaklaan 27II (24 mrt &#39;47).<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wx9hq" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007,&nbsp;p. 7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dvdxj" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-2-4">d</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12-februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0mxpf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Vanaf het school jaar 1941/1942 moesten Joodse leerlingen naar een aparte Joodse school. Zie: Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/444204/joodsche-5-jarige-hbs-oorspronkelijk-mauritskade-amsterdam" target="_blank">Joodsche 5-jarige HBS oorspronkelijk Mauritskade Amsterdam</a>; Van Liempt, Frieda, p. 19; AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5qcuq" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 27-29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="nek64" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Voor Valkenburg, zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Adriana_Valkenburg" target="_blank">Adriana Valkenburg</a>;&nbsp;Marie-C&eacute;cile van Hintum,&nbsp;<a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Valkenburg" target="_blank">Valkenburg, Adriana</a>, in:&nbsp;Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.</cite></li>
	<li data-footnote-id="py63y" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Frieda zou na de oorlog in het proces tegen dit echtpaar getuigen. Van Liempt, Frieda, p. 35-38, 85-87. Zie ook: Joods monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/600848/verraad" target="_blank">Verraad</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3k5r1" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Frieda Brommet zat net als de familie Frank in strafbarak 67. Het Nederlandsche Rode Kruis (NRK), Den Haag: <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130267989?s=Frieda%20Brommet&amp;t=2574865&amp;p=0" target="_blank">Kaart Frieda Brommet</a>,</cite></li>
	<li data-footnote-id="dpi8s" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda,&nbsp;p. 45-46.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xcvse" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Van Liempt,&nbsp;Frieda, p. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6097m" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010; Van Liempt, Frieda, p. 58.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oiimu" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 60-62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7sww4" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari -2010. Van Liempt, Frieda, p. 63-67.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r7r7t" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p.83.</cite></li>
	<li data-footnote-id="2n5lo" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Voor Herman Menco, zie: Stolpersteine Dordrecht:<a href="https://www.stolpersteine-dordrecht.nl/het_voorbije_joodse_dordrecht_Herman_Menco.html" target="_blank"> Feyenoordfan en Auschwitzoverlevende Herman Menco werd in Dordts bejaardenhuis opgepakt</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b8177" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 90-91.</cite></li>
	<li data-footnote-id="m5g5r" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Website Anne Frank Stichting:&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/over-ons/nieuws-en-pers/nieuws/2019/2/25/memoriam-frieda-menco-brommet/" target="_blank">In memoriam Frieda Menco-Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e6omf" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/362370/frieda-menco-brommet" target="_blank">Frieda Menco-Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l8dt1" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Politierapporten &#39;40-&#39;45, Archiefnummer&nbsp;5225,&nbsp;inventarisnummer&nbsp;6650.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hnue6" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 79-81.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9a98c" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer&nbsp; 30238): Archiefkaart Rebecca Ritmeester.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Frieda Brommet was born on 11 August 1925 in Amsterdam, where she grew up at&nbsp;Zuider-Amstellaan 74-I (now Rooseveltlaan) in the Rivierenbuurt neighbourhood. Her mother Rebecca Ritmeester-Brommet (1897-1989) was a housewife; her father Joel (Jo) Brommet (1896-1945) was a window dresser for De Bijenkorf, among others.<a href="#footnote-1" id="footnote-marker-1-1" rel="footnote">[1]</a>

Frieda went to the Dintel School, at 5-7 Dintelstraat. After that, she went to the three-year Trade School. When she was in the third grade there, the war broke out in the Netherlands and she became aware of her Jewishness for the first time. As she would often say later: &quot;On 10 May, I became Jewish.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-1" rel="footnote">[2]</a>

<h1>Hiding and betrayal</h1>

After the third grade, Frieda continued at the Secondary Trade School. When she transferred there to the fifth grade, she had to leave school because of anti-Jewish measures and went to the HBS School on Mauritskade, which was specially set up for Jewish students.<a href="#footnote-3" id="footnote-marker-3-1" rel="footnote">[3]</a>

In early July 1942, Frieda received a call-up to report for labour. Like Margot Frank, she was 16 when she received the call-up. Frieda&#39;s father got the idea of faking scarlet fever and went to the Zentralstelle on 14 July 1942, arranging a postponement. On the way home from the Zentralstelle, there was an unexpected raid and Jo Brommet was rounded up, along with 700 other Jewish people. He eventually managed to escape and decided to go into hiding with his family.<a href="#footnote-4" id="footnote-marker-4-1" rel="footnote">[4]</a>

The Brommet family had to pay large sums of money for hiding and were not given enough to eat. In the spring of 1944, it was therefore decided to find another solution. This came through the daughter of the family hiding them. She had contacts with a couple who could take the Brommet family to Switzerland for a fee. But after paying 15,000 guilders, there was no trace of the couple and instead, on 29 June 1944, the Sicherheitsdienst (SD) raided the house and the Brommet family was arrested. The Brommet family had been betrayed by two notorious SD infiltrators: married couple Jeanne Valkenburg<a href="#footnote-5" id="footnote-marker-5-1" rel="footnote">[5]</a> and Joop Bom.<a href="#footnote-6" id="footnote-marker-6-1" rel="footnote">[6]</a>

<h1>Deportation</h1>

Frieda was first taken with her father and mother to Euterpestraat in Amsterdam for interrogation. The family was then detained in the prison on Weteringschans. Here Frieda met the poet Rozette (Ronnie) Goldstein-van Cleef (1921-2008), with whom she became good friends. She helped her write poems for the men in prison.<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-2" rel="footnote">[2]</a>

On 1 July 1944, Frieda arrived at Camp Westerbork. A month later, the Frank family was also brought there and they met in the staff barracks.<a href="#footnote-7" id="footnote-marker-7-1" rel="footnote">[7]</a> Before going into hiding, the Brommet family and the Frank family lived close together and knew each other from the neighbourhood.<a href="#footnote-8" id="footnote-marker-8-1" rel="footnote">[8]</a> Like the Frank family, Frieda and her mother were put to work on the batteries.<a href="#footnote-9" id="footnote-marker-9-1" rel="footnote">[9]</a>

On 3 September 1944, Frieda was put on a transport to Auschwitz with her parents, like the people from the Secret Annex. At the selection at the Rampe, she saw her father for the last time. After registration, the women were shaved bald and had a number tattooed on their arm. Frieda&#39;s number was A25080, her mother&#39;s A25079. Once in the Auschwitz-Birkenau camp, Frieda, like her mother, had to perform forced labour. They lugged stones from one side of the camp&nbsp;to the other side, and back again. Ronnie van Cleef wrote a poem for her about it.<a href="#footnote-10" id="footnote-marker-10-1" rel="footnote">[10]</a>

After her arrival in Auschwitz-Birkenau, Frieda Brommet soon found herself in the Kr&auml;tzeblock. Ronnie van Cleef had already been admitted there with scarlet fever; Frieda also became infected and was put in the Kr&auml;tzeblock with her and the Frank sisters. Conditions in the Kr&auml;tzeblock were bad. To help their daughters, Frieda Brommet and Edith Frank&#39;s mother, and helped by Lenie de Jong, dug a hole somewhere along&nbsp;the side of the hut to give food to the children.<a href="#footnote-11" id="footnote-marker-11-1" rel="footnote">[11]</a> Frieda recalled how she was fed through the hole:

<blockquote>&#39;&#39;And during that period when Ronnie and I were there together, the thing is that my mother and Mrs Frank, Edith, formed a kind of couple. Because together they stole things they ... They dug a hole together. (...) One day my mother came and she could also speak through that hole, and she said, she would shout, &#39;Frieda! Frieda!&#39; (...) And said: &#39;Mrs Frank and I are the only ones here in the camp now. We have been hiding because the group has been put on a transport. But we hid because we wanted to stay with you. And we stole some bread and I am giving it to you now through the hole and you have to share it between the four of you.&#39; And that four was with Margot and Anne (...).&#39;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-3" rel="footnote">[2]</a></blockquote>

In the Kr&auml;tzeblock, Frieda soon became even sicker, contracting typhus&nbsp;fever, Durchfall (diarrhoea) and eventually pleurisy. She thus ended up in several infirmary huts&nbsp;and was reunited with her mother who had also fallen ill. In mid-January 1945, Auschwitz was cleared for the approaching Soviet army. Frieda and her mother remained in the infirmary hut&nbsp;and were liberated by the Soviet army on 27 January 1945.<a href="#footnote-12" id="footnote-marker-12-1" rel="footnote">[12]</a>

<h1>After liberation</h1>

It took Frieda months to recover from the illnesses she contracted in Auschwitz. She therefore devoted the first years after the war to her recovery, as well as attending various courses and evening grammar school. She also got work as a telephone operator, which she could perform lying down while recovering.<a href="#footnote-13" id="footnote-marker-13-1" rel="footnote">[13]</a> In January 1951, she married Herman Samuel Menco (1925-2002), who had also survived Auschwitz.<a href="#footnote-14" id="footnote-marker-14-1" rel="footnote">[14]</a> They had two sons together.<a href="#footnote-15" id="footnote-marker-15-1" rel="footnote">[15]</a>

Frieda later recounted her war experiences in schools and in interviews. She said about this: &quot;What I can still do today, against indifference and against injustice. For me, that is the basis of everything.&quot;<a href="#footnote-2" id="footnote-marker-2-4" rel="footnote">[2]</a>

On 15 March 2011, Frieda was at the Anne Frank House for the opening of the exhibition Margot, sister of Anne.<a href="#footnote-16" id="footnote-marker-16-1" rel="footnote">[16]</a>

Source personal data.<a href="#footnote-17" id="footnote-marker-17-1" rel="footnote">[17]</a> Addresses: Amsterdam, Zuider-Amstellaan 74-I (until summer &#39;42);<a href="#footnote-18" id="footnote-marker-18-1" rel="footnote">[18]</a> Tilburg (May-June &#39;45);<a href="#footnote-19" id="footnote-marker-19-1" rel="footnote">[19]</a> Amsterdam, Henry Polaklaan 8-10 (summer &#39;45); Henry Polaklaan 27II (24 Mar &#39;47).<a href="#footnote-20" id="footnote-marker-20-1" rel="footnote">[20]</a>

<div>
<section class="footnotes">
<header>
<h2>Footnotes</h2>
</header>

<ol>
	<li data-footnote-id="wx9hq" id="footnote-1"><a href="#footnote-marker-1-1">^</a> <cite>Ad van Liempt, Frieda. Verslag van een gelijmd leven. Herinneringen aan kamp Westerbork, Hooghalen: Herinneringscentrum Kamp Westerbork, 2007,&nbsp;p. 7.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dvdxj" id="footnote-2"><a href="#footnote-marker-2-1">a</a>, <a href="#footnote-marker-2-2">b</a>, <a href="#footnote-marker-2-3">c</a>, <a href="#footnote-marker-2-4">d</a> <cite>Anne Frank Stichting (AFS), Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12-februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="0mxpf" id="footnote-3"><a href="#footnote-marker-3-1">^</a> <cite>Vanaf het school jaar 1941/1942 moesten Joodse leerlingen naar een aparte Joodse school. Zie: Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/nl/page/444204/joodsche-5-jarige-hbs-oorspronkelijk-mauritskade-amsterdam" target="_blank">Joodsche 5-jarige HBS oorspronkelijk Mauritskade Amsterdam</a>; Van Liempt, Frieda, p. 19; AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010.</cite></li>
	<li data-footnote-id="5qcuq" id="footnote-4"><a href="#footnote-marker-4-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 27-29.</cite></li>
	<li data-footnote-id="u5h2i" id="footnote-5"><a href="#footnote-marker-5-1">^</a> <cite>Voor Valkenburg, zie: Wikipedia: <a href="https://nl.wikipedia.org/wiki/Adriana_Valkenburg" target="_blank">Adriana Valkenburg</a>;&nbsp;Marie-C&eacute;cile van Hintum,&nbsp;<a href="https://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/lemmata/data/Valkenburg" target="_blank">Valkenburg, Adriana</a>, in:&nbsp;Digitaal Vrouwenlexicon van Nederland.</cite></li>
	<li data-footnote-id="py63y" id="footnote-6"><a href="#footnote-marker-6-1">^</a> <cite>Frieda zou na de oorlog in het proces tegen dit echtpaar getuigen. Van Liempt, Frieda, p. 35-38, 85-87. Zie ook Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/en/page/600848/verraad" target="_blank">Verraad</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="3k5r1" id="footnote-7"><a href="#footnote-marker-7-1">^</a> <cite>Frieda Brommet zat net als de familie Frank in strafbarak 67. Het Nederlandsche Rode Kruis (NRK), Den Haag: <a href="https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130267989?s=Frieda%20Brommet&amp;t=2574865&amp;p=0" target="_blank">Kaart Frieda Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="dpi8s" id="footnote-8"><a href="#footnote-marker-8-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda,&nbsp;p. 45-46.</cite></li>
	<li data-footnote-id="xcvse" id="footnote-9"><a href="#footnote-marker-9-1">^</a> <cite>Van Liempt,&nbsp;Frieda, p. 51.</cite></li>
	<li data-footnote-id="6097m" id="footnote-10"><a href="#footnote-marker-10-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari 2010; Van Liempt, Frieda, p. 58.</cite></li>
	<li data-footnote-id="oiimu" id="footnote-11"><a href="#footnote-marker-11-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 60-62.</cite></li>
	<li data-footnote-id="7sww4" id="footnote-12"><a href="#footnote-marker-12-1">^</a> <cite>AFS, Getuigenarchief, interview Frieda Menco-Brommet, 12 februari -2010. Van Liempt, Frieda, p. 63-67.</cite></li>
	<li data-footnote-id="r7r7t" id="footnote-13"><a href="#footnote-marker-13-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 83.</cite></li>
	<li data-footnote-id="c3pqj" id="footnote-14"><a href="#footnote-marker-14-1">^</a> <cite>Voor Herman Menco, zie: Stolpersteine Dordrecht:<a href="https://www.stolpersteine-dordrecht.nl/het_voorbije_joodse_dordrecht_Herman_Menco.html" target="_blank"> Feyenoordfan en Auschwitzoverlevende Herman Menco werd in Dordts bejaardenhuis opgepakt</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="b8177" id="footnote-15"><a href="#footnote-marker-15-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 90-91.</cite></li>
	<li data-footnote-id="p3won" id="footnote-16"><a href="#footnote-marker-16-1">^</a> <cite>Website Anne Frank Stichting:&nbsp;<a href="https://www.annefrank.org/nl/over-ons/nieuws-en-pers/nieuws/2019/2/25/memoriam-frieda-menco-brommet/" target="_blank">In memoriam Frieda Menco-Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="e6omf" id="footnote-17"><a href="#footnote-marker-17-1">^</a> <cite>Joods Monument: <a href="https://www.joodsmonument.nl/en/page/362370/frieda-menco-brommet" target="_blank">Frieda Menco-Brommet</a>.</cite></li>
	<li data-footnote-id="l8dt1" id="footnote-18"><a href="#footnote-marker-18-1">^</a> <cite>Stadsarchief Amsterdam (SAA), Politierapporten &#39;40-&#39;45, Archiefnummer&nbsp;5225,&nbsp;inventarisnummer&nbsp;6650.</cite></li>
	<li data-footnote-id="hnue6" id="footnote-19"><a href="#footnote-marker-19-1">^</a> <cite>Van Liempt, Frieda, p. 79-81.</cite></li>
	<li data-footnote-id="9a98c" id="footnote-20"><a href="#footnote-marker-20-1">^</a> <cite>SAA, DIenst Bevolkingsregister, Archiefkaarten (toegangsnummer&nbsp; 30238): Archiefkaart Rebecca Ritmeester.</cite></li>
</ol>
</section>
</div>

Frieda Brommet, zonder datum. Foto afkomstig van Herinneringscentrum Kamp Westerbork.

Frieda Brommet_HCKW

Frieda Brommet, ongedateerd

Frieda Brommet kende de familie Frank uit de buurt en had contact met hen in verschillende concentratiekampen. Samen met Anne en Margot Frank lag ze enige tijd in de Schurftbarak in Auschwitz.

Frieda Brommet knew the Frank family from the neighbourhood and had contact with them in the various concentration camps. Together with Anne and Margot Frank, she spent some time in the scabies barrack in Auschwitz.

Op transport naar Auschwitz